نجات قنات های ایران با طرح‌های آبخوان‌داری / هرج و مرج در حوزه آب و محیط زیست کشور

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، قنات‌ها یکی از نخستین تلاش‌های بشر برای مهندسی محیط پیرامون و تغییر شکل پایدار محیط برای تامین منافع بوده است. به باور عموم مردم این سازه‌ها برای برداشت پایدار از آب توسط مردمان باستان طراحی و ساخته شده است اما برخی از کارشناسان معتقدند که این سازه‌های زیرزمینی جهت تخلیه معادن مس از آب بوده است تا معدنکاران قدیم بتوانند سنگ مس بیشتری برای ساخت ابزارآلات از زیرزمین استخراج کنند.

قنات گناباد قدیمی‌ترین و قنات زارچ طولانی‌ترین قنات‌های جهان هستند که هر دو در ایران قرار دارند. این سبک از مهندسی باستانی که مبدع آن ایرانیان بودند تنها آبراهه‌هایی برای هدایت مسیر آب نیست بلکه شاهکاری متشکل از علم و تجربه مردمان آن زمان بود که برخی از آنها از معماری فاخری نیز برخوردار هستند.

برداشت‌های غیراصولی از منابع آبهای زیرزمینی، تداوم خشکسالی و عدم توجه به حفظ و نگهداری این میراث کهنه فرهنگی و معماری از عمده دلایل تهدید این بناها محسوب می‌شود. تعداد قابل توجهی از قنات‌های فلات مرکزی کشور در سال‌های گذشته کم آب یا خشک شده‌اند بطوریکه مدیر آب، خاک و امور فنی و مهندسی جهاد کشاورزی استان چهارمحال و بختیاری سال گذشته به خشک شدن نیمی از قنات‌های این استان اشاره کرد و از عدم امکان احیای قنات‌های خشک شده در این استان خبر داد.

زنگ خطر مقامات محلی به اینجا ختم نمی‌شود 23 شهریور 1398 روزنامه همشهری در خبری به نقل از محمد مکاری، مدیر گروه مردم‌شناسی زیست‌محیطی پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری اعلام کرده بود که تا 10 سال دیگر تمامی قنات‌های ایران خشک می‌شود. مکاری همچنین به این نکته اشاره کرد که هزینه لایروبی و حفظ قنات‌ها بسیار بالاست و دولت با حمایت مالی از خرده مالکان قنوات، باید آنان را در پرداخت هزینه‌های نسبتا زیاد مرمت، حفظ و لایروبی قنات‌ها یاری رساند.

امین محمودی، کارشناس حوزه آب در این باره در گفتگو با رکنا افزود: از سال 95 تاکنون وزارت جهادکشاورزی ذیل طرح آبخیزداری و آبخوان داری توجه زیادی به هدایت روان‌آبهای جاری به سمت زیرزمین داشته است چون نزدیک به 70 درصد از روان‌آبهای ناشی از بارندگی تبخیر شده و از کشور خارج می شوند.

وی گفت: قنات‌ها از گذشته سهم زیادی را در تامین آب شرب و کشاورزی مردم داشتند از طی 50 سال گذشته تاکنون روند کاهش آب قنات‌ها به علل مختلف از جمله خشکسالی و تغییر اقلیم وجود داشته است و افزایش بی رویه از منابع آب زیرزمینی نیز به این مساله دامن زده است.

این استاد دانشگاه‌های کشور افزود: در سالهای گذشته با توافق رهبر معظم انقلاب مبلغ قابل توجهی برای مدیریت آبخوان‌ها در کشور از محل صندوق توسعه ملی اختصاص یافت که این مساله می‌تواند در نجات قنات‌های کشور بسیار موثر باشد.

کارشناس حوزه آب ادامه داد: متاسفانه اختلافات وزارت نیرو و وزارت جهادکشاورزی نیز باعث شدت گرفتن بحران‌های حوزه مدیریت آب و عدم مدیریت واحد در این حوزه بوده است که در اغلب موارد مشکلات متوجه وزارت نیرو بوده است.

در این خصوص فیروز عباسی، معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی در این زمینه در گفتگو با رکنا گفت: ما در کشور حدود 41 هزار رشته قنات داریم که نزدیک به 26 هزار رشته قنات لایروبی شده است و تعداد زیادی هم نیاز به بازسازی و لایروبی دارد.

وی افزود: بسیاری از قنوات ما آسیب‌پذیر است و با اتفاقات طبیعی مانند سیل و زلزله به صورت جدی آسیب می‌بینند اما وزارت جهاد کشاورزی در یک سال اخیر برنامه پایداری قنوات را به صورت جدی دنبال می‌کند.

معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی با اشاره به اینکه یک هماهنگی خوبی بین معاونت آب و خاک و سازمان منابع‌طبیعی در این زمینه به وجود آمده است، تاکید کرد: ما در این برنامه در نقاطی که قنات وجود دارد، مکان‌هایی را برای آبخیزداری انتخاب می‌کنیم که عمدتا بالا دست رشته‌های قناتی باشد تا در تقویت این سازه‌های مدیریت پایدار آب به ما کگمک کند.

عباسی تصریح کرد: در قانون بودجه امسال هم حمایت مناسبی برای این طرح صورت گرفت و ما سعی می‌کنیم در سال‌های آینده اعتبارات ویژه‌ای برای ادامه‌دار بودن این طرح از سازمان برنامه و بودجه دریافت کنیم.

وی عنوان کرد: در دولت سیزدهم تعامل بسیار خوبی بین وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو وجود دارد و ما امیدواریم از این تعامل مثبت برای مدیریت منابع آب و به صورت ویژه برای حفاظت از قنات‌های کشور بیشتر بهره ببریم.

معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی گفت: مهمترین چالش ما در مورد قنوات احداث چاه عمیق در اطراف این مجموعه‌ها است که با توجه به هماهنگی‌های صورت گرفته از این پس از احداث چاه‌های عمیق در نزدیکی قنوات به صورت جدی جلوگیری خواهد شد.

عباسی افزود: اینکه ما در طی یک دهه آینده اکثر قنوات کشور را از دست خواهیم داد صحبتی غیرکارشناسی است و با توجه به تمامی مشکلات موجود در این حوزه در سطح کشور این اتفاق در مورد قنات‌های کشور دور از انتظار است.

علیرضا پاک فطرت، نماینده مردم شیراز در مجلس شورای اسلامی در این باره در گفتگو با رکنا عنوان کرد: تصور من این است که تا زمانیکه دولت و دستگاه اجرایی احساس کند می‌تواند آب مورد نیاز شرب و کشاورزی و صنعت را از طریق پروژه‌های انتقال آب تامین کند، هیچوقت سراغ حفاظت از قنات‌ها نخواهد رفت.

وی گفت: پروژه‌های انتقال آب ما را دچار یک تصور نادرست از الگوی مصرف آب می‌کند و باید به این نکته اشاره داشته باشم که بسیاری از این مسایل نشات گرفته از سوء‌مدیریت در این حوزه در وزارت نیرو است.

نماینده مردم شیراز در مجلس شورای اسلامی اضافه کرد: ما با یک هرج و مرج در حوزه آب و محیط‌زیست در کشور روبه‌رو هستیم به این معنی که هرکس هرجاییکه می‌تواند یک چاهی حفر ‌می‌کند و یا یک برداشت غیراصولی از طبیعت انجام می‌دهد و حتی برخی از مجوزهای صادر شده از طرف دولت‌ها هم به این هرج و مرج‌ها دامن می‌زند که این برای قنات‌ها بسیار مضرر است.

پاک فطرت با اشاره به ضرورت حفظ قنات‌ها در کشور و اهمیت تاریخی، فرهنگی و اکولوژیکی آنها افزود: ما متاسفانه حریم قنات‌ها را رعایت نکردیم و حتی در برخی از موارد مسیر عبور قنات‌ها را هم جا‌به‌جا کرده‌ایم که این کاملا به ضرر حفاظت از آنها است.

خبرنگار: مسعود لاهوت