فاعل چیست؟ / فرق فاعل با نهاد + جدول های جالب توجه

به گزارش رکنا، فاعل یکی از ارکان اصلی جمله در زبان فارسی است و به کسی یا چیزی گفته می‌شود که کاری انجام می‌دهد یا حالت یا صفتی به او نسبت داده می‌شود.

تعریف فاعل

فاعل انجام‌دهنده کار یا تحمل‌کننده حالت یا صفت است که در جمله، همراه با فعل، نقش اصلی را ایفا می‌کند.

ویژگی‌های فاعل

    ارتباط با فعل:

        فاعل همیشه به فعلی در جمله مرتبط است و آن را تکمیل می‌کند.

        مثال:

            علی کتاب می‌خواند. (علی فاعل است، زیرا عمل «خواندن» را انجام می‌دهد.)

    پاسخ به سؤال «چه کسی؟» یا «چه چیزی؟»:

        برای پیدا کردن فاعل می‌توانیم از فعل سؤال کنیم.

        مثال: پرنده پرواز کرد.

            سؤال: چه چیزی پرواز کرد؟ پاسخ: پرنده → فاعل است.

    شخص و شمار:

        فاعل می‌تواند مفرد (یک نفر/چیز) یا جمع (چند نفر/چیز) باشد.

        مثال:

            دانش‌آموز درس خواند. (فاعل مفرد)

            دانش‌آموزان درس خواندند. (فاعل جمع)

    نقش دستوری:

        فاعل اغلب به صورت اسم یا ضمیر می‌آید:

            اسم: کتاب سوخته است. (کتاب فاعل است.)

            ضمیر: او آمد. (او فاعل است.)

تفاوت فاعل با سایر ارکان

    فاعل با مفعول تفاوت دارد. مفعول کسی یا چیزی است که کار بر روی آن انجام می‌شود.

        مثال:

            علی کتاب را خواند.

                علی → فاعل (انجام‌دهنده عمل)

                کتاب → مفعول (کاری روی آن انجام شده است)

انواع فاعل

    فاعل صریح:

        فاعل به صورت اسم یا ضمیر در جمله ذکر می‌شود.

        مثال: زهرا به مدرسه رفت. (زهرا فاعل است.)

    فاعل ضمیر مستتر:

        فاعل به صورت آشکار نیامده است، اما از فعل جمله فهمیده می‌شود.

        مثال: رفتم. (فاعل «من» است که در جمله ذکر نشده و از فعل برداشت می‌شود.)

    فاعل جمعی:

        فاعل می‌تواند یک گروه یا جمع باشد.

        مثال: دانش‌آموزان به کلاس رفتند. (دانش‌آموزان فاعل است.)

فاعل یکی از اجزای اصلی جمله است که بدون آن، جمله ناقص خواهد بود. فاعل انجام‌دهنده کار یا صاحب حالت است و به فعل وابسته است.

فرق فاعل با نهاد

فاعل و نهاد دو اصطلاح در دستور زبان فارسی هستند که هرچند در بسیاری از موارد به یکدیگر شبیه هستند و حتی می‌توانند هم‌پوشانی داشته باشند، اما تفاوت‌هایی دارند.

تعریف نهاد و فاعل

1. نهاد:

    نهاد یکی از ارکان اصلی جمله است که درباره آن خبری داده می‌شود یا حالتی به آن نسبت داده می‌شود.

    نهاد در جمله می‌تواند انجام‌دهنده کار، تحمل‌کننده حالت یا موضوع جمله باشد.

    مثال:

        علی به مدرسه رفت. (نهاد: علی)

        کتاب گم شد. (نهاد: کتاب)

        آب خنک است. (نهاد: آب)

2. فاعل:

    فاعل در جمله، انجام‌دهنده کار است و معمولاً با فعل‌های گذرا یا ناگذرا به کار می‌رود.

    مثال:

        علی کتاب را خواند. (فاعل: علی)

        پرنده پرواز کرد. (فاعل: پرنده)

تفاوت‌های اصلی بین فاعل و نهاد:

    موضوع خبر یا انجام‌دهنده کار:

        نهاد در جمله به کسی یا چیزی اشاره دارد که موضوع خبر جمله است، حتی اگر کار یا عملی انجام ندهد.

        فاعل فقط زمانی مطرح می‌شود که عملی در جمله انجام شده باشد.

        مثال:

            هوا سرد است. (نهاد: هوا / فاعل ندارد، چون عملی انجام نشده است.)

            علی دوید. (نهاد: علی / فاعل: علی)

    وجود در جملات بدون فعل:

        نهاد در جمله‌های اسنادی (جملاتی که فعل "است" یا حالت‌های مشابه دارند) هم وجود دارد.

        فاعل تنها در جملاتی وجود دارد که فعل اصلی (عملی) دارند.

        مثال:

            این کتاب زیباست. (نهاد: کتاب / فاعل وجود ندارد.)

            او آمد. (نهاد: او / فاعل: او)

    در جملات مجهول:

        در جملات مجهول، نهاد وجود دارد، اما فاعل یا حذف شده یا به صورت «مفهومی» بیان نمی‌شود.

        مثال:

            کتاب خوانده شد. (نهاد: کتاب / فاعل در جمله نیامده است یا مفهوم است.)

            علی کتاب را خواند. (نهاد: علی / فاعل: علی)

    جایگاه در جمله:

        نهاد معمولاً در ابتدای جمله می‌آید و موضوع جمله را معرفی می‌کند.

        فاعل ممکن است بعد از فعل یا سایر اجزای جمله هم بیاید.

        مثال:

            علی کتاب را خواند. (نهاد و فاعل: علی)

            کتاب را علی خواند. (نهاد همچنان علی است.)

جمع‌بندی:

    نهاد گسترده‌تر از فاعل است و می‌تواند موضوع جمله باشد، حتی اگر عملی انجام ندهد.

    فاعل انجام‌دهنده کار است و فقط در جملاتی وجود دارد که فعلی در آن‌ها به کار رفته باشد.

    در بسیاری از جملات، نهاد و فاعل یکسان هستند، اما در جملات اسنادی یا مجهول، این دو ممکن است تفاوت کنند.

روش تشخیص فاعل در جمله

برای تشخیص فاعل در جمله می‌توان از چند روش ساده استفاده کرد. این روش‌ها به شما کمک می‌کنند تا به راحتی فاعل را از سایر اجزای جمله تشخیص دهید.

1. پرسیدن سؤال از فعل (چه کسی؟ یا چه چیزی؟)

    برای پیدا کردن فاعل، از فعل جمله سؤال می‌کنیم: چه کسی؟ یا چه چیزی؟ عمل انجام داده است.

    مثال‌ها:

        علی کتاب می‌خواند.

            سؤال: چه کسی می‌خواند؟

            پاسخ: علی → فاعل است.

        پرنده پرواز کرد.

            سؤال: چه چیزی پرواز کرد؟

            پاسخ: پرنده → فاعل است.

2. شناسایی انجام‌دهنده کار یا حالت

    فاعل انجام‌دهنده عمل یا تحمل‌کننده حالت است.

    مثال‌ها:

        زهرا خندید. (زهرا → انجام‌دهنده عمل «خندیدن» → فاعل)

        درخت شکسته شد. (درخت → تحمل‌کننده حالت «شکستن» → فاعل)

3. تطابق با فعل

    فاعل با فعل جمله از نظر شخص (اول، دوم، سوم) و شمار (مفرد یا جمع) تطابق دارد.

    مثال‌ها:

        من درس می‌خوانم. (فاعل: من → اول شخص مفرد)

        ما بازی کردیم. (فاعل: ما → اول شخص جمع)

4. فاعل در جملات مجهول

    در جملات مجهول، فاعل به صورت مستقیم بیان نمی‌شود یا ممکن است حذف شود. برای تشخیص فاعل در این نوع جمله:

        ابتدا جمله را به حالت معلوم تبدیل کنید.

        مثال:

            کتاب خوانده شد.

                جمله معلوم: علی کتاب را خواند.

                فاعل: علی

5. تشخیص فاعل در جملات دارای ضمیر مستتر

    گاهی فاعل به صورت صریح در جمله نمی‌آید و در فعل جمله پنهان است (ضمیر مستتر).

    برای تشخیص، به فعل جمله دقت کنید.

    مثال‌ها:

        رفتم.

            چه کسی رفت؟ (من) → فاعل: من (ضمیر مستتر)

        آمدی.

            چه کسی آمد؟ (تو) → فاعل: تو (ضمیر مستتر)

6. تفاوت با مفعول

    فاعل: کسی که کار را انجام می‌دهد.

    مفعول: کسی یا چیزی که کار روی آن انجام می‌شود.

    مثال:

        علی کتاب را خواند.

            فاعل: علی (انجام‌دهنده کار)

            مفعول: کتاب (کاری روی آن انجام شده است)

نکات تکمیلی:

    فاعل در بیشتر موارد یک اسم یا ضمیر است:

        اسم: پرنده پرواز کرد. (پرنده → فاعل)

        ضمیر: او آمد. (او → فاعل)

    جایگاه فاعل:

        فاعل معمولاً قبل از فعل قرار می‌گیرد، اما می‌تواند بعد از فعل هم بیاید.

        مثال: آمد علی. (فاعل: علی)

خلاصه:

برای تشخیص فاعل در جمله:

    از فعل سؤال کنید: چه کسی؟ یا چه چیزی؟ عمل را انجام داده است.

    فاعل با فعل تطابق دارد (شخص و شمار).

    فاعل ممکن است اسم، ضمیر یا ضمیر مستتر باشد.

جدول های مهم درباره فاعل

در اینجا چند جدول مهم و مفید برای فاعل ارائه می‌شود تا مفاهیم به شکل منظم و خلاصه بررسی شوند:

1. جدول انواع فاعل

2. جدول پرسش برای تشخیص فاعل

3. جدول تطابق فاعل با فعل

4. جدول تفاوت فاعل و مفعول

5. جدول جایگاه فاعل در جمله

6. جدول فاعل در جملات معلوم و مجهول

این جداول کمک می‌کنند تا مفهوم فاعل و نحوه شناسایی آن در جمله به‌صورت دقیق‌تر و منظم‌تر درک شود.

پاسخ به سوالات شما درباره فاعل

در اینجا به رایج‌ترین سوالات درباره فاعل به همراه پاسخ‌های دقیق پرداخته می‌شود:

1. فاعل چیست؟

فاعل کسی یا چیزی است که کاری انجام می‌دهد یا حالت یا صفتی به آن نسبت داده می‌شود.

مثال:

    علی دوید. (علی فاعل است؛ چون عمل دویدن را انجام می‌دهد.)

    آب گرم شد. (آب فاعل است؛ چون حالت "گرم شدن" به آن نسبت داده شده است.)

2. چگونه فاعل را در جمله پیدا کنیم؟

برای یافتن فاعل، از فعل جمله سؤال می‌کنیم:

    چه کسی؟

    چه چیزی؟

    مثال:

    زهرا درس خواند.

        چه کسی درس خواند؟ → جواب: زهرا (فاعل است.)

    کتاب روی زمین افتاد.

        چه چیزی افتاد؟ → جواب: کتاب (فاعل است.)

3. فاعل چه نقشی در جمله دارد؟

فاعل یکی از ارکان اصلی جمله است و بدون آن، جمله ناقص خواهد بود.

    فاعل با فعل ارتباط مستقیم دارد و نشان می‌دهد چه کسی یا چه چیزی عمل را انجام داده است یا حالت را تحمل می‌کند.

4. آیا فاعل همیشه اسم است؟

خیر، فاعل می‌تواند اسم، ضمیر یا حتی ضمیر مستتر (پنهان) باشد.

مثال‌ها:

    زهرا کتاب می‌خواند. (اسم: زهرا)

    او آمد. (ضمیر: او)

    رفتم. (ضمیر مستتر: من)

5. آیا فاعل همیشه قبل از فعل می‌آید؟

خیر، فاعل معمولاً قبل از فعل می‌آید، اما می‌تواند بعد از فعل یا در وسط جمله نیز قرار گیرد.

مثال‌ها:

    علی کتاب خواند. (فاعل: علی → قبل از فعل)

    آمد علی. (فاعل: علی → بعد از فعل)

    کتاب را علی خواند. (فاعل: علی → وسط جمله)

6. آیا فاعل در جملات مجهول وجود دارد؟

در جملات مجهول، فاعل ممکن است ذکر نشود یا مشخص نباشد.

مثال:

    کتاب خوانده شد. (فاعل مشخص نیست؛ جمله به صورت مجهول بیان شده است.)

    علی کتاب را خواند. (فاعل: علی → جمله معلوم است.)

7. فاعل و مفعول چه تفاوتی دارند؟

    فاعل: انجام‌دهنده کار است.

    مفعول: کسی یا چیزی است که کار روی آن انجام می‌شود.

    مثال:

    علی سیب را خورد.

        علی → فاعل (انجام‌دهنده عمل خوردن)

        سیب → مفعول (چیزی که عمل خوردن روی آن انجام شده است)

8. چگونه فاعل با فعل تطابق دارد؟

فاعل و فعل از نظر شخص (اول، دوم، سوم) و شمار (مفرد، جمع) با یکدیگر هماهنگ هستند.

مثال‌ها:

    من می‌خوانم. (اول شخص مفرد)

    ما می‌خوانیم. (اول شخص جمع)

    او آمد. (سوم شخص مفرد)

9. آیا فاعل می‌تواند چندگانه باشد؟

بله، یک جمله می‌تواند چند فاعل داشته باشد.

مثال:

    علی و رضا فوتبال بازی کردند.

        فاعل‌ها: علی و رضا

10. چگونه فاعل مستتر را تشخیص دهیم؟

در جملاتی که فاعل ذکر نشده است، باید از روی فعل، فاعل را حدس بزنید.

مثال‌ها:

    رفتم. (فاعل: من)

    خوردی؟ (فاعل: تو)

11. فاعل در جملات اسنادی چیست؟

در جملات اسنادی (جملاتی که با «است»، «بود» و... ساخته می‌شوند)، فاعل همان موضوعی است که صفت یا حالتی به آن نسبت داده می‌شود.

مثال:

    هوا سرد است. (هوا = فاعل)

    او دانشجو بود. (او = فاعل)

12. آیا فاعل در همه زبان‌ها مشابه فارسی است؟

در بسیاری از زبان‌ها مفهوم فاعل مشابه است، اما جایگاه آن و نحوه بیان ممکن است متفاوت باشد. مثلاً:

    در زبان انگلیسی فاعل معمولاً قبل از فعل می‌آید:

        Ali reads a book. (علی کتاب می‌خواند.)