جهان درگیر بحران کمبود انسان / راه نجات جمعیت ایران

جمعیت ایران هم اکنون حدود 85 میلیون نفر است. جمعیت ایران در آستانه پیر شدن قرار گرفته است. کاهش نرخ باروری زنان مهمترین عاملی است که منجر به پیر شدن جمعیت ایران در سال های آتی خواهد شد. هم اکنون نرخ رشد مربوط به جمعیت ایران به زیر یک درصد کاهش یافته است. در صورت تداوم این روند در سال 1420 حدود یک سوم جمعیت ایران را سالمندان 60 سال به بالا تشکیل خواهند داد.

پیر شدن جمعیت، چالش ایران و کشورهای پیشرفته جهان

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، در سال های اخیر روند پیر شدن جمعیت با کاهش نرخ فرزندآوری به مشکل بسیاری از کشورهای جهان تبدیل شده است و در این میان بسیاری از کشورهای اتحادیه اروپا به همراه برخی کشورهای صنعتی دیگر از جمله ژاپن، آمریکا و کانادا یا همین حالا با چالش پیری جمعیت دست و پنجه نرم می کنند، یا به زودی با تبعات این چالش مواجه خواهند شد.

این در حالی است که در ایران هم در سال های اخیر شاهد کاهش محسوس نرخ فرزندآوری بوده ایم و براساس گزارش های رسمی مرکز آمار ایران، هم اکنون نرخ باروری در کشورمان به 1.6 فرزند به ازای هر زن رسیده است. این در حالی است که نرخ جانشینی، 2.1 فرزند به ازای هر زن قلمداد می شود و جمعیت شناسان پیش بینی می کنند که با تداوم این روند، به زودی ایران هم با چالش پیری جمعیت مواجه خواهد شد.

در این میان مهمترین تفاوت ایران با سایر کشورهایی که با کاهش نرخ فرزندآوری مواجه شده اند، این است که بیشتر آن کشورها، جزو کشورهای توسعه یافته تلقی می شوند، اما ایران از جمله معدود کشورهای در حال توسعه است که نرخ فرزندآوری آن به زیر سطح جانشینی یعنی 2.1 فرزند به ازای هر زن رسیده است.

نکته دیگر این است که در شرایطی نرخ باروری ایران هم پای کشورهای توسعه یافته به زیر سطح جانشینی رسیده که نرخ فرزندآوری عمده کشورهای در حال توسعه بخصوص کشورهای خاورمیانه، بالاتر از ایران است و به گفته صالح قاسمی، دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت کشور بیش از 6 سال است که ایران پایین ترین نرخ باروری در میان تمام کشورهای خاورمیانه را دارد و تداوم این روند منجر به آن خواهد شد که کشورمان تا سال 2050 دارای پیرترین جمعیت در منطقه خاورمیانه شود.

تاثیر بیشتر عوامل فرهنگی نسبت به عوامل اقتصادی

دکتر محمد جواد محمودی، جمعیت شناس در گفت و گو با رکنا با تاکید بر این که عوامل فرهنگی بیش از عوامل اقتصادی بر کاهش نرخ فرزندآوری در ایران در دهه های اخیر تاثیر گذاشته است، عنوان کرد: عوامل تاثیرگذار بر کاهش نرخ باروری زنان در کشورمان در دسته های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دسته بندی می شوند و براین اساس می توان گفت مسائل اقتصادی فقط یکی از علل کاهش نرخ فرزندآوری در ایران بوده است و نه علت اصلی آن.

وی افزود: وقتی ما نرخ باروری در طبقات اقتصادی مختلف ایران را با یکدیگر مقایسه می کنیم، شاهد آن هستیم که عمدتا تعداد فرزندان خانواده های ثروتمند کمتر از تعداد فرزندان خانواده های فقیر است و این مساله نشان می دهد که دشواری های اقتصادی، عامل اصلی کاهش نرخ فرزندآوری در ایران نیست.

این جمعیت شناس همچنین شیوع کرونا در دو سال اخیر را نیز در کاهش نرخ فرزندآوری در کشورمان بی تاثیر دانست و تاکید کرد: اساسا چند سالی است که روند افت نرخ باروری زنان در کشورمان آغاز شده و اتفاقا کرونا نه تنها باعث تشدید نرخ کاهش فرزندآوری در ایران نشد، بلکه سرعت افت نرخ فرزندآوری در کشورمان را نیز کمتر کرد.

این پژوهشگر اقتصاد جمعیت در توضیح بیشتر گفت: در شرایطی که آمار تولد نوزادان در سال 97 حدود یک میلیون و 366 هزار نوزاد بود، در سال 98، حدود یک میلیون و 196 هزار نوزاد در ایران به دنیا آمدند و در سال 99 نیز حدود یک میلیون و 114 هزار نوزاد در ایران متولد شدند؛ این آمارها نشان می دهد که در سال کرونا نسبت به سال قبل از آن، آمار تولد نوزادان 82 هزار نفر کاهش یافت، اما در سال 98، آمار تولد نوزادان نسبت به سال 97 حدود 170 هزار نفر کمتر شده بود و این مساله نشان می دهد که در سال کرونا، سرعت کاهش نرخ فرزندآوری در ایران کمی کمتر شده است.  

خالی شدن توان فرزندآوری جمعیت ایران در سال های اخیر

محمودی در بخش دیگری از صحبت هایش با اشاره به خالی شدن توان فرزندآوری جمعیت ایران در سال های اخیر اظهار داشت: اکنون به دلیل کاهش جمعیت افراد در آستانه ازدواج در کشورمان، تعداد ازدواج به حداقل رسیده و همین مساله منجر به کاهش نرخ باروری زنان در ایران شده است. در واقع، چون دهه شصتی ها به عنوان محور اصلی فرزندآوری در کشورمان یا ازدواج نکرده اند یا در صورت ازدواج کردن، توان فرزندآوری خود را از دست داده اند و نوبت به دهه هفتادی هایی رسیده که جمعیت آنها از دهه شصتی ها کمتر است، بنابراین سرعت فرزندآوری در کشورمان نیز کاهش یافته است.

رئیس پیشین مرکز مطالعات جمعیت شناسی آسیا و اقیانوسیه با بیان این که نرخ باروری در ایران در سال 1363 به 6.5 فرزند به ازای هر زن رسیده بود، گفت: در شرایطی که در ابتدای دهه شصت نرخ باروری در کشورمان به حداکثر خود رسیده بود، مسئولان از سال 67 یعنی زمان آغاز اجرای برنامه اول توسعه تا شروع دهه 90، سیاست های کاهش جمعیت را در کشور اجرا کردند.

البته به گفته این پژوهشگر اقتصاد جمعیت، از سال های پایانی دهه 60 و پیش از آن که قانون تنظیم خانواده در ایران اجرایی شوند، مردم خودشان نرخ فرزندآوری را کاهش دادند و در این میان تصویب قانون تنظیم خانواده نیز افت موجب تسریع افت نرخ کاهش جمعیت در کشورمان شد و تدوام این روند در سال های اخیر منجر به آن شده است ایران در طول سه دهه گذشته، رکورددار کاهش نرخ فرزندآوری در سطح جهان شد.

مهمترین عوامل کاهش نرخ فرزندآوری در ایران

محمودی درباره مهمترین عوامل کاهش فرزندآوری در کشورمان توضیح داد: دخالت دولت در روند فرزندآوری در کشورمان از جمله علل اصلی افت نرخ فرزندآوری در ایران است، یعنی هم زمان با تغییر نگرش شهروندان درباره فرزندآوری در ایران در سال های پایانی دهه 60، دولت نیز در دهه 70 سیاست های تنظیم خانواده در کشور را اجرایی کرد و هم زمانی این دو اتفاق منجر به آن شد که نرخ فرزندآوری در طول سه دهه با کاهش شدیدی مواجه شود.

این جمعیت شناس ادامه داد: حاکم شدن فرهنگ شهرنشینی بر زندگی بیشتر ایرانیان، افزایش آمار اشتغال زنان، رشد تحصیلات خانم ها و به تاخیر افتادن سن ازدواج آنها، افزایش ساعات کاری زنان و مردان و همچنین افزایش متوسط سن ازدواج مردان به دلیل دشوار شدن شرایط اقتصادی و اجتماعی در سال های اخیر نیز از جمله مسائلی است که به کاهش نرخ فرزندآوری در ایران دامن زده است.

در این میان البته به گفته این پژوهشگر اقتصاد جمعیت، طولانی بودن دوره خدمت سربازی نیز از جمله عوامل تاخیر در ازدواج مردان است و به همین دلیل بسیاری از جمعیت شناسان معتقدند که کاهش مدت سربازی می تواند تا حدی جلوی افت بیشتر نرخ فرزندآوری در ایران را بگیرد.

صرف نظر از این مساله، رئیس پیشین مرکز مطالعات جمعیت شناسی آسیا و اقیانوسیه معتقد است که اساسا زمانی روند فرزندآوری در جامعه ما بهبود خواهد یافت که حاکمیت شرایطی را برای زنان و مردان فراهم کند که بتوانند تناسبی بین کار و زندگی خود برقرار کنند؛ به طور مثال، افزایش مرخصی زایمان زنان و ایجاد مهدهای کودک در محیط های کار، از جمله تسهیلاتی است که می تواند حتی در صورت دشوار بودن شرایط اقتصادی کشور، زنان را به فرزندآوری ترغیب کند.

قانون جوانی جمعیت چه زمانی کارآمد خواهد بود؟

در این میان باید توجه داشت که برخی فعالان حقوق زنان معقتدند که وجود قوانین و روندهایی در حوزه اشتغال در کشور که منجر به کاهش امنیت شغلی زنان شده، از جمله مسائلی است که منجر به پایین آمدن نرخ فرزندآوری زنان در ایران شده است و به همین دلیل، باید قوانین موجود در کشور از نظر برقراری عدالت جنسیتی به گونه ای اصلاح شوند که امنیت شغلی پایین زنان به مانعی برای فرزندآوری آنها تبدیل نشود.

محمودی البته معتقد است که در «قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» که اخیرا به تصویب مجلس و تایید شورای نگهبان رسیده، مسائلی از جمله افزایش مرخصی زایمان زنان با حفظ شرط عدم ایجاد مشکل در بازگشت به کار آنها پیش بینی شده است و اگر دولت بتواند بر اجرای این قانون به گونه ای نظارت کند که در بخش خصوصی هم تسهیلات لازم برای ترغیب زنان به فرزندآوری در نظر گرفته شود، می توان بندهایی از این قانون را نویدی بر بهبود وضعیت فرزندآوری در ایران دانست.

این پژوهشگر اقتصاد جمعیت با بیان این که «قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» علاوه بر بهبود وضعیت امنیت شغلی زنان، برخی موانع پیش روی آنها برای فرزندآوری را نیز برمی‌دارد، عنوان کرد: بندهای اقتصادی قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت زمانی به بار خواهد نشست که شرایط عمومی اقتصادی جامعه مناسب شود، وگرنه تا زمانی که اقتصاد کلان کشور دچار مشکلات فراوانی باشد، طبیعتا مشوق های اقتصادی نیز نمی تواند تاثیر مناسبی بر بهبود روند فرزندآوری در ایران بگذارد؛ اگرچه بازهم باید توجه داشت که عوامل اقتصادی، مهمترین عوامل کاهش نرخ فرزندآوری در کشورمان نیستند.

این جمعیت شناس البته تاکید کرد که اساسا تا زمانی که نگرش عمومی جامعه و شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور به شکلی است که بسیاری از زوجین تمایلی به فرزندآوری ندارند، هیچ قانونی نمی تواند که این روند را اصلاح کند. یعنی قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت زمانی هدف افزایش تمایل زنان برای فرزندآوری را محقق خواهد ساخت که هم شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور برای ایجاد تمایل در خانواده ها در جهت افزایش فرزندآوری متناسب شود و هم نگرش عمومی جامعه نسبت به لزوم افزایش فرزندآوری با فرهنگسازی اصلاح شود.

امید ایران به اصلاح نرخ فرزندآوری بیش از کشورهای توسعه یافته است

نکته مهمی که در پایان باید به آن توجه داشت، این است که اساسا کاهش نرخ فرزندآوری یکی از چالش هایی است که در سال های اخیر بسیاری از کشورها بخصوص کشورهای توسعه یافته درگیر آن شده اند و همین مساله منجر به آن شده است که در کشورهای مختلف از جمله آمریکا، سوئد، ایتالیا، آلمان و کانادا سیاست های گوناگونی برای اصلاح این روند اجرایی شود.

البته به گفته محمودی، این سیاست ها هیچ کدام چندان با موفقیت قابل توجهی همراه نشده است و در بهترین شرایط، کشورها توانسته اند که روند کاهش نرخ فرزندآوری را کنترل کنند و مثلا نرخ باروری زنان خود را از 1.6 به 2 فرزند به ازای هر زن برسانند؛ چراکه اساسا تغییر نگرش فرهنگی و شرایط زندگی شهرنشینی در 60 سال اخیر در کشورهای پیشرفته منجر به افت محسوس نرخ فرزندآوری در این کشورها شده است و تا زمانی که این نگرش اصلاح نشود، سیاست های افزایش جمعیت در کشورهای توسعه یافته تاثیر محسوسی نخواهد گذاشت.

این پژوهشگر اقتصاد جمعیت با تاکید بر این که احتمال موفقیت سیاست های جلوگیری از کاهش نرخ فرزندآوری در ایران بیشتر از کشورهای اروپایی است، عنوان کرد: براساس آخرین نظرسنجی هایی که در کشورمان انجام شده است، بیش از 60 درصد خانوارهای ایرانی تمایل دارند که سه فرزند داشته باشند، اما معتقدند در حال حاضر شرایط اقتصادی و اجتماعی مطلوبی برای آنها وجود ندارد.

وی در پایان تصریح کرد: اگر ما بتوانیم شرایط اقتصادی و اجتماعی جامعه را به سطح مطلوبی برسانیم و با فرهنگسازی، نگرش خانواده ها بخصوص اقشار ثروتمند جامعه را نسبت به فرزندآوری بهتر کنیم، با توجه به زمینه مثبتی که درباره تمایل بیشتر خانواده ها به فرزندآوری وجود دارد، می توانیم جلوی افت محسوس نرخ فرزندآوری در کشورمان را بگیریم و اساسا امید ایران به اصلاح نرخ فرزندآوری بیش از کشورهای توسعه یافته است.