تلسکوپ خوب چه بخریم؟

 تلسکوپ در انواع مختلف وجود دارد. اگر تاکنون تلسکوپ نخریده‌اید و هنوز هم در جست‌وجوی مناسب‌ترین تلسکوپ و یافتن پاسخ سؤالات تان هستید یا این‌که قصد دارید تلسکوپ‌تان را عوض کنید  و به‌سراغ تلسکوپ‌های حرفه‌ای‌تری  بروید، این مطلب را حتما دنبال کنید.

به گزارش رکنا، بدون شک برای هر کدام از شما علاقه‌مندان و پی‌جویان دنیای نجوم پیش آمده که برای رصد آسمان و دیدن اجرام زیبای آسمان، تصمیم گرفته‌اید تلسکوپی برای خودتان بخرید. یا شاید هم از قبل ابزار رصدی کوچکی، مثل دوربین‌ دوچشمی یا تلسکوپ کوچک، داشته‌اید و در فکر این هستید که آن را عوض کنید و مدل بزرگ‌تر و بهتری بخرید. برای شروع کار هم به‌سراغ آگهی‌ها یا وبگاه‌های مرتبط با فروش تلسکوپ و تجهیزات رصدی رفته‌اید و شاید هم سری به فروشگاه‌های‌ نجومی محل سکونت خودتان زده‌اید تا از نزدیک ابزارهای رصدی را ببینید. بر خلاف انتظار،  هرچه بیشتر مدل‌های مختلف تلسکوپ‌ها را می‌بینید و بررسی می‌کنید، کار انتخاب تلکسوپ مناسب سخت‌تر می‌شود. در این وضعیت سؤال همیشگی که مطرح می‌شود این است که کدام تلسکوپ را بخرم؟ این سؤال را به‌خصوص کسانی زیاد می‌پرسند که تازه‌ وارد دنیای نجوم شده‌اند و می‌خواهند اولین ابزار رصدی‌شان را بخرند. نکته‌های بسیاری را با شما در میان خواهم گذاشت تا هرچه سریع‌تر به پاسخ سؤال‌هایتان برسید.

نخستین گام برای انتخاب تلسکوپ خوب و مناسب، داشتن نگاه واقع‌بینانه به موضوع است. اگر دقیقاً بدانید برای چه به تلسکوپ نیاز دارید و  قرار است چه کار‌هایی با این تلسکوپ انجام دهید، کار انتخاب تلسکوپ راحت‌تر می‌شود. بارها اتفاق افتاده که بسیاری در زمان خرید تلسکوپ‌شان، این سؤال را از من ‌می‌پرسند که «چه تلسکوپی بخرم؟». قبل از آن‌که پاسخ کاملی به سؤال آن‌ها بدهم، سه سؤال مهم از آن‌ها می‌پرسم:

 1- چرا می‌خواهید تلسکوپ بخرید؟ (انگیزه)

 2- با این تلسکوپ قرار است در چه زمینه‌ای از نجوم فعالیت کنید؟ (نوع فعالیت

 3- در مجموع چقدر می‌خواهید برای خرید تلسکوپ هزینه کنید؟ (وسع مالی)

 با پاسخ‌دادن به این سؤال‌ها بسیاری از مسایل و ابهام‌ها برطرف می‌شد و به آسانی می‌توانستم مناسب‌ترین مدل تلسکوپ را به دوستانم پیشنهاد دهم. پیشنهاد می‌کنم شما هم قبل از خرید، به این سه سؤال خوب فکر کنید و پاسخ کاملی بدهید. در کنار پاسخ به این سؤال‌ها،‌ دانستن نکته‌‌ها و اصطلاحات مهم و فنی درباره‌ تلسکوپ‌ها و ساختارشان هم به شما کمک می‌کند تا بهترین و مناسب‌ترین تلسکوپ را انتخاب کنید. به همین دلیل در ادامه‌ مطلب، قرار است تمامی نکته‌ها و اصطلاحاتی که به نظرم رسید ممکن است برای شما مفید باشد در قالب ده عنوان و نکته‌ مهم به شما بگویم.

بودجه‌ خرید تلسکوپ را مدیریت کنید

وقتی صحبت از خرید تلسکوپ می‌شود،‌ اکثر افراد فقط به اپتیک و پایه‌ تلسکوپ توجه می‌کنند؛ در صورتی که هزینه‌ای که برای خرید تلسکوپ پرداخت می‌کنید فقط برای  اپتیک و پایه‌ تلسکوپ نیست. در واقع کل مبلغی که برای خرید تلسکوپ می‌پردازید باید بین سه مقوله‌ اپتیک و پایه و تجهیزات جانبی تقسیم کنید. اگر تمایل دارید با استفاده از تلکسوپی که می‌خرید عکاسی از آسمان هم انجام دهید، باید پول بیشتری برای خرید تلسکوپ بپردازید و بخشی از کل بودجه را هم برای خرید دوربین عکاسی و تجهیزات مربوط کنار بگذارید. هم‌چنین سعی کنید به لحاظ کیفیت و کارایی در بین اجزای مختلف تلسکوپ، تعادل برقرار باشد. اگر بهترین و گران‌ترین اپتیک تلسکوپ را می‌خرید،  در کنار آن از پایه‌ موتوردار باکیفیت و تجهیزات جانبی خوب و حرفه‌ای هم استفاده کنید. همین طور به خرید تجهیزات جانبی تلسکوپ هم اهمیت زیادی بدهید. بهتر است حداقل 20 درصد کل بودجه را به خرید تجهیزات جانبی اختصاص بدهید؛ چرا که اپتیک و پایه‌ خوب، بدون داشتن تجهیزات جانبی و کافی، مانند درختی تنومندی اما بدون برگ می‌ماند. هیچ چیز بدتر از این نیست که در یک شب رصدی به‌خاطر نداشتن تجهیزات جانبی، مانند آداپتور برقAC  یا فیلتر خورشیدی و حتی آداپتور اتصال دوربین عکاسی به تلسکوپ و... کار رصدی شما معطل بماند یا شکست بخورد!

گشودگی بیشتر، قدرت و توان بیشتر

غالب موجودات زنده هر آن‌چه با چشم‌های خود از میزان درخشندگی‌ اجسام و محیط اطراف‌شان می‌بینند، در نتیجه‌ مقدار پرتورهای نوری است که از راه مردمک چشم، وارد چشم‌مان می‌شود. در مورد تلسکوپ‌ها هم همین وضعیت صدق می‌کند. طبیعی است هر چه مقدار گشودگی تلسکوپ بیشتر باشد، نور بیشتری وارد تلسکوپ خواهد شد و درنتیجه اجرام غیرستاره‌ای و کم‌فروغ آسمان بهتر و واضح‌تر دیده می‌شوند. این اساس کار تلسکوپ است. شاید شنیده باشید که حداکثر گشودگی مردمک چشم انسان در مکان‌های تاریک به 6 و حتی 7 میلی‌متر می‌رسد. این مقدار را اگر با تلسکوپی مثلاً با گشودگی 6 اینچ یا 150 میلی‌متر مقایسه کنیم، می‌بینیم دهانه‌ تلسکوپ 25 مرتبه بزرگ‌تر از مردمک چشم انسان است (25=6/150)؛ در نتیجه توان جمع‌آوری این تلسکوپ 625 مرتبه بیشتر از چشم انسان است (625=2^25). با افزایش گشودگی، توان تفکیک تلسکوپ نیز افزایش می‌یابد یعنی می‌توانید مثلاً جزییات بیشتری از ماه و سیاره‌ها و سایر اجرام آسمان ببینید.

بین دو تلسکوپ با گشودگی 5 و 10 اینچ، گشودگی تلسکوپ 10 اینچی دو برابر تلسکوپ 5 اینچی و توان‌ تفکیک آن هم هم دوبرابر می‌شود، اما توان گردآوری نور آن 4 برابر بیشتر از تلسکوپ 5 اینچ است؛ یعنی با افزایش دوبرابری گشودگی، توان گردآوری نور تلسکوپ 4 برابر خواهد شد. و همین طور با افزایش 4 برابری گشودگی‌، توان گرد‌آوری نور تلسکوپ به‌صورت تصاعدی، 16 برابر می‌شود. از طرفی با تلسکوپ 10 اینچی، می‌توانید بازو‌های کهکشان‌های بزرگ و پرفروغ یا ستاره‌های خوشه‌های کروی بزرگ را که به‌خوبی تفکیک شده‌اند،‌به آسانی ببینید؛ درحالی‌که دیدن جزییات اجرام، با تلسکوپی در اندازه‌های 5 اینچ به‌سختی امکان‌پذیر است. در سوی دیگر ماجرا، هر چه گشودگی تلسکوپ بیشتر شود، ابعاد و وزن تلسکوپ بیشتر می‌شود و کار جابه‌جایی تلسکوپ سخت‌تر. این وضعیت سخت و دشوار به‌ویژه در زمان‌هایی که بخواهیم به خارج از شهر برویم و مجبور به جابه‌جایی تلسکوپ‌ شویم، بیشتر خودش را نشان می‌دهد. تلسکوپ‌های با گشودگی بیش از 10 اینچ، مناسب برای مکان‌هایی است که قرار است تلسکوپ در آن‌جا به‌طور ثابت قرار بگیرد. به همین خاطر است که تلسکوپ‌هایی که گشودگی بیش از 10 اینچ دارند، بیشتر در رصدخانه‌ها و مراکز نجومی کاربرد دارند.

فاصله‌ کانونی و نسبت کانونی را دست‌کم نگیرید

بین فاصله‌ کانونی عدسی یا آینه‌ی اصلی تلسکوپ(F) و قطر دهانه‌ تلسکوپ(D)، رابطه‌ای وجود دارد که به آن نسبت کانونی می‌گویند و آن را با f  نشان می‌دهند. نسبت کانونی یعنی فاصله‌‌ کانونی تقسیم بر قطر دهانه‌ تلسکوپ (هر دو پارامتر را برحسب واحد اندازه‌گیری یکسان در نظر بگیرید). دو تلسکوپ با گشودگی یکسان (مثلاً 8 اینچ یا 20 سانتی‌متر) ولی با فاصله‌ کانونی متفاوت از هم را در نظر بگیرید. آن تلسکوپی که فاصله کانونی بیشتری دارد، نسبت کانونی بیشتری هم دارد. به بیان دیگر، نسبت کانونی به ما می‌گوید که فاصله‌‌ کانونی تلسکوپ، چندبرابر گشودگی تلسکوپ است.  نسبت کانونی دو اثر مهم در تصویر خروجی تلسکوپ دارد: اول در مورد مقدار بزرگ‌نمایی و میدان دید تصویر، و دیگری در مورد درخشندگی اجرام به‌خصوص اجرام غیرستاره‌ای.

در تلسکوپ‌هایی که نسبت کانونی کمتری دارند، در مجموع به بزرگ‌نمایی‌های کمتری دسترسی داریم؛ اما در مقابل میدان دید تصویری که از آسمان می‌بینیم، بیشتر است. همین طور در این نوع تلسکوپ‌ها اجرام غیرستاره‌ای، درخشندگی بیشتری دارند و می‌توانیم اجرام کم‌‌فروغ آسمان را بهتر می‌بینیم. پس اگر در پی این هستید که اجرام غیرستاره‌ای را از پشت چشمی تلکسوپ تا حد ممکن درخشان و پرفروغ ببینید، به‌سراغ تلسکوپی بروید که علاوه بر گشودگی و توان گرد‌آوری نور بالایی که دارد، نسبت کانونی آن هم کمتر باشد. این نوع تلسکوپ‌ها را اصطلاحاً تلسکوپ «سریع» هم می‌خوانند؛ یعنی از آن‌جایی که درخشندگی ظاهری تصویر بیشتر است، در عکس‌برداری از اجرام آسمانی، مدت کم‌تری طول می‌کشد تا بتوانید از اجرام کم‌‌فروغ عکس‌برداری کنید و تصویر دلخواه و با درخشندگی مناسب از آن جرم بگیرید.

در حالت کلی، نسبت کانونی‌ تلسکوپ‌ها را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد: نسبت کانونی کوتاه یا کم،  و متوسط، و بلند. تلسکوپ‌های با نسبت کانونی کوتاه (5/f و کمتر) برای کار عکس‌برداری از اجرام غیرستاره‌‌ای گسترده و کم‌فروغ، مانند سحابی‌ها و کهکشان‌ها، بسیار مناسب هستند. در مقابل تلسکوپ‌های با نسبت‌ کانونی بالا (10/f یا بیشتر) به‌سبب بزرگ‌نمایی بالا و تصویر واضحی (شارپ) که ایجاد می‌کنند، برای رصد و عکس‌برداری از خوشه‌های ستاره‌ای و ماه و سیار‌ه‌ها و البته رصد ستاره‌های دوتایی مناسب‌تر هستند.  دقت کنید در تلسکوپ‌های شکستی و نیوتنی طول لوله کمابیش برابر با مقدار فاصله‌ کانونی عدسی یا آینه‌ اصلی تلسکوپ است. در نتیجه تلسکوپی با نسبت کانونی بالا، طول لوله‌‌ بلند‌تری خواهد داشت و باعث افزایش حجم و وزن تلسکوپ می‌شود. اگر اهل سفر هستید و مدام برای رصد‌ به خارج شهر می‌روید،‌ بهتر است از تلسکوپ‌های با نسبت کانونی کوتاه (فاصله‌ کانونی کم) استفاده کنید.  حال تصور کنید دو تلسکوپ با گشودگی 10 اینچ ولی با فاصله‌ کانونی متفاوت داریم. یکی نسبت کانونی پنج (5/f) و دیگری با نسبت کانونی 10 (10/f). به نظر شما کدام یک برای شما مناسب‌تر است

بزرگنمایی، ملاک انتخاب نیست

اگر خیال می‌کنید تلسکوپی خوب است که بزرگنمایی بیشتری داشته باشد، سخت در اشتباهید. بزرگنمایی تلسکوپ، معیار مناسبی برای خوبی یا بدی تلسکوپ نیست. هر تلسکوپی با توجه به مقدار قطر دهانه‌ و نسبت کانونی آن و نیز کیفیت ساخت عدسی یا آینه‌ آن، حداقل و حداکثر بزرگنمایی خاص خود را دارد. در حالت کلی می‌توانید به ازای هر اینچ از قطر دهانه‌ی تلسکوپ، حداقل بزرگنمایی تلسکوپ را 4 برابر و حداکثر بزرگنمایی را حدود 50 برابر در نظر بگیرید. اگر بزرگ‌نمایی تلسکوپ بیش از حد توان تلسکوپ باشد، کیفیت تصویر به‌شدت کاهش می‌یابد و تصویر دچار لرزش شدیدی می‌شود.

برای به‌دست‌آوردن مقدار بزرگ‌نمایی تلسکوپ، فاصله‌‌ کانونی  تلسکوپ را بر فاصله‌ کانونی چشمی تلسکوپ تقسیم کنید (هر دو پارامتر را بر حسب واحد اندازه‌گیری یکسان در نظر بگیرید.) از طرفی توجه کنید هر چه بزرگ‌نمایی تلسکوپ بیشتر شود، میدان دید منظره‌ای از آسمان که از پشت چشمی تلسکوپ خواهید دید، کمتر (بسته‌تر) خواهد بود و برعکس، بزرگنمایی هر چقدر کم‌تر باشد، میدان دید بازتری خواهید داشت. با تعویض چشمی، بزرگ‌نمایی و میدان دید تصویر هم تغییر می‌کند. برای به‌دست‌آوردن میدان دید چشمی تلسکوپ از رابطه‌ میدان دید ظاهری چشمی(FOV) تقسیم بر بزرگ‌نمایی استفاده کنید. مقدارFOV چشمی معمولاً روی بدنه‌ آن حک می‌شود. اگر بار دیگر به آن‌چه درباره‌ فاصله‌ کانونی و نسبت کانونی گفتم و رابطه‌ بین این دو دقت کنید، متوجه می‌شوید که در تلسکوپ‌های با نسبت کانونی کوتاه (فاصله‌ کانونی کم)، بزرگ‌نمایی به مراتب کمتر و میدان دید بیشتر و بازتر می‌شود و برعکس، برای تلسکوپ‌های با نسبت کانونی بلند،‌ بزرگ‌نمایی به مراتب بیشتر و میدان دید کم‌تر و بسته‌تر است.

اپتیک، رکن اول انتخاب تلسکوپ

در حالت کلی ساختار تلسکوپ‌ها به سه نوع اصلی هستند: شکستی، بازتابی، کاتادیوپتریک (ترکیبی) که هر کدام از آن‌ها به نوبه‌ خود به مدل‌های مختلفی دسته‌بندی می‌شوند. یکی از تصمیم‌های مهمی که در انتخاب تلسکوپ باید بگیرید، انتخاب نوع ساختار اپتیک تلسکوپ است. هر کدام از این سه نوع مزایا و معایب خاص خودشان را دارند و بسیار مهم است که بدانید قرار است در چه حیطه‌ای از نجوم رصدی فعالیت کنید تا بتوانید در انتخاب یکی از این سه نوع، تصمیم درستی بگیرید.

تلسکوپی شکستی با قطر دهانه 12 سانتی‌متر

تلسکوپ‌ شکستی:

تلسکوپ‌های شکستی معمولاً از یک عدسی در سر لوله و یک چپقی که در انتهای لوله قرار می‌گیرد، تشکیل شده‌اند و چشمی بر روی چپقی سوار می‌شود. این نوع تلسکوپ‌ها نسبت به مدل‌های دیگر، تصویر شفاف‌تر و واضح‌تری ایجاد می‌کنند. در انتخاب تلسکوپ‌های شکستی، دو ویژگی مهم را باید خوب بررسی کنید: اول نسبت کانونی تلسکوپ، دوم انتخاب نوع عدسی و این‌که عدسی‌ها از نوع آپوکروماتیک باشند یا از نوع آکروماتیک. دلیل این انتخاب برمی‌گردد به این‌که در تلسکوپ‌های شکستی، معمولاً دو خطا یا ابیراهی اپتیکی مهم وجود دارد: خطای کروی و خطای رنگی. خطای کروی ناشی از کروی‌بودن انحنای سطح عدسی است. برای رفع این نوع خطای اپتیکی از عدسی‌هایی استفاده می‌کنند که انحنای سطح بیرونی عدسی، سهمی‌شکل است. اما خطای رنگی از دیگر معایب تلسکوپ‌های شکستی است که در همه‌ی عدسی‌ها وجود دارد. دلیل بروز این خطا، پدیده‌ شکست نور و کانونی‌نشدن همه‌ی پرتوهای خروجی در یک نقطه است. پرتوهای آبی بیشتر دچار شکست نور می‌شوند و پرتوهای قرمز کم‌تر؛ در نتیجه پرتو نور سفید پس از گذر از عدسی تجزیه می‌شود و چند نقطه‌ی کانونی رنگی ایجاد می‌کند.

برای برطرف‌کردن خطای رنگی معمولاً از ترکیب دو یا سه عدسی واگرا و هم‌گرا استفاده می‌کنند. از آن‌جایی که ترکیب عدسی‌ها و از بین بردن خطای رنگی بسیار هزینه‌بر است، معمولاً برای تلسکوپ‌های آماتوری که برای رصد آسمان استفاده می‌شود، عدسی‌های دوجزیی و جنس شیشه‌ی معمولی را به کار می‌برند که فقط بخشی از خطای رنگی‌ را می‌پوشاند. به این نوع تلسکوپ‌ها که خطای کروی ندارند و خطای رنگی آن از ترکیب دو عدسی تاحدی برطرف شده است، تلسکوپ‌های آکروماتیک می‌گویند. به همین خاطر است که اگر با تلسکوپ‌هایی که عدسی‌ آن‌ها «آکروماتیک» است، ستاره‌ی پرنور و درخشانی را ‌بینید یا از آن ستاره عکس بگیرید، هاله‌ای آبی‌ـ‌بنفش یا زرد‌ـ‌قرمز دور آن ستاره مشاهده می‌کنید. برای برطرف‌کردن کامل این نقص، عدسی شیئی را از ترکیب سه عدسی واگرا و هم‌گرا می‌سازند تا همه‌ پرتوهای خروجی در یک نقطه کانون شوند. با این روش علاوه بر خطای کروی، خطای رنگی و سایر خطاهای اپتیکی نیز به طور کامل رفع می‌شود. به این نوع تلسکوپ‌ها، «آپوکروماتیک» یا به اختصار «آپو» می‌گویند. اما اضافه‌کردن همین چند عدسی و استفاده از عدسی‌هایی که جنس شیشه‌ آن‌ها کیفیت بالایی دارد،‌ قیمت محصول را چند برابر و بسیار گران می‌کند. به‌طور مثال، درحالی‌که با صرف هزینه‌‌ای حدود 500 هزار تومان می‌توانید تلسکوپ آکروماتیک با قطر دهانه‌ی 10 سانتی‌متر بخرید، تلسکوپ آپوکروماتیک در همین اندازه، برای شما بیش از 9 میلیون تومان هزینه خواهد داشت! از دیگر مشکلات تلسکوپ‌های شکستی، هزینه‌ ساخت عدسی‌های با اندازه قطر‌های بیشتر است. به همین سبب معمولاً قطر دهانه‌ تلسکوپ‌های شکستی که در حیطه‌ نجوم آماتوری ساخته می‌شوند، از 15 سانتی‌متر (6 اینچ) تجاوز نمی‌کند.

اگر قصد دارید فقط به رصد آسمان و دیدن اجرام آسمانی بپردازید، تلسکوپ‌های گران‌قیمت آپوکروماتیک برای شما مناسب نیستند. چندان هم نگران خطای رنگی موجود در تلسکوپ‌های آکروماتیک نباشید؛ چراکه خطا رنگی بیشتر در رصد ماه، سیاره‌های پرنور و ستاره‌های درخشان آسمان دیده می‌شود. در رصد اجرام غیر ستاره‌ای، سیاره‌ها و ستاره‌هایی که کم‌فروغ هستند، خطای رنگی چندانی در کار نیست. از همه مهم‌تر نسبت به قیمتی که دارند، به‌صرفه هستند. اما اگر دوربین عکاسی دارید و واقعاً قصد عکاسی حرفه‌ای از اجرام اعماق آسمان را آن هم با استفاده از تلسکوپ شکستی دارید، به طور حتم باید از تلسکوپ‌های آپوکروماتیک استفاده کنید و هزینه‌ی بالای آن را پرداخت کنید! در غیر این صورت برای عکاسی می‌توانید از برخی مدل‌های تلسکوپ‌های بازتابی یا ترکیبی نیز استفاده کنید.

تلسکوپ بازتابی نیوتنی

تلسکوپ بازتابی:

تلسکوپ‌های بازتابی دسته‌ دیگری از ساختار اپتیک تلسکوپ‌ها هستند که در ساده‌ترین مدل آن یعنی «نیوتنی»، از یک آینه‌ اصلی در انتهای لوله و یک آینه‌ ثانویه در سر لوله تشکیل شده‌اند و چشمی نیز در سر لوله قرار دارد. از آن‌جایی که ساخت آینه‌ تلسکوپ هزینه‌ بسیار کمی دارد، به آسانی می‌توان آینه‌ را بزرگ‌تر ساخت. از مزایای تلسکوپ‌های بازتابی در مقایسه با تلسکوپ‌های شکستی، نداشتن خطای رنگی و قطر دهانه‌ بیشتر است. البته قیمت کم آن هم باعث شده تا بیشتر تلسکوپ‌های آماتوری که در بازار موجود هستند، از نوع بازتابی با نسبت‌ کانونی کم و قطر دهانه‌ بین 8 تا 12 اینچ باشند.

از جمله مشکلات و دردسرهایی که معمولاً هر چند وقت یک بار در حین کار با تلسکوپ‌های بازتابی مواجه می‌شوید، خارج‌شدن هم‌‌خطی یا تراز بین آینه‌ اصلی و آینه‌ ثانویه‌ی تلسکوپ است. در صورت بروز این مشکل، وقتی ستاره‌ها را از پشت چشمی تلسکوپ تماشا می‌کنید، آن‌ها را در سرتاسر میدان دید چشمی به‌صورت کشیده و به‌شکل مخروط می‌بینید. اگر با نحوه‌ تشخیص و اصلاح هم‌‌خطی بین دو آینه آشنا نیستید، نگران نباشید. خوش‌بختانه امروزه دستگاه هم‌خط‌کننده‌ی تلسکوپ در بازار موجود است که با استفاده از آن می‌توانید در عرض چند دقیقه و با شل و سفت کردن پیچ‌های آینه‌ی اصلی و ثانویه، آن دو را نسبت به یک‌دیگر، هم‌خط کنید. البته تلسکوپ‌های بازتابی هم بدون خطای اپتیکی نیستند. در میان انواع خطاهای اپتیکی رایج، خطای «گیسو» مهم‌ترین خطای اپتیکی در تلسکوپ‌های بازتابی است. اثری که این نوع خطای اپتیکی در تصویر خروجی تلسکوپ ایجاد می‌کند این است که هر چه از مرکز میدان دید تصویر به‌سوی لبه‌‌ تصویر می‌رویم، ستاره‌ از حالت نقطه‌ای درمی‌آید و به شکل نامتقارنی شبیه به دنباله‌دار یا مخروطی تبدیل می‌شود و تصویر آزاردهنده‌ای برای رصدگر ایجاد می‌کند. برای برطرف‌کردن این نقص اپتیکی در حین رصد، بهترین کار، قراردادن جرم مورد نظر در مرکز تصویر است. اما اگر قصد عکاسی از آسمان را دارید، باید به سراغ تلسکوپ‌های بازتابی بسیار باکیفیت بروید و البته می‌توانید از فیلتر کاهنده‌ خطای گیسو(Coma Corrector) نیز استفاده کنید. این نوع فیلتر‌ها تا حد زیادی خطای کما را برطرف می‌کنند.  

در مجموع در بین انواع تلسکوپ‌های بازتابی، نوع «نیوتنی» با توجه به قیمت کمی که دارند، برای رصد بسیار مناسب هستند؛ البته برای عکاسی از آسمان، به‌ویژه عکاسی از اجرام غیرستاره‌ای، چندان مناسب نیستند و وضوح تصویر تلسکوپ‌های نیوتنی به اندازه‌ تلسکوپ‌های شکستی آپوکروماتیک نیست. در مقابل، نوع دیگری از تلسکوپ‌های بازتابی به نام «ریچی‌ـ‌کرتین» وجود دارد که مخصوص عکاسی از آسمان طراحی و ساخته شده‌اند. این نوع خاص از تلسکوپ‌های بازتابی، به دلیل آن‌که آینه‌ اصلی و ثانویه را به  صورت هذلولی (و نه کروی و سهموی) تراش می‌دهند، عاری از خطای گیسو هستند و سایر خطاهای اپتیکی در آن کم‌تر دیده می‌شود. علاوه‌ بر این، از آن‌جایی که تلسکوپ‌های ریچی‌ـ‌کرتین همانند تلسکوپ‌های نیوتنی، با گشودگی‌های بیشتر (مثلاً 10 اینچ) و با نسبت کانونی کوتاه هم تولید می‌شوند، برای عکاسی از آسمان ایده‌آل هستند و به کمک آن‌ها جزییات بیشتری از اجرام آسمانی می‌توانید ثبت کنید.

تلسکوپ اشمیت- کاسگرین؛ نمونه‌ای از یک تلسکوپ ترکیبی

تلسکوپ‌های ترکیبی (عدسی‌ـ‌آینه‌ای)

دسته‌ بعدی ساختار تلسکوپ‌ها، تلسکوپ‌های ترکیبی عدسی‌‌ـ‌آینه‌ای هستند که به آن‌ها کاتادیوپتریک نیز می‌گویند. این تلسکوپ‌ها خود نیز به چند دسته‌ دیگر مثل اشمیت‌ـ‌کاسگرین یا ماکسوف‌ـ‌کاسگرین و... تقسیم می‌شود. در این نوع تلسکوپ‌ها، آینه‌ معقر کماکان نقش اصلی جمع‌آوری نور را ایفا می‌کند و در انتهای لوله قرار می‌گیرد، اما در سر لوله‌ تلسکوپ، عدسی مسطح یا معقر نیز قرار می‌گیرد که به آن تیغه‌ اصلاح‌کننده می‌گویند و نقش خطاهای اپتیکی آینه را برطرف می‌کند. از مزیت‌های مهم این نوع تلسکوپ‌ها کوتاه‌شدن لوله‌ تلسکوپ، به دلیل حرکت رفت‌‌وبرگشتی پرتو نور در درون لوله است. نور پس از گذشتن از تیغه به انتهای لوله می‌رسد و سپس با بازتابیدن از آینه‌ تلسکوپ، به آینه‌ ثانویه می‌رود که در سر لوله قرار دارد و از آن‌جا بار دیگر به سوی انتهای لوله بازتابیده می‌شود. از همین رو، در تلسکوپ‌های اشمیت‌ـ‌کاسگرین و ماکستوف‌ـ‌کاسگرین، محل خروج پرتو در انتهای لوله و پشت آینه‌ اصلی قرار دارد و استفاده از چپقی الزامی است. البته مدل دیگری از تلسکوپ‌های ترکیبی به نام اشمیت‌ـ‌نیوتنی هم هست که حرکت رفت‌وبرگشتی نور فقط دو بار در سرتاسر لوله انجام می‌شود و چشمی در سر لوله قرار می‌گیرد. در بین انواع تلسکوپ‌های ترکیبی، تلسکوپ‌های ماکستوف‌ـ‌کاسگرین کیفیت تصویر بهتری از بقیه دارند و فوکوس تصویر در آن بسیار خوب انجام می‌شود. هرچند فاصله‌‌ کانونی و نسبت کانونی این نوع تلسکوپ‌ها بسیار بالا است و کاربرد مطلوب آن رصد ماه و سیاره‌ها است و چندان برای عکس‌برداری از اعماق آسمان و رصد اجرام غیرستاره‌ای گسترده مناسب نیستند.

در مجموع می‌توان گفت در این نوع تلسکوپ‌ها، مزایای تلسکوپ‌های شکستی و بازتابی یک‌جا دیده می‌شود. گشودگی و نسبت کانونی بالای تلسکوپ در کنار  کاهش زیاد خطای رنگی و کروی و سایر خطاهای اپتیکی و هم‌چنین طول لوله‌ کوتاه تلسکوپ، از ویژگی‌های مهم این نوع تلسکوپ‌ها هستند. این نوع تلسکوپ‌ها برای رصد و عکاسی از همه‌ نوع اجرام آسمانی مناسب هستند؛ هرچند که از لحاظ کیفیت و وضوح تصویر به پای تلسکوپ‌های شکستی آپوکروماتیک یا بازتابی ریچی‌ـ‌کرتین نمی‌رسند. به لحاظ قیمت نیز معمولاً از تلسکوپ‌های آپوکروماتیک یا ریچی‌ـ‌کرتین ارزان‌تر باشند، اما قیمت کمابیش بالای آن‌ها در مقایسه با قیمت تلسکوپ‌های بازتابی نیوتنی و شکستی آکروماتیک باعث می‌شود برخی از انتخاب این نوع تلسکوپ‌ صرف‌نظر کنند.

پایه و مقر، رکن دوم انتخاب تلسکوپ

بعد از انتخاب نوع اپتیک تلسکوپ، انتخاب دوم سرنوشت‌ساز، پایه‌ تلسکوپ است. با داشتن پایه‌ خوب می توانید از رصد خود بیشترین لذت را ببرید. رصد با تلسکوپی که اپتیک خوب و گران دارد، ولی بدون پایه‌ محکم و مناسب است، واقعاً بی‌فایده‌ است. حتی شاید بتوان گفت انتخاب پایه‌ و مقر تلسکوپ اگر از انتخاب اپتیک هم مهم‌تر نباشد، به همان میزان اهمیت دارد. برای انتخاب پایه و مقر علاوه بر میزان بودجه‌ای که در نظر گرفته‌اید، به مسایل دیگری مانند نوع فعالیت رصدی و وضعیت جابه‌جایی و امکان حمل‌ونقل تلسکوپ و این‌که با کدام نوع از استقرار پایه‌ها راحت‌تر هستید،‌ حتماً توجه کنید.

در حالت کلی، آن‌چه مجموعه‌ی پایه‌ تلسکوپ می‌گویند شامل دو قطعه‌ی مجزا می‌شود؛ یکی مقر تلسکوپ و دیگری پایه‌ تلسکوپ است که هر کدام از آن‌ها هم انواع و اقسام گوناگونی دارند. مدل‌های سه‌‌پایه و ستونی و دابسونی سه نوع پرطرفدار پایه‌های تلسکوپ هستند. نکته‌ آخر هم این‌که مقر و لوله‌ی تلسکوپ، به‌همراه سایر تجهیزات، روی پایه سوار می‌شوند.

مقر تلسکوپ چه به لحاظ نوع حرکت محور‌ها و چه به لحاظ نوع کارکردشان، انواع مختلفی دارند. برای نمونه، مقرها از نظر نوع استقرار و حرکت محورهای آن، به دو دسته‌ سمتی‌ـ‌ارتفاعی و استوایی تقسیم می‌شوند. در نوع سمت‌ـ‌ارتفاعی، حرکت محورهای مقر به دو صورت حرکت بالا و پایین (حرکت عمودی) و حرکت چپ و راست (حرکت افقی) است. این نوع مقرها به دلیل سبک‌بودن و کاربری آسان و سرعت عمل بالایی که دارند، برای رصدگران تازه‌کار و کسانی که می‌خواهند اجرام زیادی در یک شب رصد کنند، بسیار مناسب است. از دیگر مزایای این نوع پایه‌ها سبکی و کم‌حجم‌بودن آن است و نصب و راه‌اندازی آن در کمتر از پنج دقیقه انجام می‌شود. البته نوع دیگری از مقرهای سمت‌ـ‌ارتفاعی وجود دارد که در میان منجمان آماتور به پایه‌ دابسونی شهرت دارد. این نوع مقرها ساختاری شبیه به چارپایه دارند و به‌طور اختصاصی برای تلسکوپ‌های بازتابی طراحی شده‌اند. از مزایای آن ارزان‌بودن و کاربری آسان‌شان است و برای افرادی که می‌خواهند تلسکوپ بازتابی با گشودگی بالا را به‌همراه پایه‌ ساده و ارزان داشته باشند و فقط به کار رصد مشغول شوند، گزینه‌ مناسبی است. اما این نوع پایه و مقر برای عکاسی نجومی به هیچ وجه گزینه‌ مناسبی نیست، چراکه برای عکاسی نجومی با استفاده از تلسکوپ، حتماً به مقر استوایی موتوردار نیاز داریم. مقرهای استوایی کارکردشان بر اساس مختصات بعد و میلی آسمان است و حرکت محورهای آن به‌صورت مورب است. مورب‌بودن حرکت محورهای این نوع مقر و این‌که هر دو محورهای بعد و میل را باید هم‌ زمان به حرکت درآورید، ممکن است در ابتدا برای رصدگران تازه‌کار سخت و مشکل باشد و حتی باعث دل‌زدگی آن‌ها از تلسکوپ و کار رصد شود. از سوی دیگر، سنگینی برخی مقرهای استوایی مجهز به موتور، کار جابه‌جایی این نوع مقرها و پایه‌ها را دشوار می‌کند. یکی دیگر از ویژگی‌های‌ مهم در استفاده از این نوع مقرها، انجام مرحله‌ قطبی‌کردن مقر، قبل از شروع به کار رصد و استفاده از تلسکوپ، است.

از آن‌جایی که این نوع مقرها در مختصات بعد و میلی کاربرد دارند و به طول و عرض جغرافیایی مکان رصدی شما وابسته است، باید پایه را بر اساس مختصات جغرافیایی محل رصد، تنظیم کنید که به این کار اصطلاحاً قطبی‌کردن مقر و پایه‌ تلسکوپ می‌گویند (درباره‌ قطبی‌کردن تلسکوپ، می‌توانید مقاله‌ راهنما در نجوم شماره‌ی 152 را بخوانید). فرایند قطبی‌کردن تلسکوپ بسته به این‌که به چه دقتی باید انجام شود و تجربه‌ رصدگر چه میزان است، ممکن است بین 10 دقیقه تا یک ساعت (برای دقت بسیار بالا) طول بکشد. نکته‌ دیگری که لازم است اشاره کنم این است که معمولاً مقرهای استوایی، به‌خصوص نوع الکترونیکی آن، کمابیش سنگین هستند و چندقطعه‌‌بودن آن باعث می‌شود دو یا سه کارتن از مجموعه ادوات تلسکوپ فقط مختص به پایه و مقر باشد و در زمان جابه‌جایی به زحمت بیفتید.

به‌لحاظ نوع کارکرد نیز، مقرها به دو نوع الکترونیکی و غیرالکترونیکی (دستی) هستند. مقرهای الکترونیکی که خود دو دسته‌‌ مهم هستند. برخی مقرها فقط ردیاب هستند، یعنی رصدگر پس از آن که جرم مورد نظر را به‌طور دستی در مرکز میدان دید قرار داد،‌ آن جرم را ردیابی می‌کند. این نوع مقرها به اصطلاح تک‌موتوره‌ هستند و فقط در محور میل جابه‌جا می‌شوند. اما برخی دیگر از مقرها علاوه بر ردیابی، به سامانه‌ جست‌وجوی خودکار(GoTo)‌ هم مجهز هستند. این نوع مقرها پس از قطبی‌شدن مقر و تنظیم آن، به‌طور خودکار جرم مطلوب را در آسمان پیدا و ردیابی می‌کند. اصطلاحاً به این نوع مقرها دو موتوره هم می‌گویند، چراکه موتور مجزا برای هر دو محور بعد و میل تعبیه شده؛ وانگهی در این نوع مقرها حافظه‌ داخلی به‌همراه صفحه‌کلید و پورت اتصال به رایانه هم به کار رفته است.

ساده‌ترین نوع مقرها هم بدون موتور هستند و به حرکت درآوردن لوله‌ تلسکوپ و نشانه‌روی آن به‌سوی جرم مورد نظر و قراردادن آن در مرکز میدان دید، همه با دست انجام می‌شود. یکی از مشکلات اصلی کار با این نوع مقرها این است که چون چرخش زمین باعث جابه‌جایی اجرام در آسمان می‌شود، وقتی جرم مورد نظر را در مرکز میدان دید چشمی قرار می‌دهید، پس از چند دقیقه جرم مورد نظر از میدان دید خارج می‌شود و باید بار دیگر با نشانه‌روی لوله‌ تلسکوپ به‌سوی آن جرم، در مرکز میدان دید قرارش بدهید.

چشمی‌های دارای فاصله‌های کانونی مختلف، از تجهیزات جانبی مهم برای مقاصد مختلف رصدی هستند

چشمی‌ خوب، لذت رصد را دوچندان می‌کند

بعد از انتخاب اپتیک و نوع مقر تلسکوپ، ‌انتخاب چشمی و چپقی مناسب، کیفیت و کارایی تلسکوپ شما را تکمیل می‌کند. اگر برای تلسکوپ خود چشمی مناسب و باکیفیتی تهیه نکنید،‌ حتی اگر بهترین اپتیک تلسکوپ را هم داشته باشید، تصویری که از اجرام آسمانی می‌بینید، چندان مطلوب نیست. به همین دلیل برای چشمی خوب تا جایی که توانش را دارید، خوب خرج کنید و چشمی‌های چندجزیی را بخرید که در ساخت آن‌ها از بیش از دو عدسی استفاده شده است (مثل چشمی های کلنر یا پلوسل که کیفیت خوبی دارند).

در زمان خرید چشمی تلسکوپ، سه پارامتر مربوط به چشمی‌ها را باید در نظر بگیرید. اول اندازه‌ قطر عدسی چشمی است. اکثر چشمی‌ها در دو اندازه موجود هستند: چشمی‌های 1/25 اینچ و چشمی‌های 2 اینچ. دومین پارامتر، فاصله‌ کانونی چشمی‌ (برحسب میلی‌متر) است که مقدار آن برای تعیین بزرگنمایی تلسکوپ مهم است. فاصله‌ کانونی بیشتر چشمی‌ها بین 10 تا 40 میلی‌متر است. هر چه فاصله‌ کانونی کمتر باشد، ‌بزرگنمایی بیشتری خواهید داشت. ولی فراموش نکنید که کیفیت تصویر در بزرگنمایی بالا کم‌تر می‌شود. بهتر است سه چشمی، هر کدام بین 10 تا 20، 20 تا 30 و 30 تا 40 میلی متر داشته باشید تا در زمان رصد، گزینه‌های بیشتری در تعیین بزرگنمایی و میدان دید واقعی تلسکوپ پیش روی‌تان باشد. سومین پارامتر، مقدار میدان دید ظاهری(FOV)‌ چشمی، برحسب درجه است. مقدارFOV در تعیین میدان واقعی تلسکوپ نقش مهمی دارد. چشمی‌ها از لحاظ میدان دید ظاهری، همانند لنز‌های دوربین عکاسی، سه نوع هستند. چشمی نرمال حدود 40 تا 55 درجه، چشمی واید حدود 72 درجه و چشمی سوپر واید از 80 درجه با بالا است. چشمی‌های 1/25 اینچ، عموماً چشمی‌های نرمال هستند و عمدتاً فاصله‌ کانونی کمتر از 25 میلی‌متر دارند. چشمی‌های دو اینچ، واید یا سوپرواید هستند و عموماً فاصله‌ کانونی آن‌ها بیش از 25  میلی‌متر است.

پیش از این به نحوه‌ محاسبه‌ بزرگ‌نمایی و تعیین مقدار میدان دید واقعی چشمی تلسکوپ اشاره کرده‌ام. برای درک اهمیت استفاده از چشمی دو اینچ، تصور کنید چشمی 1/25 اینچ نرمال (°50= FOV) و چشمی دو اینچ واید (°72= FOV)، که فاصله‌ کانونی هر دو آنها 20 میلی‌متر است، در اختیار داریم و بر روی اپتیک تلسکوپی با فاصله‌ کانونی هزار میلی‌متر از آن‌ها استفاده می‌کنیم. بزرگ‌نمایی تلسکوپ برای هر دو چشمی یکسان و برابر 50 می‌شود. اما میدان دید واقعی تلسکوپ از پشت چشمی 1/25 نرمال، یک درجه و از پشت چشمی دو اینچ واید، حدود 1/5 درجه می‌شود. طبیعی است در این حالت رصد آسمان و دیدن اجرام غیرستاره‌ای از پشت چشمی دو اینچ واید،‌ بسیار مطلوب و لذت‌بخش است. این نوع چشمی‌ها به‌ویژه برای برنامه‌ها‌ی رصد عمومی یا رقابت‌های رصدی به کار می‌آید.

یکی دیگر از نکاتی که در زمان انتخاب و خرید چشمی باید توجه کنید، اندازه‌ قطر مردمک خروجی چشمی است. مردمک خروجی، قطر پرتو نوری است که از چشمی خارج می‌شود. هرچه میزان آن بیشتر باشد، حداقل فاصله‌ چشم از عدسی چشمی بیشتر و تماشای منظره‌ی چشمی تلسکوپ، راحت‌تر می‌شود. به بیان دیگر برای دیدن آسمان از پشت چشمی تلسکوپ، نیازی نیست چشم را به سر چشمی بچسباند تا میدان دید را کامل ببیند. این ویژگی، به‌خصوص برای افرادی که از عینک استفاده می‌کنند، بسیار مهم است و باید برای بهتر دیدن از پشت چشمی تلسکوپ،‌ از چشمی‌های دو اینچ با قطر مردمک خروجی بالا استفاده کنند.

بعضی از چشمی‌های 1/25 اینچ و همه‌ی چشمی‌های 2 اینچ قطر مردمک بیشتر و در نتیجه فاصله‌ی چشم مناسبی دارند. نکته‌ای که در این جا بد نیست اشاره کنم، این است که وقتی تلسکوپی می‌خرید، معمولاً دو چشمی 1/25 اینچ با فاصله‌ی کانونی متفاوت همراه با تلسکوپ است. در بسیاری از تلسکوپ‌های ارزان‌قیمت اغلب دیده می‌شود که چشمی‌ها آن طور که باید از کیفیت بالایی برخوردار نیستند. اگر توان مالی شما اجازه می‌دهد، توصیه می‌کنم آن چشمی‌ها را همان‌جا به فروشنده بفروشید و با اضافه‌کردن مبلغی، چشمی‌های بهتری بخرید. توصیه‌ی اکید هم می‌کنم که حداقل یک چشمی دو اینچ (ترجیحاً واید) خریداری کنید؛ چراکه لذت رصد از پشت چشمی دو اینچ به هیچ وجه قابل‌مقایسه با چشمی 1/25 اینچ نیست. و کیفیت بالای ساخت این نوع چشمی‌ها و میدان دید بیشتری که ایجاد می‌کنند،‌ باعث می‌شوند از رصد خود بسیار لذت ببرید.

از چپقی‌های 2 اینچ استفاده کنید

به غیر از تلسکوپ‌های بازتابی، تلسکوپ‌های شکستی و ترکیبی نیاز به چپقی(Diagonal) دارند. جنس و ساختار چپقی‌ها دو نوع است: آینه‌ای و منشوری که نوع منشوری خود به دو نوع منشور مثلثی و منشور پنج‌وجهی است. مدل‌های منشوری از کیفیت بهتری برخوردارند. همانند چشمی‌ها، اندازه‌ی چپقی‌ها در دو نوع 1/25 اینچ و دو اینچ هستند. اما مزیتی که چپقی‌های دو اینچ دارند این است که با این چپقی‌ها علاوه ‌بر چشمی‌های دو اینچ، می‌توانید با استفاده از آداپتوری که همراه چپقی نیز هست، از چشمی‌های 1/25 اینچ نیز استفاده کنید. در صورتی که چپقی های 1/25 اینچ فقط مختص به چشمی‌های 1/25 اینچ هستند. چپقی‌ها از نظر زاویه‌ی بازتاب و هدایت پرتو نور، به دو نوع 45 درجه‌ و 90 درجه‌ هستند. چپقی‌های 45 درجه‌ای تصویر مستقیم ایجاد می‌کنند.

اما در زمان استفاده از چپقی 90 درجه‌، تصویر به‌صورت برگردان جانبی (چپ و راست معکوس) است. البته این موضوع در رصد آسمان و دیدن اجرام  تأثیری نخواهد داشت و بیشتر در دیدن مناظر زمینی کاربرد دارد. سعی کنید حتماً از چپقی های دو اینچ و باکیفیت (ترجیحاً منشوری) استفاده کنید. اگر از نوع آینه‌ای استفاده می‌کنید، آینه‌ی آن ضریب بازتاب بسیار بالا (بیش از نود و پنج درصد) داشته باشد؛ چراکه چپقی نامرغوب، به‌شدت از کیفیت تصویر خواهد کاست، حتی اگر از اپتیک یا چشمی‌های باکیفیت و گران استفاده کنید.

نکته‌ی مهمی که بد نیست تکرار کنم این است که اگر می‌خواهید تصویر خروجی و نهایی اپتیک تلسکوپ کیفیت خوبی داشته باشد، تمام اجزای اپتیک تلکسوپ از جمله عدسی یا آینه اصلی، چپقی و چشمی، همه باید کیفیت بالایی را داشته باشند تا پرتو نور از وقتی وارد تلسکوپ می‌شود تا وقتی از چشمی خارج می‌شود، کیفیت خود را حفظ کند و کمتر دچار افت شود. افت کیفیت شدید در هر کدام از این اجزا، کیفیت تصویر خروجی را به‌شدت کاهش می‌دهد.

تجهیزات جانبی را فراموش نکنید

معمولاً از بخش‌های مهمی که در زمان خرید تلسکوپ فراموش می‌شود و به آن اهمیت داده نمی‌شود،‌ تجهیزات جانبی تلسکوپ است. اکثر آدم‌ها در زمان خرید تلسکوپ، تمام بودجه‌ی خرید تلسکوپ را صرف خرید اپتیک و پایه‌ی تلسکوپ می‌کنند و دیگر پولی برای خرید تجهیزات جانبی و ضروری باقی نمی‌ماند. توصیه‌ می‌کنم حتماً بخشی از بودجه‌ خود را برای خرید تجهیزات جانبی کنار بگذارید. تجهیزات جانبی تلسکوپ‌ها هرچند زیاد هستند و خرید آن‌ها بستگی به نوع فعالیت شما دارد، در این‌جا به بعضی از آنها اشاره می‌کنم که به‌طور معمول مورد نیاز هستند و بهتر است همراه با تلسکوپ خریداری شوند.

کیف مخصوص حمل تلسکوپ: وقتی تلسکوپ خریداری‌شده‌ را به شما تحویل می‌دهند، هر کدام از اجزای اصلی تلسکوپ یعنی لوله‌ تلسکوپ (اپتیک) و مقر و پایه‌ جداگانه در کارتن مقوایی قرار دارند. در گذشته، برخی از تلسکوپ‌هایی که وارد کشور می‌شدند، درون جعبه‌ چوبی قرار داشتند. جعبه‌های چوبی محافظ خوبی برای تلسکوپ شما نیستند و سنگینی خود جعبه، کار جابه‌جایی تلسکوپ‌ را هم دشوارتر می‌کند. امروزه جعبه‌های مقوایی به‌همراه یونولیت درون آن جایگزین شده‌اند. این نوع جعبه‌ها هم با وجود آن‌که سبک هستند، مقاومت بسیار کمی دارند و برای مواقعی که کمتر تلسکوپ‌ را باز و بسته و جابه‌جا می‌کنید، مناسب هستند. امروزه شرکت‌های معتبر سازنده‌ی تلسکوپ نوع جدیدی از کیف‌ و جعبه‌ مخصوص حمل تلسکوپ را به باز عرضه کرده‌اند که در عین سبکی، مقاومت نسبتاً خوبی دارند.

نوع جدیدی از جعبه‌ مخصوص حمل تلسکوپ، جعبه‌های با جداره فلزی هستند که درون آن را از ابر و الیاف مصنوعی مانند اسفنج پوشانده‌اند. این نوع کیف‌ها اکثراً برای اجزای حساس تلسکوپ مانند لوله‌ی اپتیک تلسکوپ‌های شکستی و هم‌چنین مقرها ساخته می‌شوند. کیف‌های جدیدی هم در بازار موجود است که اصطلاحاً کیف‌های نرم خوانده می‌شوند و آن را با روکش مقاوم و ابر مخصوص ساخته‌اند. این نوع کیف‌ها برای تلسکوپ‌های بازتابی و حجیم و هم‌چنین پایه‌ (سه‌‌پایه‌) تلسکوپ مناسب هستند. اگر از تلسکوپ‌تان در خارج‌ از شهر‌ها زیاد استفاده می‌کنید یا قرار است تلسکوپ خریداری‌شده در برنامه‌های رصد عمومی یا برنامه‌ رصد مدارس و مراکز نجومی، آن هم در خارج از شهرها استفاده شود، پیشنهاد می‌کنم حتماً کیف مخصوص حمل تلسکوپ هم بخرید. در غیر این صورت اگر ابزار رصد شما گران‌‌قیمت‌ نیست یا کمتر از آن استفاده می‌کنید، تا دو سه سال بعد از خرید نیاز چندانی به آن ندارید.

صافی (فیلتر): فیلتر‌ها را از لحاظ کاربرد نجومی می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: فیلترهایی که مخصوص رصد هستند مانند فیلتر کاهنده‌ی نور ماه و دیگری فیلترهایی که مخصوص عکاسی نجومی هستند، مانند فیلتر‌های رنگی برای عکاسی در پرتو نور خاص. برخی هم کاربرد دوگانه‌ای دارند، مانند فیلتر کاهش آلودگی نوری شهرها؛ شاید در ابتدای کار با تلسکوپ به همه‌ی آن‌ها نیازی نداشته باشید و بعد‌ها بر اساس نیازتان و بودجه‌ای که در اختیار دارید،‌ بتوانید آن‌ها را تهیه کنید. اما توصیه‌ام این است که فیلتر خورشیدی را حتماً از همان ابتدا تهیه کنید. بدون شک در آینده‌ی نزدیک و به‌خصوص در زمان رصد کسوف‌ها یا رصد هلال ماه و سیاره‌ها در روشنایی روز، به فیلتر خورشیدی نیاز دارید.

ممکن است بگویید هر زمان که لازم شد یا کسوفی رخ داد،‌ آن را خواهم خرید. ولی تجربه نشان داده رصد خورشید و نیاز به فیلتر خورشید صرفاً در زمان کسوف اتفاق نمی‌افتد و اغلب به‌طور ناگهانی به آن محتاج می‌شوید. برای مثال ممکن است وضعی پیش آید که ناچار شوید در روشنایی روز، تلسکوپ را نصب و آن را قطبی کنید یا برای پیداکردن ماه و سیاره‌ها، از خورشید کمک بگیرید. فیلتر‌های خورشیدی موجود در بازار از دو جنس شیشه‌ای و ورق نازک بادر (معروف به ورق مایلار) هستند. فیلتر‌های ارزان‌‌قیمت مایلار در صورتی که سالم باشند و پاره یا سوراخ نشده باشند، برای رصد کوتاه‌مدت خورشید مناسب هستند. برای اطمینان بیشتر بهتر است از فیلتر‌های شیشه‌ای استفاده کنید. قیمت این نوع فیلتر‌ها هرچند چهار تا پنج برابر گران‌تر از فیلتر مایلار است، کیفیت تصویر خوبی دارند و برای عکاسی از خورشید مناسب‌تر هستند.

منظریاب سرخ‌نشان(Red Dot Finder): همه‌ تلسکوپ‌ها دارای منظریاب یا جوینده‌ اپتیکی هستند. بزرگ‌نمایی منظریاب‌های اپتیکی در حدود 5 تا 7 برابر و میدان دید در حدود 5 تا 10 درجه‌ است و با نگاه به درون آن، دو خط متقاطع (شبیه به علامت بعلاوه) وجود دارد. با هم‌خط‌کردن منظریاب با لوله‌ تلسکوپ، کار جست‌وجو و پیدا‌کردن اجرام بسیار راحت‌تر خواهد شد. امروزه منظریاب‌های جدیدی وارد بازار شدند که بدون بزرگنمایی هستند و نقطه‌ قرمز رنگی در مرکز صفحه‌ آن دیده می‌شود. این نوع منظریاب‌ها نسبت به نوع اپتیکی، مزایا و معایب خاص خودشان دارند.

از مزایای آن می‌توان به استفاده‌ راحت و سریع از آن به‌خصوص برای افرادی که در یک شب رصدی اجرام زیادی را در آسمان جست‌وجو می‌کنند، اشاره کرد. یکی از معایب آن این است که بدون بزرگ‌نمایی است و ستاره‌های کم‌نور آسمان را نمی‌توان از پشت این نوع منظریاب‌ها دید. به همین خاطر برای رصد‌های خاص و پیداکردن اجرام بسیار کم‌نور آسمان چندان کارامد نیستند. بااین‌حال توصیه می‌کنم در صورت امکان هر دو نوع منظریاب را داشته باشید.

آداپتور برقAC: اگر از پایه‌ موتوردار (یاGoTo) استفاده می‌کنید،‌ به هیچ وجه به باتری‌ها اعتماد نکنید. بارها پیش‌ آمده که در رصدها، باتری تلسکوپ خالی شده است. از طرفی عمر مفید باتری‌ها چندان زیاد نیست و بعد از ده بیست رصد  پیاپی، کارایی خود را از دست می‌دهند و دیگر شارژ نخواهند شد و مجبور به خرید دوباره‌ باتری نو می‌شوید. به همین خاطر حتماً آداپتور برق را نیز در کنار باتری تهیه کنید و در مواقعی که به برق دسترسی دارید، از آداپتورهای برق استفاده کنید تا بدون دغدغه، از رصد با پایه‌ موتوردار لذت ببرید.

این نکته را اضافه کنم که شارژر باتری و آداپتور برق را اشتباه نگیرید. از شارژر باتری نمی‌توانید برای پایه‌ موتوردار استفاده کنید و حتماً باید آداپتور برقAC باشد. البته برخی از آداپتورهای برقAC در بازار هستند که کار شارژ باتری را هم انجام می‌دهند و در واقع دومنظوره هستند. هم‌چنین در زمان خرید و استفاده از آداپتور‌ها به ولتاژ آن دقت کنید و همان مقدار ولتاژی را تهیه کنید که پایه‌‌ موتوردار شما به آن نیاز دارد تا به موتور پایه آسیبی وارد نشود. اکثر پایه‌های تلسکوپ، 6 ولت یا 12 ولت هستند. با توجه به مدل پایه‌ای که از آن استفاده می‌کنید،‌ آداپتور 6 ولت یا 12 با جریان حداقل 2 آمپر تهیه کنید.

عدسی بارلو: از این ابزار برای افزایش بزرگنمایی تلسکوپ استفاده می‌شود. وقتی چشمی‌های کمی در اختیار دارید یا چشمی‌هایی که در دسترس شما هستند، توان ایجاد بزرگنمایی بسیار بالا را ندارند،‌ استفاده از عدسی بارلو راه‌گشا خواهد بود. بسته به این‌که از کدام نوع چشمی 1/25 اینچ یا 2 اینچ استفاده می‌کنید، عدسی بارلو شما هم باید هم‌اندازه‌ چشمی باشد. اکثر بارلو‌های موجود در بازار، ضریب بزرگنمایی 2 یا 3 برابر(x2 یاx3) دارند؛ به این معنی که اگر چشمی شما بزرگنمایی 60 برابر ایجاد می‌کند، با استفاده از عدسی بارلوx2 که چشمی بر روی آن سوار می‌شود، بزرگنمایی تلسکوپ به 120 برابر می‌رسد. ترجیحاً از بارلو‌هایی تهیه کنید که مرغوب باشند و خطای اپتیکی (خطای کروی و رنگی) کمتری داشته باشند.

3 سؤال کلیدی، راهنمای انتخاب تلسکوپ!

تا به این‌جای مطلب با برخی از ویژگی‌های انواع تلسکوپ‌ها و اصطلاحات فنی مربوط به تلسکوپ‌ها آشنا شده‌اید. با دقت و بررسی روی آن‌ها می‌توانید با توجه به نیازتان و پاسخ‌هایتان به آن سه سؤال، تلسکوپ مناسب خود را انتخاب کنید. در این‌جا بازگردیم به سه سؤالی که در ابتدای مطلب مطرح شد:

سؤال اول: چرا می‌خواهید تلسکوپ بخرید؟

اگر فرزند نوجوان یا کم‌سن‌وسال دارید یا در میان آشنایان و بستگان شما نوجوانی هست و تمایل دارید به او جایزه‌ یا هدیه‌ تولد بدهید، دوربین دوچشمی خوب به‌همراه نقشه‌ ستاره‌های آسمان و صورت‌های فلکی انتخاب مناسب‌تری است. دوربین‌های دوچشمی علاوه‌ بر این‌که سبک‌ هستند، برای رصد آسمان کارایی خوبی دارند. مطمئن باشید با دوربین دوچشمی خوب و باکیفیت می‌توانید اجرام زیادی در آسمان رصد کنید. اگر هم اصرار بر خرید تلسکوپ دارید، تلسکوپ کوچک و سبک، با نسبت کانونی کوتاه بسیار مناسب است. چرا که واقعاً نیازی نیست تلسکوپ بزرگ و گرانی بخرید. هدف، آشناکردن فرزندتان با دنیای نجوم و فعالیت‌های علمی است. برای علاقه‌مندانی هم که به تازگی وارد دنیای نجوم شده‌اند و هنوز اطلاعات زیادی در مورد آسمان و رصد ندارند،‌ همین پیشنهاد را دارم. بعد‌ها اگر این علاقه‌مندی به نجوم را دنبال کردید و تجربه‌های بیشتری کسب کردید، آن وقت می‌توانید به‌سراغ تلسکوپ‌های بزرگ‌تر هم بروید.

سؤال دوم:‌ با این تلسکوپ واقعاً چه کارهایی می‌خواهید انجام دهید؟

شاید بتوان گفت مهم‌ترین سؤالی که باید پاسخ دهید، همین باشد؛ چراکه برای هدفی که از رصد آسمان دارید، ابزارهای خاص خودش را باید تهیه کنید. برای مثال در بین علاقه‌مندان به رصد آسمان، برخی رصد ماه و سیاره‌ها را دنبال می‌کنند و برخی رصد اجرام دوردست آسمان و اجرام غیرستاره‌ای را. عده‌ای هم عمده‌ تمرکزشان عکاسی از اجرام آسمانی با استفاده از تلسکوپ است.  

اگر قصد دارید به رصد اجرام غیرستاره‌ای بپردازید و فعلاً عکاسی از آسمان جزو برنامه‌های شما نیست، پیشنهاد می‌کنم به‌سراغ تلسکوپ با پایه‌ دابسونی در اندازه‌ متوسط (مثلاً 8 یا 10 اینچ) بروید. این نوع تلسکوپ‌ها به دلیل گشودگی بیشتر، نسبت کانونی کمتر و استقرار سمتی‌ـ‌ارتفاعی پایه‌ آن، برای رصد آسمان و شرکت در رقابت‌های رصدی بسیار مناسب است. تنها مشکل آن اندازه‌ آن‌هاست. اگر در جابه‌جایی و حمل‌ونقل این نوع تلسکوپ‌ها مشکل دارید، تلسکوپ 10 یا 12 سانتی‌متر شکستی آکروماتیک با نسبت کانونی کم و با پایه ساده‌ سمتی‌ـ‌ارتفاعی گزینه‌ مطلوب بعدی است. دقت کنید درست است که قطر دهانه کمتر شده است، ابزار شما هم کوچک‌ و سبک‌تر شده است. متأسفانه استفاده از اپتیک با دهانه‌ بیش از 12 سانتی‌متر بر روی مقرهای سمت‌ـ‌ارتفاعی امکان‌پذیر نیست و به دلیل سنگین‌شدن تلسکوپ، پایه و مقر دچار لرزش و عدم تعادل می‌شود و به  ناچار باید از مقرهای استوایی استفاده کنید.

اما اگر علاوه بر رصد آسمان واقعاً به دنبال عکاسی از آسمان هستید،‌ مسیر انتخاب تلسکوپ و مقر آن به کلی تغییر می‌کند. اولین چیزی که باید به سراغش بروید، پایه و مقر موتوردار است. پایه‌ تلسکوپ حتماً باید از نوع استوایی و موتوردار باشد تا بتوان در زمان عکس‌برداری، اجرام را ردیابی کرد. برای همین سنگینی و چندقطعه‌ای‌بودن تجهیزات آن را هم باید تحمل کنید و با آن کنار بیایید. در گام بعدی انتخاب اپتیک مناسب برای عکاسی است. در همین ابتدا بهتر است این نکته‌ را اشاره کنم: برای انتخاب اپتیک تلسکوپ، جدا از این‌که چه نوع ساختاری را انتخاب می‌کنید، حتماً از نوعی باشند که کارخانه‌ سازنده آن را مخصوص عکاسی از آسمان ساخته است. به‌طور مثال امروزه در میان انواع تلسکوپ‌های بازتابی موجود در بازار، مدل‌هایی وجود دارند که مخصوص عکاسی از آسمان طراحی و ساخته شده‌اند.

هرچند این نوع اپتیک‌های خاص قیمت‌های بیشتری از مدل‌های معمولی دارند، کارخانه‌ سازنده بسیاری از خطاهای اپتیکی آن را کمتر یا برطرف کرده‌ است. در هر حال برای رصد و عکاسی اختصاصی از ماه و سیاره‌ها منظومه‌ شمسی بهتر است به‌سراغ اپتیک‌های با نسبت کانونی بالا مانند تلسکوپ ماکستوف بروید تا بتوانید تصویر واضح و بزرگ‌تری از سیاره‌ها به دست آورید و جزییات بیشتری از سطح ماه و سیاره‌ها ببینید. در واقع در این‌جا قطر دهانه چندان تأثیر زیادی ندارد و آن‌چه اهمیت دارد نسبت کانونی کمابیش بالا و وضوح تصویر است. تلسکوپ‌های کاتادیوپتریک (ترکیبی) برای این کار بسیار مناسب هستند. اما اگر جزو آن دسته از عکاسانی هستید که زیاد سفر می‌کنید و به عکاسی میدان دید باز و اجرام غیرستاره‌ای گسترده، مانند خوشه‌های ستاره‌ای و سحابی‌های نشری علاقه دارید، اپتیک با نسبت کانونی کم را باید انتخاب کنید. گزینه‌ شما در این حالت تلسکوپ شکستی از نوع آپوکروماتیک است که بسیار گران هستند. گزینه‌ی ارزان‌تر از آن را اگر بخواهید، تلسکوپ بازتابی ریچی‌ـ‌کرتین است. این نوع تلسکوپ با وجود نسبت‌ کانونی کم، ابعاد و حجم آن در حدی است که برای جابه‌جایی آن کمتر دچار دردسر شوید.  

اگر قصد دارید برای رصدخانه تلسکوپ تهیه کنید یا قصد برگزاری رصدهای عمومی دارید،‌ تلسکوپ‌های شکستی و تلسکوپ‌های کاتادیوپتریک (مانند مدل اشمیت‌ـ‌کاسگرین) همراه با پایه‌ موتوردار و مجهز به سامانه‌ GoTo حداقل انتخاب شما باید باشد. فراموش نکنید که برای رصد‌خانه و برای برگزاری رصد عمومی، داشتن پایه‌ موتوردار و مستحکم بسیار مهم و حیاتی است. داشتن چشمی 2 اینچ هم بسیار راه‌گشا است. سعی کنید تا جایی که امکان دارد از تلسکوپ‌های بازتابی و پایه‌های بدون موتور در رصدخانه‌ها و برنامه‌‌های رصدی عمومی استفاده نکنید؛ چراکه تلسکوپ‌های بازتابی معمولاً در برنامه‌های رصد عمومی مقاومت کمتری دارند و زود از تنظیم خارج می‌شوند و از طرفی نداشتن پایه‌ موتوردار در برنامه‌های رصد طولانی، به دلیل این‌که اجرام آسمانی به طور دائم از میدان دید چشمی خارج می‌شوند،‌ اذیت‌کننده است.

سؤال سوم:‌ در مجموع چقدر می‌خواهید هزینه کنید؟

پیش از آن‌که به مسایل فنی خرید تلسکوپ بپردازید، باید مقدار بودجه‌ای را که برای خرید تلسکوپ در اختیار دارید مشخص کنید. همان‌طور که اشاره کردم این بودجه را به‌طور مساوی برای اپتیک و مقر و تجهیزات جانبی و احیاناً تجهیزات عکس‌برداری تقسیم کنید. اگر بودجه‌ شما محدود است و قصد دارید کمتر از 700 هزار تومان هزینه کنید، بهترین انتخاب برای شما خریدن دوربین دوچشمی خوب با سه‌پایه‌ محکم و قوی است. و اگر جزو آن دسته  از افرادی هستید که برای نخستین بار تصمیم به خرید تلسکوپ شخصی گرفته‌اید،‌ خرید تلسکوپ، همراه با پایه‌ موتوردار می‌تواند تا حداکثر پنج میلیون تومان مناسب باشد.

در این محدوده‌قیمت می‌توانید تلسکوپ 8 تا 12 اینچ دابسونی یا تلسکوپ‌های 7 تا 15 سانتی‌متری شکستی آکروماتیک (یا 6 تا 10 سانتی‌متری شکستی آپوکروماتیک) را به‌همراه پایه‌ استوایی موتوردار تهیه کنید. اما اگر مایل به خریدن تلسکوپ‌هایی از نوع اشمیت‌ـ‌کاسگرین یا ماکستوف‌ـ‌کاسگرین و حتی ریچی‌ـ‌کرتین به‌همراه پایه و مقر موتوردار باشید، نیاز به صرف هزینه‌ بیش از هفت میلیون دارید و با توجه به ابعاد و کیفیت محصولات مختلفی که در بازار موجود است، مبلغ خرید به بیش از 12 میلیون تومان نیز می‌رسد. این نوع تلسکوپ‌های بزرگ و گران بیشتر مناسب رصدخانه‌ها و مراکز نجومی است که جدا از این‌که توان پرداخت چنین مبالغی را دارند،‌ قصد دارند تلسکوپ را در یک مکان و به‌طور ثابت قرار بدهند.

همان‌طور که اشاره کردم، برای عکس‌برداری از آسمان به‌طور حتم به پایه‌ موتوردار نیاز دارید. وقتی صحبت از پایه‌ موتوردار و مجهز به سامانه‌GoTo  می‌شود،‌ قیمت مقر و پایه‌ تلسکوپ را به‌تنهایی حداقل سه میلیون تومان باید در نظر بگیرید و با توجه به کیفیت و دقت در ساخت مقر‌، قیمت آن‌ها حتی به بیش از 10 میلیون تومان نیز می‌رسد. هر چند در حیطه‌ نجوم آماتوری واقعاً نیازی به صرف هزینه‌های سنگین نیست و می‌توانید با هزینه‌ی بین سه تا پنج میلیون تومان برای مقر و پایه‌ تلسکوپ، به اهداف رصدی و عکاسی خود در حد قابل‌قبولی برسید.

از سوی دیگر، اگر به فعالیت عکاسی نجومی با استفاده از تلسکوپ‌های شکستی علاقه‌مند هستید،‌ بدون شک باید از شکستی‌های آپوکروماتیک استفاده کنید. قیمت شکستی‌های آپوکروماتیک علاوه‌ بر تعداد عدسی‌های به‌کاررفته و کیفیت ساخت عدسی‌ها، به شدت به اندازه‌ قطر عدسی شیئی آن وابسته است و با هر سانتی‌متر افزایش قطر، قیمت آن به طور تصاعدی افزایش دارد. در حال حاضر دامنه‌ قیمت آن برای تلسکوپ‌های آپو 6 سانتی‌متر تا 11 سانتی‌متر چیزی در حدود دو تا 12 میلیون تومان است. جدا از این هزینه، باید مبلغی هم برای خرید فیلترهای عکاسی و تجهیزات جانبی مرتبط با عکس‌برداری در نظر بگیرید.

فراموش نکنید به‌غیر از موضوع عکس‌برداری از آسمان که تلسکوپ و تجهیزات خاص خود را لازم دارد، در سایر زمینه‌های رصدی واقعاً نیازی به صرف هزینه‌های گزاف و بیهوده نیست.  دوستان رصدگر باتجربه و زبده‌ای را می‌شناسم که از ابتدای فعالیت‌شان ابزارهای رصدی قوی در اختیار نداشتند و کار خود را با ابزارهای کوچک‌تر و ارزان‌تر شروع کردند و به‌تدریج پس از کسب دانش نجوم و تجربه‌اندوزی به‌سراغ ابزارهای بزرگ و حرفه‌ای رصدی رفته‌اند. اغلب دیده شده است افرادی تحت تأثیر هیجا‌ن‌ زیاد و عدم دقت کافی از همان ابتدا تلسکوپ‌های گران‌قیمتی را انتخاب کرده‌اند. اما بعد از مدتی نه‌تنها دیگر از آن تلسکوپ استفاده نکردند و آن را کنار گذاشتند، حتی از علاقه‌ آن‌ها به نجوم نیز کم شد و از دنیای نجوم فاصله گرفته‌اند و آن تلسکوپ‌ها هم‌اکنون در گوشه‌ای از انباری منزل‌شان در حال خاک‌خوردن‌ هستند. دلیل این اتفاق را جدا از سایر مسائلی مانند هیجان کاذب در ابتدای کار و نداشتن سخت‌کوشی لازم در برخی افراد، انتخاب نادرست ابزار رصدی می‌دانم. به‌طور مثال تلسکوپی که خریده بودند آن‌قدر بزرگ و سنگین بود که برای جابه‌جایی آن حداقل به کمک دو یا سه‌ نفر نیاز داشت. به همین دلیل نمی‌توانستند آن را به خارج شهر ببرند و به‌مرور از رصدهای خارج شهر منصرف شدند. یا ابزار رصدی را از فروشگاه‌های غیرمعتبری شبیه به  فروشگاه‌های اسباب‌بازی خریده بودند و طبیعی است که این نوع ابزارها کیفیت خوبی ندارند و بعد مدتی رصدگر را دل‌زده می‌کنند.

در پایان پیشنهاد می‌کنم، در صورت امکان قبل از خرید تلسکوپ، در برنامه‌های عمومی و گشت‌های رصدی که برگزار می‌شود، شرکت کنید. چراکه با شرکت در این برنامه‌ها با انواع و اقسام تلسکوپ‌ها روبه‌رو می‌شوید و این فرصت بسیار خوبی است تا آن‌ها را از نزدیک ببینید و با ویژگی‌ها و نحوه‌ کارکردشان آشنا شوید. این فرصت به شما کمک می‌کند تا بهترین و مناسب‌ترین تلسکوپ را انتخاب کنید.