فروچاله ها، تهدیدی جدی برای پایتخت /گودبرداری های غیراصولی سبب ایجاد فروچاله در تهران/ وزارت کشاورزی الگوی کشت کشاورزان تهرانی را مشخص کند

چند روز پیش بود که در اتوبان آبشناسان، پدیده فروچاله رخ داد. «فروچاله» را نباید با «فرونشست» اشتباه گرفته شود. این دو پدیده با یکدیگر کاملا متفاوت هستند و فرونشست، بسیار گسترده تر از پدیده فروچاله است.

چگونه پدیده فروچاله رخ می دهد؟

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، تورج فتحی، کارشناس منابع آب و خاک، در این خصوص می گوید: دشت تهران، تا قبل از دهه 60 و تا اواخر دهه 50، بیشتر از 620 رشته قنات داشت. بیشتر این قنات ها به واسطه توسعه بافت شهر تهران از بین رفتند. قسمت هایی از قنات ها، کوره قنات ها و تونل های زیر زمینی به واسطه اینکه به صورت ناقص با خاک های دستی و مصالح ساختمانی پر شده اند، به مرور زمان و با نشست فاضلاب و آب های سطحی، موجب ایجاد فروچاله در شهر می شوند.

وی می افزاید: اگر در داخل شهر تهران، مثلا در محدوده یوسف آباد یا شرق تهران فروچاله ای ایجاد شود یا ریزشی بر اثر گود برداری رخ دهد، مربوط به فرونشست زمین نیست و موارد دیگری در این خصوص دخیل اند. حتی ممکن است یک باره زیر ساختمان ها خالی شود. خیابان ها و پیاده روها نیز از این حادثه مصون نیستند؛ درست مثل اتفاقی که اخیرا در بزرگراه آبشناسان رخ داد. با همه این ها فروچاله با پدیده فرو نشست که به صورت ناحیه ای رخ می دهد و مساحتی حدود چند ده کیلومتر را در بر می‌گیرد متفاوت است. پدیده ریزش یا فرو ریزش یک نقطه ساختمانی، علت های محلی دارد که کارشناسان به صورت محلی می توانند آن را بررسی کنند.

این کارشناس می گوید:  همچنین یکی دیگر از علت های این پدیده، برداشت مصالح دانه ای، حفاری و گودبرداری های غیر مجاز و غیر اصولی در مناطقی که باعث تغذیه طبیعی آب های زیر زمینی دشت زیر زمینی می شود.

فرونشست زمین در تهران بسیار خطرناک تر و گسترده تر از فروچاله است

تورج فتحی در ادامه می گوید: علت ایجاد فرونشست، بهره برداری بی رویه از چاه های زیر زمینی است. این بهره برداری بی رویه، باعث افت پیوسته آب های زیر زمینی می شود. اگر بر فرض محال، بارندگی های متوالی و بیشتر از میانگین چند سال اخیر هم داشته باشیم، باز هم نمی توان جایی که دچار فرونشست شده است را احیا کرد. میزان تغذیه طبیعی سفره آب تهران، خیلی کمتر از میزان برداشتی است که از آب های زیرزمینی انجام می شود.

فتحی با اشاره به اینکه اگر قرار باشد جلوی این پدیده گرفته و آبخوان دشت تهران احیا شود، لازم است یک برنامه دو دهه ای را در پیش گرفت، می گوید: طی سه دهه بهره برداری بی رویه از آبخوان دشت تهران، لازم است امروز برای این مشکل گام برداشت. در دهه های 70 تا 90 تعداد زیادی پروانه بهره برداری چاه صادر و تعداد بیشتری چاه های غیر مجاز حفر شده است. بهره برداری بی رویه از آب های زیر زمینی، به خصوص در بخش کشاورزی نیز مزید بر علت شده است؛ بنابراین اگر قرار باشد ما این پدیده را متوقف شود، اول باید چاه های غیر مجاز را به طور کامل در یک حرکت ضربتی شناسایی و بسته شوند.

آب های زیر زمینی از اعماق کمتر از 20 متر به بالای 150 تا 220 متر رسیده است

این کارشناس منابع آب و خاک در ادامه می افزاید: دشت تهران بسیار بزرگ است و چند شهر بزرگ روی این دشت قرار گرفته اند. خود کلان شهر تهران از غرب تا جنوب غرب، شامل تمام شهرک های مسکونی و صنعتی، روی این دشت اثرگذار هستند. همچنین کلان شهر کرج و شهرک های اطراف آن نیز روی آبخوان دشت تهران قرار گرفته اند. آبخوان دشت تهران بسیار بزرگ و به مساحت 800 کیلومتر مربع است. این آبخوان حدودا 600 کیلومتر مربع از این دشت را تشکیل داده است. آبخوان دشت تهران به واسطه برداشت های بی رویه، کوچک و کوچک تر شده است. همچنین افت آب های زیر زمینی از اعماق کمتر از 20 یا 25 به بالای 150 تا 220 متر رسیده است.

از خروجی فاضلاب مناطق جمعیتی تهران برای تغذیه آبخوان تهران استفاده شود

تورج فتحی از بهره وری بی رویه از چاه ها و افت آب های زیر زمینی در دشت تهران سخن می گوید و می افزاید: الان در تهران، چاه ها عمیق تر و تا نزدیک کف آبخوان دشت تهران نیز بهره برداری می شوند؛ به همین دلیل بهره برداری بی رویه باید متوقف و تا دو دهه نظارت دقیق باید روی آن انجام شود. همچنین باید طرح های احیای آبخوان ها را نیز اجرا شود؛ یعنی لازم است تغذیه طبیعی و مصنوعی آب های زیر زمینی را مسئولان در دستور کار قرار دهند. اگر قرار باشد اطراف کرج و تهران به شبکه جامع فاضلاب مجهز و تصفیه خانه های فاضلاب راه اندازی شود، یکی از بهترین راهکارها این است که خروجی فاضلاب های مناطق جمعیتی تهران برای تغذیه آبخوان تهران استفاده شود.

فتحی در ادمه می گوید: مورد مشابه در آمریکا نیز رخ داده بود. در ایالت هایی از این کشور که طی دهه های 40 تا 60 میلادی دچار پدیده فرونشست شده بودند نیز از همین روش استفاده شد. یعنی آن ها از خروجی تصفیه خانه های فاضلاب برای تغذیه آب های زیر زمینی استفاده کردند. این باعث شد آبخوان به جای اینکه در یک بازه زمانی 60 الی 70 ساله به صورت طبیعی به حالت اولیه برگردد در یک بازه زمانی کوتاه تر 20 الی 25 ساله احیا شود.

تغذیه مصنوعی آبخوان تهران باید همزمان با متوقف کردن بهره برداری های بی رویه از چاه ها باشد

وی با اشاره به اینکه تغذیه مصنوعی آبخوان باید همزمان با متوقف کردن بهره برداری های بی رویه انجام شود، می گوید: طی دو تا سه دهه آینده باید آبخوان ها را به شرایط متعارف اولیه خودشان نزدیک شود. البته بخش هایی که دچار فرونشست شده اند قابل احیا نیستند و این پدیده برگشت ناپذیر است.

این کارشناس در ادامه می افزاید: بخش های عمده ای از جنوب، جنوب غرب و غرب تهران الان قابل احیا هستند. جنوب کرج و مناطق جمعیتی بخش های اطراف شهریار و اطراف اسلامشهر و جنوب غربی تهران، مثل احمد آباد مستوفی به سمت جنوب و جنوب غربی شهر ری نیز مناطقی هستند که بیشترین آمار فرو نشست زمین در تهران را دارند. هرچه به سمت بافت مرکزی شهر تهران نزدیک می شویم، فرونشست کمتر می شود. 

رودخانه کرج مثل سابق نمی تواند محدوده دشت تهران را تغذیه کند

وی با اشاره به اینکه دو رودخانه کن و کرج، آبخوان دشت تهران را تغذیه می کنند و بیشترین سهم را در این تغذیه دارند، می افزاید: در اطراف تهران، به معادن شن و ماسه زیادی مجوز دارند و تعداد 60 معدن روی مخروط افکنه کرج و اطراف شهر قدس احداث شده است. برخی از معدن کاران، حدود 70 الی صد متر گود برداری کرده اند. این باعث شده است که تغذیه طبیعی آبخوان ها دچار خلل شود و رودخانه کرج مثل سابق نتواند آبخوان دشت تهران را تغذیه کند.

برخی معدن کاران از جریان سیلابی رودخانه کن و کرج سوء استفاده می کنند

تورج فتحی با اشاره به اینکه گاهی معدن کاران از جریان سیلابی رودخانه کن و کرج سوء استفاده می کنند تا شن و ماسه زیادتری را برداشت کنند، می گوید: بعضی وقت ها معدن کاران، مسیر این رودخانه ها را تغییر می دهند. آن ها در محل معادن حوضچه هایی ایجاد کرده اند که در آن رسوب شن و ماسه این روخانه ها را بر می دارند و به عنوان مصالح دانه ای از آن استفاده می کنند. اگر تعداد محدود و مشخصی از این معادن فعال باشند می توان جلوی فرونشست دشت تهران را گرفت.

او می گوید: از دیگر اقداماتی که باید انجام شود، این است که الگوی کشت برای کشاورزان تهرانی توسط وزارت جهاد کشاورزی تدوین شود. لازم است دو لیست از این الگو تهیه شود، یک لسیت محصولات ممنوعه و دیگری محصولات مجاز برای کشت. کشاورزان باید فقط از لیست محصولات مجاز استفاده کنند. لیست ممنوعه باید به اندازه کشت خشخاش محدود شود.

باید شبکه‌ای از ایستگاه‌های جی پی اس ماهواره‌ای در محدوده فرونشست دشت تهران ایجاد شود

تورج فتحی با اشاره به اینکه نظارت دقیقی از فرونشست در ایران انجام نشده است، می گوید: لازم است یک شبکه از ایستگاه های جی پی اس ماهواره ای در محدوده فرونشست دشت ایجاد شود تا بتوان با دقتِ هزارم میلی متر در شبانه روز، فرو نشست را ارزیابی کرد.

او می گوید: از آنجایی که چنین شبکه نظارتی در ایران نداریم، نمی توانیم دقیقا بگوییم سرعت فرونشست آبرفت ها چقدر بیشتر شده است.

وی می افزاید: ما تا کنون از تصاویر آرشیو شده ماهواره های خارجی که توسط کارشناسان داخلی ارزیابی می شدند. ایجاد چنین سیستمی، صرفا وظیفه شهرداری نیست. سازمان نقشه برداری کشور که ایستگاه هایی دارد که از این ایستگاه ها را و شبکه ای از جی پی اس را مستقر کنند. بعد از دستگاه های تخصصی تر مثل سازمان زمین شناسی می تواند. فرو چاله و فرونشست نباید با هم اشتباه گرفته شوود. اطلاعات غلط باعث ایجاد نگرانی های بی مورد می شود. اگر نظارت های دقیقی داشته باشیم می توانیم برای تمام دشت هایی که در معرض فرونشست.

36 سانتی متر فرونشست تهران برای دهه 80 است

او در پاسخ به اینکه رقم 36 سانتی متری که برای فرونشست تهران اعلام شده است صحیح است یا خیر، می گوید: این رقم بر مبنای مطالعاتی است که در دهه 80 و بر اساس تصاویر ماهواره ای انجام شده است. بیشترین میزان فرونشست ها در جنوب غرب تهران به عنوان ماکسیمم اعلام شده است؛ اما به طور قطع این در مناطق مختلف بسته به استفاده ای که از آب های زیر زمینی می شود به صورت محلی چقدر افزایش پیدا کرده است و جنس رسوبات از نظر دانه بندی و میزان تخلخل بعه چه میزان باشد می تواند روی نرخ میزان فرونشست اثر گذارد و برخی جاها ممکن است زیاد یا کم باشد.

تورج فتحی در پایان می گوید: مثلا در یکی از دشت های استان کرمان، اطلاعات عمق آب های زیرزمینی را در سال 1374 در دشت استان کرمان کشاورزها و پسته کاران با حفر چاه هایی با عمق 18 متر به آب های زیرزمینی می رسیدند الان عمق چاه ها به بالای 180 متر رسیده اند. آن زمان آب ها شیرینی و با کیفیت خوب بودند؛ اما الان که از اعماق زمین آب برداشت می شود آب از نظر کیفیت تغیر کرده است، دشت هم دچار فرونشست می شود .