فعل چیست؟ / فرمول اجزای ثابت فعل + جدول
رکنا: فعل کلمه‌ای است که در جمله، نشان‌دهنده انجام کاری، وقوع حالتی یا برقراری ارتباطی بین اجزای دیگر جمله است. به عبارت ساده تر، فعل به ما می گوید که در جمله چه اتفاقی افتاده یا می افتد.
به گزارش رکنا، فعل یکی از اصلی‌ترین ارکان جمله در زبان فارسی است که نشان‌دهنده انجام کاری، رخ دادن حالتی، یا وجود یک حالت یا صفت است. فعل معمولاً بیانگر زمان، شخص، و شمار است و بدون آن جمله ناقص می‌ماند.
ویژگی‌های فعل
نشان‌دهنده عمل یا حالت:
فعل می‌تواند بیانگر یک عمل (مانند "دویدن"، "نوشتن") یا یک حالت (مانند "بودن"، "شدن") باشد.
مثال‌ها:
علی درس خواند. (عمل "خواندن")
هوا گرم است. (حالت "گرم بودن")
زمان‌بندی (ماضی، مضارع، آینده):
فعل در سه زمان اصلی ظاهر می‌شود:
ماضی (گذشته): او درس خواند.
مضارع (حال): او درس می‌خواند.
آینده: او درس خواهد خواند.
شخص و شمار:
فعل با فاعل از نظر شخص (اول، دوم، سوم) و شمار (مفرد، جمع) هماهنگ است.
مثال‌ها:
من رفتم. (اول شخص مفرد)
ما رفتیم. (اول شخص جمع)
صرف شدن:
فعل‌ها در زبان فارسی بر اساس فاعل و زمان جمله صرف می‌شوند.
مثال‌ها:
من نوشتم. (ماضی ساده، اول شخص مفرد)
تو نوشتی. (ماضی ساده، دوم شخص مفرد)
اجزای فعل در فارسی:
فعل معمولا از بن (ریشه فعل) و شناسه تشکیل شده است:
بن ماضی و بن مضارع:
بن ماضی: رفت (برای زمان‌های گذشته)
بن مضارع: رو (برای زمان‌های حال و آینده)
شناسه: نشان‌دهنده شخص و شمار است.
مثال: رفتم (ماضی: "رفت" + شناسه "م")
انواع فعل در زبان فارسی
1. جدول از نظر معنا
| نوع فعل | تعریف | مثال |
|---|---|---|
| فعل اصلی | فعلی که معنای مستقل دارد و برای بیان عمل یا حالت به کار می‌رود. | او درس خواند. |
| فعل کمکی | فعلی که همراه فعل اصلی می‌آید و زمان یا حالت را مشخص می‌کند. | خواهد رفت. (فعل کمکی: خواهد) |
| فعل اسنادی | فعلی که برای نسبت دادن صفت یا حالتی به نهاد به کار می‌رود. | هوا گرم است. (فعل اسنادی: است) |
2. جدول از نظر ساختار
| نوع فعل | تعریف | مثال |
|---|---|---|
| ساده | از یک کلمه تشکیل شده است. | دوید. |
| مرکب | از ترکیب یک فعل با اسم، صفت یا قید ساخته شده است. | او تصمیم گرفت. |
| عبارتی | شامل چند کلمه است که معنای یک فعل را می‌سازند. | او به مدرسه رفت. |
3. جدول از نظر لازم یا متعدی بودن
| نوع فعل | تعریف | مثال |
|---|---|---|
| لازم | فعلی که به مفعول نیاز ندارد. | پرنده پرواز کرد. |
| متعدی | فعلی که به مفعول نیاز دارد. | علی کتاب نوشت. |
جدول ساختار زمانی فعل
| زمان | مثال | توضیح |
|---|---|---|
| ماضی ساده | او رفت. | گذشته کامل و ساده. |
| ماضی استمراری | او می‌رفت. | گذشته‌ای که ادامه داشته است. |
| ماضی نقلی | او رفته است. | گذشته‌ای که اثر آن باقی است. |
| مضارع ساده | او می‌رود. | حالت یا عملی در زمان حال. |
| مضارع استمراری | او دارد می‌رود. | عملی که در حال انجام است. |
| آینده | او خواهد رفت. | عملی که در آینده رخ خواهد داد. |
چگونه فعل را در جمله شناسایی کنیم؟
پرسیدن سؤال "چه کار کرد؟":
از جمله بپرسید: "چه کار کرد؟" یا "چه حالتی داشت؟"
مثال: علی دوید. → "چه کار کرد؟" → جواب: دوید (فعل است).
شناسایی شناسه:
افعالی که با شناسه صرف می‌شوند، معمولاً فعل هستند.
مثال: رفتم. → شناسه "م" → فعل است.
مثال‌های بیشتر:
آن‌ها به مدرسه رفتند.
فعل: رفتند
زمان: ماضی ساده
فاعل: آن‌ها
علی در حال نوشتن است.
فعل: است
زمان: حال اسنادی
فاعل: علی
فرمول اجزای ثابت فعل
فرمول اجزای ثابت فعل در زبان فارسی بستگی به زمان و ساختار فعل دارد. با این حال، به‌صورت کلی می‌توان اجزای فعل را به بن فعل، شناسه و گاهی پیشوند یا پسوند تقسیم کرد. در ادامه، فرمول این اجزا در زمان‌های مختلف ارائه می‌شود:
1. اجزای فعل در زمان ماضی (گذشته):
فرمول کلی:
بن ماضی + شناسه
اجزای فعل:
بن ماضی: ریشه فعل در زمان گذشته است (مثل: رفت، خورد، گفت).
شناسه: نشان‌دهنده شخص و شمار است.
مثال‌ها:
من رفتم → رفت (بن ماضی) + م (شناسه)
تو رفتی → رفت (بن ماضی) + ی (شناسه)
او رفت → رفت (بن ماضی) + بدون شناسه (برای سوم شخص مفرد)
2. اجزای فعل در زمان مضارع (حال):
فرمول کلی:
(پیشوند) + بن مضارع + شناسه
اجزای فعل:
پیشوند: معمولاً «می» برای استمرار اضافه می‌شود (مانند: می‌خوانم).
بن مضارع: ریشه فعل برای زمان حال است (مثل: رو، خور، گو).
شناسه: نشان‌دهنده شخص و شمار است.
مثال‌ها:
من می‌روم → می (پیشوند) + رو (بن مضارع) + م (شناسه)
تو می‌روی → می (پیشوند) + رو (بن مضارع) + ی (شناسه)
او می‌رود → می (پیشوند) + رو (بن مضارع) + د (شناسه)
3. اجزای فعل در زمان آینده:
فرمول کلی:
خواهد + بن ماضی + شناسه
اجزای فعل:
خواهد: فعل کمکی برای ساخت آینده است.
بن ماضی: ریشه فعل در زمان گذشته است.
شناسه: نشان‌دهنده شخص و شمار است.
مثال‌ها:
من خواهم رفت → خواهم (خواهد + م) + رفت (بن ماضی)
تو خواهی رفت → خواهی (خواهد + ی) + رفت (بن ماضی)
او خواهد رفت → خواهد (خواهد + د) + رفت (بن ماضی)
4. اجزای فعل ماضی استمراری:
فرمول کلی:
می + بن ماضی + شناسه
مثال‌ها:
من می‌رفتم → می (پیشوند) + رفت (بن ماضی) + م (شناسه)
تو می‌رفتی → می (پیشوند) + رفت (بن ماضی) + ی (شناسه)
او می‌رفت → می (پیشوند) + رفت (بن ماضی) + بدون شناسه
5. اجزای فعل ماضی نقلی:
فرمول کلی:
بن ماضی + ه + است/ام/ایم/اید/اند
مثال‌ها:
من رفته‌ام → رفت (بن ماضی) + ه + ام (شناسه)
تو رفته‌ای → رفت (بن ماضی) + ه + ی (شناسه)
او رفته است → رفت (بن ماضی) + ه + است (شناسه سوم شخص)
6. اجزای فعل مجهول:
فرمول کلی:
بن ماضی + ه + شدن/گردیدن
مثال‌ها:
گفته شد → گفت (بن ماضی) + ه + شد
نوشته می‌شود → نوشت (بن ماضی) + ه + می‌شود
7. اجزای فعل مرکب:
فرمول کلی:
کلمه غیر فعلی (اسم/صفت/قید) + فعل ساده یا کمکی
مثال‌ها:
تصمیم گرفت → تصمیم (اسم) + گرفت (فعل)
خسته شد → خسته (صفت) + شد (فعل)
به راه افتاد → به راه (قید) + افتاد (فعل)
8. اجزای فعل امری:
فرمول کلی:
بن مضارع + شناسه
مثال‌ها:
بخوان → بخوان (بن مضارع)
برو → رو (بن مضارع) + بدون شناسه
9. اجزای فعل شرطی:
فرمول کلی:
اگر + بن ماضی یا بن مضارع + شناسه
مثال‌ها:
اگر بروی → رو (بن مضارع) + ی (شناسه)
اگر بخواند → خوان (بن مضارع) + د (شناسه)
این فرمول‌ها نشان‌دهنده ترکیب و ساختار اصلی فعل‌ها در زبان فارسی هستند و کمک می‌کنند فعل‌ها به‌راحتی در جملات تحلیل شوند.
شناسه‌های فعل در زبان فارسی بخشی از فعل هستند که شخص و شمار (مفرد یا جمع) فاعل را نشان می‌دهند. شناسه‌ها بسته به زمان (گذشته، حال یا آینده) و نوع فعل (ساده، استمراری، نقلی و...) تغییر می‌کنند.
جدول شناسه‌های فعل در زبان فارسی
| شخص | مفرد | جمع |
|---|---|---|
| اول شخص | -م | -یم |
| دوم شخص | -ی | -ید |
| سوم شخص | -∅ | -ند |
جدول شناسه‌ها در زمان‌های مختلف
1. شناسه‌های ماضی (گذشته):
| شخص | مفرد | جمع |
|---|---|---|
| اول شخص | -م | -یم |
| دوم شخص | -ی | -ید |
| سوم شخص | -∅ | -ند |
مثال‌ها:
- من رفتم (رفت + م)
- تو رفتی (رفت + ی)
- او رفت (رفت + ∅)
- ما رفتیم (رفت + یم)
- شما رفتید (رفت + ید)
- آن‌ها رفتند (رفت + ند)
2. جدول شناسه‌های مضارع (حال)
| شخص | مفرد | جمع |
|---|---|---|
| اول شخص | -م | -یم |
| دوم شخص | -ی | -ید |
| سوم شخص | -د | -ند |
مثال‌ها:
- من می‌روم (رو + م)
- تو می‌روی (رو + ی)
- او می‌رود (رو + د)
- ما می‌رویم (رو + یم)
- شما می‌روید (رو + ید)
- آن‌ها می‌روند (رو + ند)
3. جدول شناسه‌های آینده
| شخص | مفرد | جمع |
|---|---|---|
| اول شخص | خواهم | خواهیم |
| دوم شخص | خواهی | خواهید |
| سوم شخص | خواهد | خواهند |
مثال‌ها:
- من خواهم رفت
- تو خواهی رفت
- او خواهد رفت
- ما خواهیم رفت
- شما خواهید رفت
- آن‌ها خواهند رفت
4. جدول شناسه‌های ماضی نقلی
| شخص | مفرد | جمع |
|---|---|---|
| اول شخص | -ام | -ایم |
| دوم شخص | -ای | -اید |
| سوم شخص | -است | -اند |
مثال‌ها:
من رفته‌ام (رفته + ام)
تو رفته‌ای (رفته + ای)
او رفته است (رفته + است)
ما رفته‌ایم (رفته + ایم)
شما رفته‌اید (رفته + اید)
آن‌ها رفته‌اند (رفته + اند)
نکات مهم درباره شناسه‌ها
در سوم شخص مفرد ماضی (گذشته)، شناسه ∅ (صفر) است و در ظاهر نوشته نمی‌شود.
مثال: او رفت (شناسه ذکر نشده است).
در جملات امری، شناسه گاهی حذف می‌شود، اما می‌توان آن را حدس زد:
مثال: برو (شناسه: دوم شخص مفرد).
در افعال مرکب یا نقلی، شناسه به فعل اصلی یا فعل کمکی اضافه می‌شود.
شناسه‌ها همیشه با فاعل جمله (از نظر شخص و شمار) هماهنگ هستند.
مثال‌های ترکیبی با شناسه:
ماضی ساده:
من نوشتم (نوشته + م)
او نوشت (نوشته + ∅)
مضارع استمراری:
ما داریم می‌نویسیم (می‌نویس + یم)
آینده:
شما خواهید نوشت (خواهید + نوشت)
ماضی نقلی:
آن‌ها نوشته‌اند (نوشته + اند)
ارسال نظر