9 گونه ماهی اختصاصی هریرود ناپدید شدند/ تاثیر عدم گرفتن حقابه ایران از افغانستان

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، هریرود در کنار اروند، هیرمند، اترک و ارس، یکی از پنج رودخانه بزرگ ایران است که بخشی از مرزهای ایران با کشورهای همسایه را تشکیل می‌دهد. این رودخانه از افغانستان سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از مرز ایران- ترکمنستان و طی مسافتی حدود ۱۱۰۰ کیلومتر در صحرای قره‌قوم ناپدید می‌شود هریرود، همراه با هیرمند و ارس، تنها رودخانه‌های مهمی هستند که وارد ایران می‌شود.

در این خصوص آرش جولاده رودبارد ، پژوهشگر موسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان و فعال حوزه محیط زیست در گفت و گو با رکنا گفت: تاکنون سه سد بزرگ روی رودخانه هریرود احداث شده است: سد دوستی (مشترک میان ایران و ترکمنستان، ۱۳۸۴)، سد سلما (در افغانستان ، ۱۳۹۴) و سد پشدان (در افغانستان، ۱۴۰۳). ساخت این سدها به طور چشمگیری رژیم آبی رودخانه را تغییر داده و آن را از یک رودخانه دائمی به یک رودخانه فصلی، به‌ویژه در مناطق پایین‌دست، تبدیل کرده‌اند. در گذشته، بخش عمده آب هریرود برای آبیاری دره هرات افغانستان استفاده می‌شد.

وی در ادامه تاکید کرد: با این حال، سیلاب‌های بهاری می‌توانستند جریان رودخانه را تا 10  برابر افزایش دهند و این جریان اضافی به سد دوستی می‌رسید و در آن ذخیره می‌شد. آب ذخیره‌شده در سد دوستی معمولاً برای تأمین آب شرب و کشاورزی در ایران و ترکمنستان استفاده می‌شد؛ اما با ساخت سد سلما در بالادست، جریان آب هریرود به شدت کاهش یافت. عدم تأمین حقابه باعث شد که این رودخانه در مرز ایران و ترکمنستان، به‌ویژه در نزدیکی سرخس، کاملاً خشک شود. با این وجود، در برخی فصول، بارش‌های بیشتر و رهاسازی آب اضافی از سد سلما، جریان اندکی را به پایین‌دست می‌رساند. با آغاز آبگیری سد پشدان، حتی این جریان اندک نیز متوقف شده و هریرود در مناطق پایین‌دست به طور کامل خشک شده است.

خشک شدن هریرود چه تاثیری بر آبزیان بویژه ماهیان گذاشته است؟

این پژوهشگر موسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان از حوضه رودخانه‌های هریرود (ایران) و کشف‌رود، تاکنون ۱۱ گونه ماهی بومی شناسایی و گزارش شده است. روزگاری این رودخانه‌ها زیستگاه‌های مهمی برای گونه‌های ارزشمند بومی به‌شمار می رفتند، اما در سال‌های اخیر رودخانه کشف‌رود به دلیل تغییرات اقلیمی، خشکسالی‌های مداوم و برداشت بی‌رویه آب، به طور مکرر خشک شده است. به نحوی که در پایش‌های اخیر این رودخانه دیگر میزبان هیچ گونه ماهی نبوده و عملاً زیستگاه‌های آبزیان آن از بین رفته است.

او در ادامه افزود: رودخانه هریرود نیز پس از آغاز آبگیری سد پشدان، شرایط زیست‌محیطی اش به‌طور چشمگیری تغییر کرد. آخرین پایش‌ها از این رودخانه حاکی از آن است که تنها دو گونه ماهی بومی شامل لوچ تاجدار ترکمنی و گل چراغ شرقی که به تغییرات زیستگاهی مقاومت بیشتری دارند، توانسته‌اند در آن باقی بمانند. این در حالی است که ۹ گونه بومی دیگر، متأسفانه دیگر مشاهده نمی‌شوند.

آرش جولاده رودبار گفت: یکی از مهم‌ترین پیامدهای قطع جریان رودخانه هریرود به سد دوستی، کاهش یا توقف کامل آب خروجی به پایین‌دست بوده است. این تغییرات منجر به خشک شدن گسترده زیستگاه‌های آبی شده به نحوی که به‌وضوح رسوبات نمکی در بستر و حواشی رودخانه دیده می‌شود، که نشانگر تخریب اکوسیستم آن است. این تخریب زیستگاه‌ها، علاوه بر تأثیرات مستقیم، پیامدهای اکولوژیکی جبران‌ناپذیری برای تنوع زیستی منطقه به همراه داشته است. در کنار این تغییرات، معرفی گونه‌های غیربومی به دریاچه سد دوستی نیز فشار مضاعفی بر اکوسیستم منطقه وارد کرده است.

وی در ادامه تاکید کرد: در پایین‌دست سد، تعداد گونه های غیربومی از گونه‌های بومی پیشی گرفته است. یکی از گونه‌های مهاجم قابل توجه، گاوماهی چینی (Rhinogobius sp.) است که در سال‌های اخیر به‌طور گسترده در کشور گسترش یافته است. این ماهی علی‌رغم اندازه کوچک خود، رفتاری شدیداً قلمروطلب و پرخاشگر از خود نشان می‌دهد. با تثبیت در زیستگاه‌های جدید، به‌عنوان گونه‌ای مهاجم عمل کرده و فشار شدیدی بر گونه‌های بومی وارد می‌کند، به‌گونه‌ای که بقای گونه‌های محلی را به‌طور جدی تهدید می‌کند. این شرایط بحرانی نه تنها نشان‌دهنده تهدید برای تنوع زیستی آبزیان منطقه است، بلکه بیانگر نیاز فوری به مدیریت پایدار منابع آبی، حفاظت از زیستگاه‌ها، و جلوگیری از گسترش گونه‌های مهاجم است. 

آرش جولاده رودبار افزود: یکی از جنبه‌های بسیار حائز اهمیت دیگر درباره تنوع زیستی رودخانه هریرود، وجود سه گونه منحصر‌به‌فرد مرواریدماهی مرغاب، زردپر هریرود و عروس‌ماهی هریرود است. این گونه‌ها تنها در این رودخانه زیست می‌کنند و به عنوان گونه‌های بومی منطقه، نقش بسیار مهمی در غنای تنوع زیستی ایران دارند. به‌ویژه، زردپر هریرود علاوه بر ارزش اکولوژیک، در ماهیگیری ورزشی و اقتصادی منطقه نیز جایگاه مهمی دارد. از بین رفتن این گونه‌ها در هریرود، به معنای حذف کامل این گونه‌ها از کشور و کاهش میزان گونه های بومی است.

وی همچنین گفت: علاوه بر این، رودخانه هریرود یکی از اصلی ترین زیستگاه های لوچ تاجدار شرقی و کپور لکه‌دار هریرود است. این گونه‌ها به دلیل شرایط خاص زیستگاهی و نیازهای زیستی خود، به‌شدت وابسته به اکوسیستم این رودخانه هستند. تخریب زیستگاه‌ها و تغییرات گسترده اکولوژیکی در هریرود می‌تواند منجر به نابودی جمعیت‌های اصلی این گونه‌ها در ایران شود. حفظ رودخانه هریرود نه تنها برای بقای گونه‌های بومی آن اهمیت دارد، بلکه برای پایداری کلی اکوسیستم‌های آبی و ارتقای سطح تنوع زیستی کشور حیاتی است.

گونه غیربومی و مهاجم گاوماهی چینی  Rhinogobius sp.صید شده از هریرود 

رودخانه هریرود، پایین دست سد دوستی؛ پیش از احداث و تاثیرگذاری سدهای سلما و پشدان روی رودخانه هریرود

رودخانه هریرود، پایین دست سد دوستی؛ پس از احداث سدهای سلما و پشدان رودخانه هریرود تقریبا خشک شد

رودخانه هریرود، پایین دست سد دوستی؛ صرفاً دربرخی فصول مقدار اندکی آب برای استفاده در مزارع پایین دست از سد دوستی رها می شود

راهکار نجات ماهی های هریرود چیست؟

این کارشناس حیات وحش تاکید کرد: یکی از مهم‌ترین راهکارها برای حفظ اکوسیستم های آبی رودخانه هریرود، تخصیص حقابه زیست‌محیطی است. با توجه به شرایط فعلی، همکاری بین‌المللی میان ایران، افغانستان و ترکمنستان برای تأمین این حقابه و تضمین جریان پایدار رودخانه، امری ضروری به نظر می‌رسد. جریان پایدار آب نه تنها برای حفظ زیستگاه‌های گونه‌های گیاهی و جانوری حیاتی است، بلکه به تداوم اکوسیستم‌های آبی نیز کمک می‌کند.

آرش جولاده رودبار در پایان گفت: راهکار دیگری که می‌تواند فشار بر منابع آبی را کاهش دهد، بهینه‌سازی مصرف آب در بخش‌های مختلف، به‌ویژه کشاورزی است. با وجود اینکه کشاورزی بیشترین سهم را در مصرف آب دارد، روش‌های ناکارآمد آبیاری در این بخش باعث هدررفت چشمگیر آب می‌شود. به‌کارگیری فناوری‌های نوین مانند آبیاری قطره‌ای و مدیریت هوشمند زمان و میزان آب مصرفی می‌تواند نقش مهمی در کاهش این هدررفت داشته باشد. خشک شدن رودخانه‌هایی مانند کشف‌رود نتیجه روش‌های سنتی و ناکارآمد آبیاری است. بنابراین، استفاده از شیوه‌های کشاورزی پایدار که به حفظ خاک و کاهش وابستگی به منابع آبی کمک می‌کنند، راهکاری کلیدی برای مدیریت بهینه آب به شمار می‌رود.