"سیروان" در مسیر خشک شدن / آسیب سدسازی به میراث "اورامانات"

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، با وجود این که ایران در سال های آبی 97-98 و 98-99 بعد از چندین سال خشکسالی در وضعیت ترسالی قرار گرفت، اما در دو سال زراعی گذشته یعنی 1399-1400 و 1400-1401 مجددا خشکسالی به کشورمان بازگشته است و این مساله منجر به کاهش محسوس آورده رودخانه ها، افت حجم مخازن سدها و بروز تنش آبی در برخی استان های کشورمان شده است.

در این میان استان کردستان نیز در دو سال آبی گذشته مانند بسیاری از دیگر نقاط کشورمان با کاهش محسوس حجم بارندگی ها مواجه بوده است؛ به نحوی که مطابق آمارهای رسمی وزارت نیرو، در سال آبی 1399-1400 شاهد کاهش 36 درصدی بارندگی ها نسبت به متوسط درازمدت بوده ایم و از ابتدای سال آبی جاری یعنی مهر 1400 تا کنون هم بارندگی های استان کردستان با افت 23 درصدی نسبت به میانگین بلندمدت مواجه شده است.

در چنین شرایطی هم رودخانه سیروان به عنوان مهمترین رودخانه استان کردستان که از کوه های معروف اورامانات سرچشمه می گیرد و در سه دهه گذشته به دلیل سدسازی های بی رویه دچار کاهش محسوس آورده آبی شده است، در دو سال اخیر و به دلیل تشدید شرایط خشکسالی، پیش از پیش با کاهش حجم آب روبه‌رو شده است. البته نباید فراموش کرد که در رودخانه سیروان هم مانند سایر رودخانه های کشورمان، خشکسالی و تغییرات اقلیمی تنها عامل کم آب شدن نیست و سوء مدیریت منابع آبی نیز بر خشک شدن این رودخانه تاثیر گذاشته است.

"سیروان" در بند سدهای متعدد

نکته مهمی که درباره رودخانه سیروان باید به آن توجه داشت، این است که این رودخانه پیش از سدسازی های متعدد سه دهه اخیر، به عنوان یکی از سرشاخه های مهم رودخانه کارون محسوب می شد، اما در سال های اخیر به دلیل ساخت سدهای گوناگون روی رود سیروان و ایجاد انحراف در مسیر آن، سیروان دیگر سرشاخه کارون نیست، بلکه در انتها به دریاچه سد «دربندیخان» در کشور عراق می ریزد و اگر حقابه زیست محیطی آن در عراق تامین شود، در ادامه مسیر خود بخشی از دشت های شمال شرقی این کشور را آبیاری می کند.

با توجه به این که بخش زیادی از مسیر رودخانه سیروان در کشور عراق قرار دارد، اولین سد مهمی هم که روی این رودخانه بنا شده است، همین سد دربندیخان در استان سلیمانیه اقلیم کردستان عراق است که در دهه 1340 بهره برداری از آن آغاز شد و هنوز هم بخش مهمی از آب شرب و کشاورزی این اقلیم را تامین می کند. اما در دهه های 70 و 80 نیز سدهایی مانند «گاران»، «آزاد»، «قشلاق»، «ژاوه»، «داریان» و ... در بخش ایرانی سیروان روی این رودخانه و سرشاخه های آن احداث شده است.

اکنون هم سدهای بناشده در بخش ایرانی رود سیروان، آب شرب و کشاورزی شهرستان های مریوان، سروآباد، سنندج، کامیاران، ثلاث باباجانی، روانسر، پاوه، جوانرود و روستاهای منطقه اورامانات را تامین می کنند و در برخی از این سدها نیز نیروگاه های برقابی کوچک و بزرگی وجود دارد که به تامین برق بخش هایی از استان کردستان و کرمانشاه کمک می کنند. بنابراین در مجموع سدهای ساخته شده روی سیروان، فواید زیادی را برای اهالی دو استان کردنشین غرب ایران به همراه داشته، اما عدم رعایت حقابه زیست محیطی رودخانه منجر به بروز برخی مشکلات زیست محیطی در غرب کشورمان شده است.

کاهش آورده "سیروان" و افزایش رسوبات کف سدها

ناجی کانی سانانی، فعال محیط زیست کردستان و عضو انجمن سبز چیا در گفت و گو با رکنا درباره مهمترین مشکلات زیست محیطی ناشی از کاهش آورده رودخانه سیروان توضیح داد: در دهه های اخیر به دلیل تداخلات انسانی زیاد، سدسازی های متعدد و برداشت های بی رویه از منابع آبی رودخانه سیروان، شاهد کاهش آورده این رودخانه و تشدید فرسایش آبی آن هستیم؛ اتفاقی که منجر به افزایش میزان رسوبات موجود در کف سدهای ساخته شده روی سیروان شده و طول عمر این سدها را کاهش داده است.

وی افزود: یکی دیگر از مشکلات زیست محیطی که در دهه های اخیر برای رودخانه سیروان و البته بسیاری از دیگر رودخانه های کشورمان پدید آمده، کاهش آورده رودخانه ها و در نتیجه به خطر افتادن حیات زیستمندان وابسته به آنها است. مهمترین علت کاهش آورده رودخانه های ایزان نیز افت محسوس حجم بارندگی به دلیل آثار سوء ناشی از تغییرات اقلیمی است، اما قطعا افزایش میزان تبخیر سطحی نیز بر کم شدن آب رودخانه ها تاثیر گذاشته است؛ اتفاقی که در رودخانه سیروان هم به طور خاص نقش مهمی در کاهش آورده آن داشته است.

این فعال محیط زیست کردستان تاکید کرد: افزایش تبخیر سطحی در رودخانه های ایران به دو دلیل اتفاق می افتد، نخست افزایش متوسط دمای هوا و دوم تغییر ویژگی های فیزیکی آب بر اثر ورود بی رویه فاضلاب کنترل نشده به عمده رودهای کشور؛ زیرا فاضلاب هایی که بعضا به صورت تصفیه نشده وارد رودخانه ها می شود، با مواد شوینده ای آمیخته شده است که کشش سطحی آب را کاهش می دهد و منجر به تشدید میزان تبخیر آب از رودخانه ها می شود. این اتفاق به طور مشابه در بسیاری از رودخانه های کشور از جمله سیروان رخ داده و آورده این رودخانه ها را کاهش داده است.

تشدید گرد و غبار و تهدید حیات جنگل های زاگرس

نکته دیگری که باید به آن توجه داشت، این است که اساسا رودخانه ها در طول تاریخ مایه آبادانی تمدن بشری، تداوم حیات زیستمندان و افزایش سطح سفره های آب زیرزمینی بوده اند. بنابراین وقتی که سدهای متعددی بدون انجام مطالعات دقیق محیط زیستی روی رودخانه ای مانند سیروان بنا می شود و حقابه زیست محیطی رودخانه هم تامین نمی شود، در پایین دست رودخانه شاهد کاهش محسوس آورده آبی و در نتیجه رشد بیابان زایی در دشت ها خواهیم بود؛ این اتفاق نیز حاصلی جز تشدید ریزگردها نخواهد داشت.

کانی سانانی ضمن اشاره به این نکته گفت: در سال های اخیر به دلیل کاهش آورده رودخانه سیروان شاهد تشدید بیابان زایی در برخی دشت های شرق عراق بوده ایم. این اتفاق نیز منجر به تبدیل شدن این دشت ها به کانون های گرد و غبار شده است و مهمترین منطقه ای هم که از ریزگردهای حاصل از این دشت ها آسیب دیده، مناطق غربی رشته کوه زاگرس بخصوص استان های کردستان و کرمانشاه بوده است؛ یعنی عملا عدم رعایت حقابه زیست محیطی رودخانه سیروان در استان های کردستان و کرمانشاه منجر به آن شده است که همین استان ها تحت تاثیر گرد و غبار ناشی از بعضی دشت های خشک شده شرق عراق قرار بگیرند.

وی در ادامه تاکید کرد: از جمله دیگر آسیب های زیست محیطی که در دهه های اخیر بر حوضه آبریز رودخانه سیروان تحمیل شده، این است که به دلیل تغییرات اقلیمی و تشدید گرد و غبار، شاهد کاهش رطوبت منطقه بوده ایم. در هر منطقه ای هم که رطوبت کاهش یابد و دما بیشتر شود، احتمال بارش ابرهای باران زا کمتر می شود. متاسفانه این اتفاق در سال های اخیر در حوضه آبریز رودخانه سیروان نیز رخ داده و کاهش بارندگی ها منجر به وارد شدن آسیب های متعددی به جنگل های زاگرس شده است؛ از جمله آسیب های ناشی از کاهش بارندگی ها در این منطقه هم می توان به طغیان آفت پروانه سفید در زاگرس جنوبی اشاره کرد که در صورت عدم تدبیر صحیح مسئولان، در آینده ای نه چندان دور به جنگل های کردستان نیز سرایت خواهد کرد.

میراث "اورامانات" دفن شده زیر سدهای "سیروان"

کانی سانانی در بخش دیگری از اظهاراتش با انتقاد تخریب میراث فرهنگی در فرآیند احداث سدهای متعدد روی رودخانه سیروان گفت: متاسفانه بخش زیادی از آثار تاریخی مربوط به منطقه اورامانات زیر برخی سدهای ساخته شده بر رود سیروان مدفون شده اند. این در حالی است که روستاهای اورامانات به عنوان میراث بشری در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده اند و قدمت برخی از آنها به میلیون ها سال می رسد، اما اکنون بخشی از آثار باستانی اورامانات که بعضا به دوران پارینه سنگی، غارنشینی و حتی انسان های نئاندرتال بازمی‌گردد، به زیر سدهای بناشده بر رودخانه سیروان رفته اند.

عضو انجمن سبز چیا ادامه داد: در حالی ما با سدسازی های بی رویه در حوضه آبریز رود سیروان علاوه بر محیط زیست منطقه، حتی میراث فرهنگی اورامانات را به خطر انداخته ایم که عملا به ظرفیت های جذب گردشگر در کوه های اورامانات بی توجه مانده ایم؛ به نحوی که ما حتی ساده ترین بستر رونق گردشگری در این منطقه یعنی جاده های کوهستانی را به شکل مناسبی توسعه نداده ایم. همچنین ما سرمایه گذاری لازم روی توسعه صنایع دستی اورامانات را انجام نداده ایم و در چنین شرایطی، طبیعی است که شاهد رونق گردشگری داخلی و خارجی متناسب با ظرفیت های این منطقه نباشیم.

وی در پایان تصریح کرد: بی توجهی به رونق گردشگری در منطقه اورامانات به عنوان یک منطقه ثبت شده در فهرست جهانی یونسکو در شرایطی رخ داده است که طبیعتا هرچقدر ما بتوانیم با توسعه زیرساخت ها به جذب گردشگر خارجی بپردازیم، درآمدزایی اهالی این منطقه از شغل های مرتبط با گردشگری بیشتر خواهد شد و طبیعتا میزان مصرف آب این اهالی در مشاغلی مانند دامپروری و کشاورزی کمتر می شود. این مساله نیز می تواند منجر به افزایش حجم آب رودخانه سیروان و بهبود وضعیت محیط زیست مناطق مربوط به حوضه آبریز این رودخانه شود.