بحران بعدی همدان پس از بی آبی، تشدید فرونشست زمین است / مدیریت آب کشاورزی کلید رفع بحران

محمد صیفی کار، فعال محیط زیست و مدیر پیشین روابط عمومی شرکت آب و فاضلاب همدان در گفت و گو با رکنا تاکید کرد که شاید برداشت از منابع زیرزمینی بتواند بحران آب همدان را در کوتاه مدت برطرف کند، ولی اگر مصرف آب در بخش کشاورزی مدیریت نشود، تداوم برداشت از منابع زیرزمینی برای تامین آب شرب در شرایط اضطراری می تواند باعث تشدید فرونشست زمین در همدان شود.

ماجرای 2 هفته بحران آب در همدان

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، نزدیک دو هفته است که بحران آب در همدان به اوج رسیده است و مردم این شهرستان در بیشتر ساعات روز شاهد قطعی آب شبکه لوله کشی هستند و مسئولان شرکت آب و فاضلاب همدان ناچارند که آب را به صورت جیره بندی در شبکه توزیع کنند یا با کمک نهادهای امدادی از جمله جمعیت هلال احمر به توزیع آب تانکری بین اهالی این شهرستان بپردازند.

یعنی اکنون نزدیک دو هفته است که آب لوله کشی همدان در هرکدام از مناطق این شهرستان صرفا در ساعات مشخصی از روز برقرار است و البته بعضا آب حتی در همان ساعات تعیین شده نیز وارد لوله ها نمی شود و برای برخی مردم پیش آمده است که حداقل 24 ساعت بدون آب بمانند. البته در همان ساعات محدودی هم که آب در لوله ها جریان می یابد، بازهم فشار آب بسیار اندک است و مردم به سختی می توانند نیازهای روزمره خود را برطرف کنند.

علت اصلی بروز بحران آب و جیره بندی آب در همدان، خشکسالی است؛ زیرا 65 درصد آب همدان از رواناب هایی تامین می شود که وارد سد اکباتان می شوند و کاهش محسوس حجم آب رواناب ها به دلیل افت 44 درصدی میزان بارندگی این استان در سال آبی جاری نسبت به متوسط بلندمدت، باعث کاهش سطح مخزن سد اکباتان و در نتیجه بروز تنش آبی در همدان شده است.

بحران آب همدان آن قدر جدی است که شرکت مدیریت منابع آب ایران اعلام کرده که اکنون حجم ذخیره آب سد اکباتان همدان به کمتر از یک میلیون متر مکعب رسیده است و پیش بینی می شود این سد در پایان هفته نخست شهریورماه خشک و از مدار خارج شود.

برنامه های موقتی مسئولان استان همدان برای رفع بحران

با توجه به بحرانی شدن شرایط تامین آب شرب در همدان و روستاهای اطراف آن، مسئولان شرکت های آب منطقه ای و آب و فاضلاب استان همدان در تلاش هستند تا برای رفع بحران آب موجود، 14 حلقه چاه در مناطق خالق وردی و آق حصار را حفر کنند که البته حفر تعدادی از این چاه ها به پایان رسیده و آب موجود در آنها وارد شبکه لوله کشی همدان شده است.

همچنین مسئولان استان همدان به دنبال اجاره چاه های کشاورزی موجود هستند تا در کنار چاه های جدیدی که قرار است به مدار آبرسانی اضافه شود، سهم منابع زیرزمینی در تامین آب شرب مردم همدان افزایش یابد تا با توجه به کاهش حجم آب های سطحی استان به دلیل افت محسوس حجم رواناب ها، در چند ماهی که تا شروع بارندگی های پاییزه و کاهش مصرف آب در اراضی کشاورزی و باغی همدان باقی مانده است، بحران آب این شهرستان مدیریت شود.

همچنین مسئولان استان همدان در نظر دارند که با آبگیری سد تالوار و انتقال آب آن به سد اکباتان با استفاده از 140 کیلومتر لوله گذاری در هفته های آینده، بازهم به منابع لازم برای تامین آب شرب مردم همدان اضافه کنند تا در دو ماه آینده استفاده از سد تالوار هم بتواند تا حدودی به رفع بحران آب همدان کمک کند. البته باید توجه داشت که سد تالوار همان سدی است که عملیات اجرایی آن از 15 سال پیش آغاز شد، اما هیچ گاه به طور کامل به بهره برداری نرسید و هنوز هم نمی توان به عنوان یک سد دائمی برای تامین مصارف آبی مردم همدان روی آن حساب کرد.

نابودی بیش از 200 رشته قنات در همدان در طول 60 سال

نکته مهم دیگری که نباید فراموش کرد این است که تمام راهکارهایی که اکنون مسئولان شرکت آب منطقه ای و شرکت آب و فاضلاب همدان به دنبال اجرای آن رفته اند، صرفا برنامه هایی موقتی برای رفع بحران کنونی به حساب می آید و اساسا نمی توان جز با مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی در استان همدان بخصوص در بالادست حوضه آبریز سد اکباتان و جلوگیری از کاشت محصولات آب بر از تکرار بحران آب همدان در سال های آینده جلوگیری کرد.

این نکته ای است که محمد صیفی کار، فعال محیط زیست و مدیر پیشین روابط عمومی شرکت آب و فاضلاب همدان در گفت و گو با رکنا روی آن دست گذاشت و اظهار داشت: شرایط آبی همدان نیز سایر نقاط کشور تابع خشکسالی شدیدی است که در دو سال گذشته بر تمام کشور حاکم بوده است، اما متاسفانه در همدان از گذشته اتفاقاتی افتاده است که باعث شده تاب آوری این شهرستان در برابر خشکسالی از بسیاری نقاط دیگر ایران کمتر شود.

وی افزود: یکی از مهمترین دلایل کاهش تاب آوری همدان در برابر خشکسالی، خشکاندن یا تخریب قنات های این شهرستان در طول شش دهه گذشته در فرآیند توسعه شهری همدان است، زیرا در گذشته بیش از 200 رشته قنات در همدان وجود داشت، اما اکنون جز تعدادی انگشت شمار، هیچ قنات دیگری در همدان وجود ندارد و اگر این قنات ها هنوز در مدار آبرسانی همدان مورد استفاده قرار می گرفتند، تا حد زیادی می توانستند به مصارف غیرآشامیدنی مردم همدان کمک کنند.

مدیر پیشین روابط عمومی شرکت آب و فاضلاب تاکید کرد: متاسفانه از زمانی که در ابتدای دهه 40 سد اکباتان به بهره برداری رسید، به دلیل کاهش نیاز مردم همدان به شبکه قنات های این شهرستان، مسئولان محلی همدان در فرآیند توسعه این شهرستان و احداث بناهای گوناگون خواه ناخواه به تخریب شبکه قنات های این شهرستان پرداختند؛ به نحوی که یا این قنات ها را کور کردند یا شبکه فاضلاب را به درون برخی قنات ها هدایت کردند و عملا این قنات ها را از حیض انتفاع خارج کردند.

با کاهش 5 درصدی مصرف کشاورزی، منابع آب شرب دو برابر می شود

صیفی کار با تاکید بر این که توسعه بی ضابطه کشاورزی و مصرف بی رویه آب در این حوزه مهمترین عامل بروز بحران آب در همدان است، عنوان کرد: بیش از 90 درصد منابع آب شیرین در ایران در بخش کشاورزی مصرف می شود و سهم آب شرب و صنعت از منابع آبی کشور کمتر از 10 درصد است. حال اگر برآورد کنیم که سهم آب شرب در مصرف منابع آبی کشور حدود 5 درصد و سهم صنعت نیز حدود 5 درصد باشد، می توان تخمین زد که با کاهش تنها 5 درصد مصرف آب در بخش کشاورزی و تخصیص آن به بخش شرب، میزان منابع مورد استفاده در آب شرب حدودا دو برابر می شود.

این فعال محیط زیست همدان ادامه داد: افزایش میزان منابع آب شرب با کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی، موضوعی است که می توان به تمام مناطق کشور از جمله همدان تعمیم داد؛ بخصوص که ما در استان همدان شاهد کشت بعضی محصولات آب بر مانند هندوانه و سیب زمینی برخلاف شرایط اقلیمی این منطقه هستیم و همچنین در چند دهه اخیر با تغییر کاربری بسیاری از اراضی کشاورزی به اراضی باغی، میزان مصرف آب در بخش کشاورزی در استان همدان چند برابر شده است. البته کشت دوم یا همان کشت تابستانه نیز از دیگر عوامل تهدید منابع آبی همدان است، به نحوی که حتی در همین امسال هم بسیاری از کشاورزان در مناطق بالادست استان با وجود خشکسالی به انجام کشت تابستانه پرداخته اند.

وی در ادامه تاکید کرد: تمام این موارد حاکی از ضعف شدید در مدیریت مصرف آب در حوزه کشاورزی در استان همدان است، زیرا اگر این ضعف وجود نداشت، مدیران بخش های آب و کشاورزی در استان همدان باید توجه می کردند که اگر میزان مصرف آب در عرصه کشاورزی در دشت بهار و همدان به عنوان حوضه آبریز تامین کننده منابع سد اکباتان مدیریت می شد، امروز حتما شاهد کمبود آب شرب در همدان نمی بودیم؛ اتفاقی که متاسفانه در ماه ها و سال های قبل رخ نداد و اکنون به بروز بحران آب در همدان دامن زده است.

میزان هدررفت آب در بخش کشاورزی 12 برابر تمام منابع شرب است

صیفی کار با تاکید بر این که مدیریت آب کشاورزی با تغییر الگوی کشت و اصلای الگوی آبیاری مهمترین راهکار جلوگیری از تکرار بحران آب همدان محسوب می شود، عنوان کرد: برآوردها نشان می دهد که حدود 60 درصد آب مصرفی در بخش کشاورزی ایران عملا به هدر می رود، این یعنی میزان هدررفت آب در بخش کشاورزی حدود 12 برابر تمام منابع آب شرب در سراسر کشور است؛ اتفاقی که قطعا در همدان نیز رخ می دهد و امروز به عامل بروز بحران آب در این شهرستان تبدیل شده است.

این فعال محیط زیست همدان ادامه داد: امروز تغییر الگوی کشت، اصلاح الگوی آبیاری و جلوگیری از انجام کشت دوم یا تابستانه مهمترین راهکار مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی در استان همدان محسوب می شود؛ زیرا امروز عمده آب مصرفی همدان مربوط به مزارع کشت محصولات آب بر بخصوص سیب زمینی و هندوانه یا باغات میوه ای است که جدیدا در مناطق بالادست استان ایجاد شده و در دهه های گذشته هیچ اثری از این باغ ها نبود. این یعنی الگوی کشت در همدان نسبت به شرایط پایدار گذشته تغییر پیدا کرده و الگوی ناپایداری در بخش کشاورزی در استان همدان ایجاد شده است.

وی در ادامه تاکید کرد: در گذشته در بالادست سد اکباتان، بیشتر زمین هایی که به آب دسترسی دارند، اراضی کشاورزی بودند، اما متاسفانه چند دهه است که مزارع کشاورزی به اراضی باغی تبدیل شده اند. این در حالی است که مصرف آب باغات چند برابر اراضی کشاورزی و طبیعی است در چنین شرایطی سهم آب کشاورزی استان همدان به شکل کاملا ناپایداری مصرف می شود؛ بخصوص که در چند دهه گذشته بعضا حتی اراضی ملی تحت مالکیت اداره کل منابع طبیعی همدان با مجوز برخی مسئولان سابق این اداره کل به باغ تبدیل شده اند و همین مساله فشار وارده به منابع آبی همدان را به شدت افزایش داده است.

بی توجهی چندین ساله به ایجاد مشاغل جایگزین برای کشاورزان همدانی

صیفی کار با تاکید بر لزوم ایجاد مشاغل جایگزین برای بسیاری از کشاورزان در استان همدان عنوان کرد: اصلاح الگوی آبیاری و تغییر الگوی کشت قطعا می تواند تا حد زیادی منجر به کاهش مصرف آب کشاورزی در استان همدان شود، اما قطعا برای مدیریت منابع آبی استان همدان، ما باید رفته رفته به سمت ایجاد مشاغل جایگزین برای کشاورزان همدانی برویم؛ بخصوص که همدان هم از نظر گردشگری و هم از نظر ترانزیتی ظرفیت های بسیاری برای اشتغالزایی دارد که سال هاست مورد غفلت قرار گرفته است.

این فعال محیط زیست همدان ادامه داد: همدان دارای سابقه دیرینه چندهزار ساله است و حتی پیش از تشکیل حکومت مادها نیز یکجانشینی در همدان وجود داشت. همین حالا نیز آثار تاریخی متعددی در همدان وجود دارد که تا حد زیادی مورد غفلت قرار گرفته است و برنامه مناسبی برای درآمدزایی از آنها وجود ندارد. این در حالی است که توسعه گردشگری در همدان قطعا می تواند باعث اشتغالزایی گسترده ای در این شهرستان شود، ولی ما سال هاست به این ظرفیت تولید شغل در همدان که برخلاف کشاورزی مصرف کننده آب نیست، بی توجهی کرده ایم.

وی در ادامه تاکید کرد: همدان همچنین دارای پتانسیل بالقوه برای تبدیل شدن به یک مرکز ترانزیتی مهم در سطح کشور محسوب می شود که فاصله آن با هشت مرکز استان کمتر از سه ساعت است. اما متاسفانه ما نسبت به این ظرفیت مهم اشتغالزایی در همدان بی توجه بوده ایم و این پتانسیل بالقوه را بالفعل نکرده ایم. همچنین ما از ظرفیت های توسعه صنعتی در استان همدان نیز غفلت کرده ایم و تعداد کارخانه های بزرگ در استان همدان از بسیاری استان های پرجمعیت دیگر کشور کمتر است، این در حالی است که قطعا مصرف آب در بخش صنعت بسیار کمتر از حوزه کشاورزی است و اگر ما صنعت را توسعه دهیم و از تولیدات کشاورزی بکاهیم، حتما میزان مصرف منابع آبی در استان همدان کمتر خواهد شد.

تشدید فرونشست زمین در همدان با حفر چاه های اضطراری و عدم مدیریت آب کشاورزی

نکته مهم دیگری که باید به آن توجه این است که همدان از جمله استان هایی در ایران محسوب می شود که نرخ فرونشست زمین در برخی دشت های آن بالاست. حالا هم که مسئولان استان همدان می خواهند برای برطرف کردن معضل کمبود آب شرب در مرکز استان به حفر 14 چاه در مناطق خالق وردی و آب حصار بپردازند و برخی از دیگر چاه های کشاورزی موجود در این منطقه را اجاره کنند و از منابع آنها آب بردارند، این سوال در ذهن افکار عمومی همدان پدید می آید که شاید با برداشت از چاه ها مشکل آب شرب این شهرستان در کوتاه مدت برطرف شود، اما آیا این احتمال وجود ندارد که در صورت تداوم بحران امسال در سال های آینده و اضافه برداشت از منابع زیرزمینی برای تامین آب شرب، شاهد تشدید فرونشست زمین باشیم؟

صیفی کار در پاسخ به این سوال گفت: حفر 14 چاه نمی تواند در کوتاه مدت نقش مهمی در تشدید فرونشست زمین در استان همدان داشته باشد، ولی اگر ما بخواهیم در سال های آینده نیز به اصلاح الگوی کشت و آبیاری در حوزه کشاورزی و باغداری در استان همدان بی توجهی کنیم و جلوی مصرف بی ضابطه آب در بخش کشاورزی را نگیریم، قطعا در سال های آتی مجددا مشکل بحران آب شرب در همدان تکرار خواهد شد. در آن صورت اگر ما بازهم بخواهیم برای تامین آب شرب از منابع زیرزمینی برداشت کنیم، رفته رفته روند فرونشست زمین در مناطق خالق وردی، آق حصار و دیگر مناطق احتمالی که در آینده چاه های اضطراری در آنها حفر خواهیم کرد، تشدید خواهد شد.

این فعال محیط زیست همدان ادامه داد: مهمترین منطقه استان همدان که دچار فرونشست زمین شده، دشت کوریجان است که متاسفانه دچار فروچاله های وحشتناک حاصل از فرونشست زمین شده است. اما مناطقی که اکنون قرار است برای حل کوتاه مدت معضل آب شرب همدان از آنها آب برداشت شود، مناطق خالق وردی و آق حصار است که فاصله زیادی با دشت کوریجان دارد، ولی اگر ما معضل اساسی منابع آبی همدان یعنی برداشت بی ضابطه و بی قاعده بخش کشاورزی را اصلاح نکنیم، قطعا در آینده بازهم ناچار خواهیم شد از چاه های اضطراری برای تامین آب شرب همدان استفاده کنیم و این روند می تواند در بلندمدت بیلان منابع زیرزمینی مناطق خالق وردی و آق حصار را نیز منفی کند و این مناطق را نیز به فرونشست زمین دچار کند.

وی در پایان تصریح کرد: کلید حل معضلات آبی همدان، مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی با تغییر الگوی کشت، اصلاح الگوی آبیاری، جلوگیری از کشت دوم تابستانه، تعیین روش های معیشت جایگزین برای برخی کشاورزان و توسعه ظرفیت اشتغالزایی در سایر بخش ها به جز کشاورزی است. اگر این اتفاقات بیفتد و ما بتوانیم تا حدودی مصرف آب در بخش کشاورزی را کاهش دهیم، می توانیم ضمن جلوگیری از تکرار بحران آب همدان، با مدیریت مناسب، در بلندمدت سایر معضلات آبی همدان را نیز حل کنیم.