عباسپور: درس "محیط زیست" به آموزش متوسطه اول اضافه شود / تربیت نسلی دوستدار طبیعت با اجرای طرح "مدارس سبز"

ارائه آموزش های مربوط به اصول حفظ محیط زیست هیچ گاه در نظام آموزشی ایران جدی گرفته نشده است؛ به نحوی که تنها یک درس دو واحدی اختیاری با عنوان «شناخت محیط زیست» در دانشگاه ها ارائه می شود و در مدارس نیز هیچ واحد درسی مستقلی درباره محیط زیست وجود ندارد. این در حالی است که بسیاری از کارشناسان محیط زیست تاکید دارند که ارائه آموزش های زیست محیطی به کودکان، نوجوانان و جوانان می تواند منجر به تربیت نسلی دوستدار محیط زیست شود و جامعه ای را ایجاد کند که تک تک افراد آن به صورت خودجوش به ضوابط زیست محیطی پایبند هستند. مجید عباسپور، رئیس انجمن متخصصان محیط زیست ایران در این باره پیشنهاد می دهد که یک کتاب به سرفصل درسی دانش آموزان مقطع متوسطه اول درباره آموزش های زیست محیطی اضافه شود و همچنین طرح مدارس سبز یعنی فضاهای آموزشی دوستدار طبیعت در برخی مدارس کشور اجرایی شود. 

محدود شدن آموزش محیط زیست به یک درس اختیاری در دانشگاه ها 

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، با وجود تاثیر مهم ارائه آموزش های زیست محیطی به کودکان، نوجوانان و جوانان بر فرهنگسازی عمومی جهت پایبندی تمام مردم به ضوابط زیست محیطی، در سراسر نظام آموزشی کشور یعنی در تمام مقاطع دبستان، متوسطه اول، متوسطه دوم و دانشگاه، «شناخت محیط زیست» صرفا به عنوان یک درس اختیاری دو واحدی در دانشگاه ها ارائه می شود و در دروس علوم اجتماعی مقاطع دبستان و متوسطه اول نیز به صورتی کوتاه به اصول حفاظت از محیط زیست پرداخته شده است، اما هیچ سرفصل آموزشی جداگانه ای در مدارس کشور برای ارائه آموزش های زیست محیطی به دانش آموزان وجود ندارد. 

بسیاری از فعالان محیط زیست معتقدند که بی توجهی به ارائه آموزش های زیست محیطی در مدارس و دانشگاه ها منجر به تربیت نسلی شده است که اغلب آنها آگاهی کافی نسبت به لزوم حفظ محیط زیست را ندارند و طبیعتا افرادی که از این آگاهی ها برخوردار نیستند، به صورت سهوی یا عمدی به ایجاد حریق در جنگل ها، ورود پسماند یا فاضلاب به طبیعت و تخریب زیستگاه های حیات وحش می پردازند. 

این نکته ای است که دکتر مجید عباسپور، رئیس انجمن متخصصان محیط زیست ایران در گفت و گو با رکنا به آن اشاره کرد و توضیح داد: تا پیش از سال 74، هیچ گونه آموزش زیست محیطی در نظام آموزش ایران در مدارس یا دانشگاه ها وجود نداشت، ولی ما در آن سال در شورای عالی حفاظت محیط زیست این بحث را مطرح کردیم که باید آموزش های زیست محیطی در تمام رشته های دانشگاهی در مقطع کارشناسی حداقل در قالب یک درس دو واحدی به صورت الزامی ارائه شود. 

وی افزود: اما چون از آن زمان به بعد رفته رفته تعداد واحدهای درسی رشته های مختلف مقطع کارشناسی کاهش یافت، وزارت علوم با الزامی شدن این درس و تعمیم آن به تمام رشته های دانشگاهی موافقت نکرد و درس «شناخت محیط زیست» صرفا به یک درس اختیاری دو واحدی تبدیل شد که از سال 75 دانشجویان برخی رشته های دانشگاهی می توانند آن را اخذ کنند و در 25 سال گذشته نیز این روند هیچ تغییری نکرده است. 

افزایش علاقه دانشجویان به "شناخت محیط زیست" در سال های اخیر 

عباسپور که خود در دانشگاه صنعتی شریف به تدریس «شناخت محیط زیست» می پردازد، در پاسخ به این سوال که چه مطالبی در این درس تدریس می شود، گفت: محتوای درس شناخت محیط زیست برای رشته های مختلف متفاوت است، اما در رشته های فنی مهندسی بیشتر به بیان اصول زیست محیطی مربوط به پروژه های صنعتی و مسائلی مربوط به آلودگی هوا یا آلودگی آب پرداخته می شود. البته طبیعتا در یک درس دو واحدی نمی توان مطالب زیادی را ارائه کرد و همه مطالب به صورت خلاصه و مختصر ارائه می شود. 

نویسنده کتاب «مهندسی محیط زیست» که برخی دانشگاه ها از آن به عنوان مرجع آموزشی درس «شناخت محیط زیست» استفاده می کنند، اظهار داشت: در سال های اولی که درس «شناخت محیط زیست» در دانشگاه صنعتی شریف ارائه شد، چون دانشجویان شناخت کافی از این درس نداشتند، در هر ترم حداکثر 5 یا 6 نفر این واحد درسی را اخذ می کردند، اما در سال های اخیر علاقه دانشجویان بیشتر شده است و کلاس های ما در هر ترم با 35 تا 36 دانشجو تشکیل می شود. 

رئیس انجمن متخصصان محیط زیست ایران ادامه داد: در چند سال گذشته دانشجویان زیادی را دیدم که حضور فعالی در کلاس درس شناخت محیط زیست داشتند و همین مساله توانسته است تاثیر اندکی روی اصلاح فرآیندهای زیست محیطی در برخی صنایع بگذارد؛ به نحوی که بعضا در هنگام بازدید از پروژه های صنعتی، دانشجویان سال های قبل خود را دیده ام که تاکید می کردند به دلیل آموزه هایی که از درس شناخت محیط زیست فراگرفتند، اکنون که مسئولیت یک صنعت را برعهده گرفته اند، دقت زیادی به لزوم رعایت ضوابط زیست محیطی دارند. 

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف مواردی از این دست را مثال هایی از تاثیرگذاری اندک وجود درس اختیاری شناخت محیط زیست دانست، اما تاکید کرد برای این که ارائه آموزش های زیست محیطی تاثیر بیشتری روی نسل آینده بگذارد، نه تنها باید اخذ درس شناخت محیط زیست در دانشگاه ها الزامی شود، بلکه باید آموزش های مشابهی نیز به کودکان و نوجوانان در دوران مدرسه ارائه شود. 

آموزش و پرورش زیر بار افزودن درس محیط زیست به برنامه آموزشی نمی رود 

با وجود ارائه درس اختیاری شناخت محیط زیست در دانشگاه ها، در مدارس کشور هیچ درسی درباره ارائه آموزش های زیست محیطی وجود ندارد و صرفا در برخی دروس علوم اجتماعی مقاطع دبستان و متوسطه اول به صورتی کوتاه به اصول حفاظت از محیط زیست پرداخته شده است که البته به گفته عباسپور، همین دروس هم به دلیل اصرار فعالان محیط زیست به سرفصل آموزشی مدارس اضافه شده و آموزش و پرورش به دلیل فشردگی سرفصل سایر دروس تا کنون زیر بار اضافه شدن یک کتاب درسی درباره آموزش های زیست محیطی به برنامه مصوب مدارس نرفته است. 

رئیس انجمن متخصصان محیط زیست اما معتقد است که اگر ما از همان سنین پایین کودکان را به صورت تئوری و عملی با آموزش های زیست محیطی آشنا کنیم، قطعا در آینده شاهد پرورش نسلی خواهیم بود که هر کدام از اشخاص جامعه درباره نحوه صحیح دفن پسماند، حفظ زیستگاه های حیات وحش، مدیریت صحیح منابع آبی وحراست از جنگل ها نوعی مسئولیت فردی را در خود احساس می کنند و این احساس مسئولیت را به نسل های آینده خودشان هم انتقال می دهند. 

 اما به گفته عباسپور، با وجود این که سال هاست دلسوزان محیط زیست از تاثیرات مثبت وجود آموزش های زیست محیطی در نظام آموزشی کشور صحبت می کنند، تا کنون ارائه این آموزش ها به نحوی مطلوب به مدارس کشور راه پیدا نکرده و جز این که در برخی کتاب های درسی مطالب کوتاهی درباره محیط زیست ذکر شده است، هیچ گاه واحد درسی مستقلی درباره آموزش های زیست محیطی در برنامه درسی مقاطع مختلف آموزش و پرورش ارائه نشده است. 

لزوم تدوین کتاب آموزش محیط زیست توسط سازمان برنامه ریزی آموزشی

نکته مهمی که در این میان باید به آن توجه داشت این است که تا چند سال پیش دروسی مثل «آموزش یارانه» یا «کارگاه کارآفرینی و تولید» نیز در میان دروس مصوب وزارت آموزش و پرورش وجود نداشت، اما در سال های اخیر با فشارهای زیاد کارشناسان آموزشی درباره لزوم تدریس این دو درس در مدارس کشور، سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی زیر بار تدوین کتاب هایی مستقل در این حوزه ها و تدریس آنها در پایه دهم رفته است؛ کتاب هایی که با وجود تمام انتقاداتی که به آنها وارد است، بسیاری از کارشناسان وجود آنها را بهتر از نبودشان توصیف می کنند. 

در چنین شرایطی فعالان محیط زیست نیز تاکید دارند که لازم است کتابی مستقل نیز درباره ارائه آموزش های زیست محیطی توسط سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی تدوین شود و تدریس این کتاب به عنوان یکی از سرفصل‌های اصلی در برنامه مصوب یکی از مقاطع تحصیلی قرار گیرد. 

اما به گفته رئیس انجمن متخصصان محیط زیست ایران، تا کنون هیچ گاه موضوع لزوم تدوین کتابی برای بیشتر شدن شناخت دانش آموزان از محیط زیست در دوره های مختلف آموزش و پرورش مطرح نشده و این وزارتخانه صرفا زیر بار ارائه برخی آموزش های زیست محیطی در لابه‌لای سرفصل‌های آموزشی دیگر رفته است. 

آمادگی دانش آموزان متوسطه اول برای یادگیری آموزش های زیست محیطی 

عباسپور به عنوان یک کارشناس محیط زیست، لزوم تدوین و تدریس کتابی درباره ارائه آموزش های زیست محیطی در برنامه مصوب آموزش و پرورش را به عنوان یک مطالبه عمومی تمام فعالان محیط زیست مطرح کرد و گفت: قطعا ما باید فرزندان خود را از همان دوران کودکی با مسائلی مثل آلودگی هوا، آتش سوزی جنگل ها، تفکیک پسماند و سایر اصول زیست محیطی آشنا کنیم. این آموزش ها نیز می تواند از دوره دبستان با زبانی مناسب برای کودکان در کتب درسی آغاز شود، اما با توجه به این که کودکان سنین پایین آمادگی لازم برای فراگیری تمام این آموزش ها را ندارند، بهتر است کتابی مستقل درباره آموزش های زیست محیطی در مقاطع تحصیلی بالاتر تدریس شود. 

رئیس انجمن متخصصان محیط زیست ایران ادامه داد: مقطع متوسطه اول یا همان دوره راهنمایی سابق، بهترین مقطع برای ارائه آموزش های کاملی درباره اصول محیط زیست به دانش آموزان است. زیرا در مقطع متوسطه دوم که رفته رفته دانش آموزان خود را برای ورود به دانشگاه آماده می کنند، اساسا سرفصل‌های آموزشی آن قدر زیاد است که بیشتر دانش آموزان توجهی به دروسی که سوالی در کنکور از آنها طرح نمی شود، ندارند؛ اما در مقطع متوسطه اول، نوجوانان ما هم از نظر ذهنی آماده پذیرش آموزش های زیست محیطی شده اند و هم فرصت کافی برای یادگیری این مطالب را دارند. 

ماجرای مدارس زیست محیطی که با دستور رئیس محیط زیست تعطیل شدند 

وقتی درباره ارائه آموزش های زیست محیطی در کشور صحبت می شود، نمی توان از الگویی که برای چند سال در این زمینه در کشورمان اجرا شد و به نوعی تنها الگوی اجراشده ارائه آموزش های زیست محیطی به کودکان در ایران به حساب می آید، صحبت نکرد؛ یعنی مدارس طبیعت که از سال 93 در تهران و برخی از دیگر کلانشهرها راه اندازی شدند و در آنها کودکان در قالب بازی و برگزاری اردو در دل طبیعت، پارک های جنگلی و بوستان های بزرگ با اصول اولیه زیست محیطی آشنا می شدند. 

مسئولان مدارس طبیعت که زمانی هم از وزارت آموزش و پرورش و هم از سازمان محیط زیست مجوز داشتند، در طول دوران مدرسه در روزهای پایانی هفته و در فصل تابستان در تمام روزهای هفته، برای کودکان 5 تا 12 سال، یا به صورت مستقل مکانی را در یکی از بوستان ها یا پارک های جنگلی اجاره می کردند یا هر هفته محلی را از نهادهای عمومی می گرفتند و در آن کودکان را با اصول اولیه زیست محیطی از جمله نحوه صحیح رفتار با حیوانات و گیاهان، صرفه جویی در مصرف آب، تفکیک پسماند، کاشت محصولات کشاورزی، پرورش حیوانات مزرعه و ... آشنا می کردند و تلاش داشتند که نسلی دوستدار محیط زیست را تربیت کنند. 

اما در تابستان 98 عیسی کلانتری، رئیس سازمان محیط زیست در دولت دوازدهم بعد از بروز برخی حاشیه های فرهنگی درباره نحوه برگزاری اردوها در مدارس طبیعت، موسسان اصلی این مدارس را افرادی «توده ای» خواند و دستور داد که این مدارس تعطیل شوند.

البته در همان زمان فعالیت این مدارس نیز برخی فعالان محیط زیست نسبت به روشن نبودن نحوه تعیین شهریه این مدارس و نامناسب بودن نحوه ارائه برخی آموزش ها به کودکان انتقاد می کردند و تاکید داشتند اصولی که در مدارس طبیعت به کودکان آموزش داده می شود، مسائلی است که تمام کودکان باید در مدارس رسمی آنها را فرا بگیرند، نه این که یادگیری این اصول صرفا به دانش آموزانی محدود شود که خانواده های ثروتمندی دارند و می توانند هزینه بالای شهریه مدارس طبیعت را بپردازند. 

روی زمین ماندن اجرای ایده "مدارس سبز" در ایران 

رئیس انجمن متخصصان محیط زیست ایران نیز معتقد است که فعالان محیط زیست نباید به دنبال آن باشند که صرفا برخی مدارس غیردولتی اصول زیست محیطی را به کودکان و نوجوانان بیاموزند، بلکه باید این مساله را مطالبه کنند که تمام مدارس کشور باید به فضاهای آموزشی دوستدار محیط زیست تبدیل شوند. 

عباسپور در توضیح بیشتر این مساله گفت: در سال 95 ایده ای با عنوان «مدارس سبز» در آموزش و پرورش مطرح شد مبنی بر این که ما باید در برخی مدارس کشور که امکانات لازم را در اختیار دارند، اصول مدیریت آب، صرفه جویی در مصرف انرژی و مدیریت پسماند را به عنوان نمونه پیاده کنیم و سعی کنیم دانش آموزانی را در این مدارس تربیت کنیم که حواسشان به لزوم رعایت اصول زیست محیطی در زندگی روزمره خود باشد و حتی به ترویج این اصول در میان اعضای خانواده خود بپردازند. 

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف ادامه داد: در دوران حضور آقای فانی در وزارت آموزش و پرورش، جلسه ای در این وزارتخانه برگزار شد که در آن من برای آموزش و پرورش تشریح کردم که ما نیاز به دایر کردن مدارسی داریم که در آن خود دانش آموزان به افرادی دوستدار محیط زیست تبدیل شوند و مدیریت آب، انرژی و پسماند را در مدارس خود به عهده بگیرند تا رفته رفته تمام دانش آموزان آن مدرسه به صورت عملی یاد بگیرند که حتما لازم است که اصول تفکیک پسماند را رعایت کنند یا در مصرف آب و انرژی صرفه جویی به خرج دهند. 

به گفته عباسپور اگر این طرح اجرایی می شد، نسلی در «مدارس سبز» تربیت می شدند که دیگر وجدان آنها اجازه نمی داد که در طول زندگی خود اساسی ترین اصول زیست محیطی را زیر پا بگذارند. اما پروژه راه اندازی مدارس سبز نیز مانند بسیاری از دیگر طرح های زیست محیطی به سرانجام نرسید و همچنان شاهد آن هستیم که عمده کودکان و نوجوانان کشور هیچ گونه آشنایی با ضوابط زیست محیطی ندارند. 

این در حالی است که اگر رؤیای توسعه مدارس سبز در کشورمان محقق شود و همزمان درس «آشنایی با اصول محیط زیست» به برنامه درسی دانش آموزان مقطع متوسط اول اضافه شود و البته اخذ واحد درسی «شناخت محیط زیست» نیز در دانشگاه ها اجباری شود، به شرط آن که مطالب مطرح شده در این دروس به صورت کاربردی و توسط متخصصان امر تدوین شود، شاهد تربیت نسلی در کشورمان خواهیم بود که به صورت خودجوش به حفظ و حراست از جنگل ها، منابع طبیعی، منابع آبی و حیات وحش می پردازند.