یک استاد علوم سیاسی تحلیل کرد؛ مسئولیت اجتماعی نخبگان در انتخابات 1400

انتخابات 1400 / از آن جمله می توان به خرده گفتمان های « سازندگی »، « اصلاحات »، « عدالت » و « اعتدال » اشاره کرد. اکنون که در آستانه برگزاری انتخابات ریاست جمهوری هستیم، این پرسش، هم از سوی اهالی نظر و نخبگان سیاسی و اجتماعی جامعه و هم از سوی عامه مردم طرح می شود که این بار چه خرده گفتمانی می تواند مورد اقبال جامعه امروز ایران قرار گیرد و سکان حرکت جامعه را چنان به دست گیرد که از یک طرف، نیاز و مطالبات امروز مردم را برطرف نماید و از طرف دیگر، کشور را در مسیر درست توسعه و پیشرفت ریل گذاری کند.

به گزارش رکنا و به نقل از روزنامه ایران ، در واقع می خواهیم بدانیم امروزه با توجه به مطالباتی که مردم ما دارند کدام گفتمان می تواند قدرت بسیج گری بیشتری داشته باشد؟ چه مفاهیمی می تواند «مردم» و «نخبگان» را توامان، با خود همراه کند؟ برای تدقیق در این بحث، با دکتر مجتبی مقصودی، استاد علوم سیاسی، به گفت وگو نشستیم. او در این گفت و گو به نکات قابل تاملی اشاره می‎کند از جمله اینکه «صلح با جهان و توسعه مهم ترین مطالبه اجتماعی و ملی امروز جامعه ایران است و خرده گفتمانی که بتواند این مفاهیم را صورتبندی کند، احتمالا در جامعه امروز ما قدرت بسیج گری بیشتری خواهد داشت.»

جناب دکتر مقصودی، شما در مقام یک استاد علوم‎سیاسی، «گفتمان» را چگونه به تعریف می نشینید؟ یک گفتمان چگونه شکل می گیرد و با چه ابزارهایی ساخته و پرداخته می شود؟

«گفتمان» یا «دیسکورس» یک مفهوم بین رشته ای است و در فلسفه، زبان شناسی، انسان شناسی، جامعه شناسی و علوم سیاسی جایگاه برجسته ای دارد. در ایران هم تقریبا از دهه ۶۰ به بعد، بویژه از دهه ۷۰ مورد توجه قرار گرفت.

در واقع گفتمان، ترکیبی از «عنصر زبان» و «عناصر سیاسی - اجتماعی» است؛ به عنوان مثال « جامعه مدنی » یک مفهوم است که در مقاطعی بسیار برجسته شد. این برجسته شدن تنها به خاطر مفهوم زبانی یا کلامی اش نبود، بلکه بسترهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در این برجسته سازی نقش مهمی ایفا می کردند. به این اعتبار می‎توان گفت واژگان کلیدی که به عنوان «دال های مرکزی» در مفهوم گفتمان تجلی پیدا می کنند در بسترهای سیاسی- اجتماعی ریشه دارند.

دو عامل در گفتمان ذیمدخل است. میشل فوکو گفتمان را محل تلاقی دو عنصر «دانش» و «قدرت» می داند. به زعم او، اگر این دو، توام شوند «گفتمان» ساخته می شود. بر این اساس، گفتمان، یک دستگاه بینشی است که از طریق «واژگان» در یک «شرایط سیاسی - اجتماعی» بر اذهان اثر می گذارد.

برخی تحلیلگران علوم سیاسی و حتی گروهی از جامعه شناسان بر این باورند که گفتمان های سیاسی در پی نیازها و مطالبات مردم است که ساخته و پرداخته می شوند. به تعبیر دیگر، ساخته شدن یک گفتمان سیاسی را «امری پروسه ای» تفسیر می کنند، برای مثال «گفتمان سازندگی» در شرایطی طرح شد که ما جنگ تحمیلی را از سرگذرانده بودیم و نیاز به بازسازی‎هایی داشتیم. یا در دوره اصلاحات، طبقه متوسط و نیازهایی که در خصوص طرح ریزی جامعه مدنی داشتند «گفتمان اصلاحات» را برجسته کرد و سپس «گفتمان عدالت» و در نهایت به دنبال افراط هایی که در این دوره صورت گرفت، «گفتمان اعتدال» مطرح و مورد اقبال جامعه قرار گرفت. آیا شما هم از ظهور یک گفتمان چنین تحلیلی دارید و چنین فرایندی را برایش قائل هستید؟

همانطور که اشاره کردید، در ساخته شدن یک گفتمان، نخستین عنصر، «الزامات و بسترهای اجتماعی» است. این الزامات و بسترهای اجتماعی می تواند بحران ها، خرده بحران ها، نیازها یا حتی ظرفیت ها باشد. اما علاوه بر این، ما به یک سری نخبگان هم نیاز داریم که بتوانند شرایط، الزامات و بسترها را فراهم کنند و متناسب با این مشکلات و مسائل، مفاهیم و موضوعات و پارادایم های جدید خلق کنند چنانکه بتواند در توده ها نفوذ پیدا کند. در واقع، پذیرش از سوی عموم مردم بسیار مهم است. به تعبیر دیگر، گفتمان باید «ظرفیت بسیج گری» داشته باشد. هر گفتمانی که «قدرت بسیج گری» بیشتری داشته باشد «ظرفیت پیروز شدن» بیشتری هم خواهد داشت.

توماس اسپریگنز کتابی تحت عنوان «فهم نظریه های سیاسی» دارد و در آن عنوان می کند که «گفتمان ها» محصول یک شرایط بحرانی، ناتوانی گفتمان های قبلی از پاسخگویی به مسائل و مشکلات، ناامیدی اجتماعی از گفتمان های قبلی و استقبال و آمادگی جامعه از گفتمان جدید است. به این ترتیب، ما باید نخبگانی داشته باشیم که بخوبی مسائل و نیازهای جامعه را مشاهده و شناسایی کنند و علل بحران ها را تحلیل و جامعه آرمانی را بازسازی نمایند. اگر میان «نخبگان» و «شرایط سیاسی - اجتماعی» تناسب وجود داشته باشد منطقا گفتمان سازی بهتر انجام می شود. البته ناگفته نماند که در گفتمان سازی ، فضای بین المللی هم مهم است.

با بررسی مهم ترین مطالبات امروز جامعه ایران، از نظر شما «گفتمان مطلوب و کارآمد» که زیر مجموعه کلان گفتمان انقلاب اسلامی باشد برای شرایط امروز ما چیست؟

مهم ترین مطالبات جامعه امروز ایران «توسعه»، «رفاه»، «صلح» و «تعامل سازنده با جهان» است. به نظر می‎رسد صلح با جهان و توسعه مهم ترین مطالبه اجتماعی و ملی امروز جامعه ایران باشد و بر این باورم که خرده‎گفتمانی که بتواند این مفاهیم را صورتبندی کند، احتمالا قدرت بسیج گری بیشتری خواهد داشت.

در این شرایط، چقدر به نقش نخبگان، در این خرده‎گفتمان سازی امید دارید؟

معتقدم در نهایت ما باید نگاه مان به نخبگان باشد؛ هیچ راهی جز این نداریم. در هر حالت «نخبگان» باید بتوانند طرح های نویی بدهند. اما در عین حال، نخبه هم در تولید ایده اش مستلزم شرایطی است؛ اگر نخبگان بیایند طرح و ایده بدهند اما ظرفیت عملیاتی در آن جامعه فراهم نباشد، عملا اعتماد اجتماعی به جامعه نخبگان، تحت الشعاع قرار می گیرد. گفتمان و خرده گفتمان ها باید ظرفیت تغییر و تحول داشته باشند. بنابراین، مادامی می توانیم به آمدن خرده گفتمان جدیدی که قدرت بسیج گری داشته باشد در ذیل کلان گفتمان انقلاب امید داشته باشیم که ساختارها را منعطف تر کنیم.

نیم نگاه

میشل فوکو گفتمان را محل تلاقی دو عنصر «دانش» و «قدرت» می داند. به زعم او، اگر این دو، توام شوند «گفتمان» ساخته می شود. بر این اساس، گفتمان، یک دستگاه بینشی است که از طریق «واژگان» در یک «شرایط سیاسی-اجتماعی» بر اذهان اثر می گذارد.

گفتمان باید «ظرفیت بسیج گری» داشته باشد. هر گفتمانی که قدرت بسیج گری بیشتری داشته باشد ظرفیت پیروز شدن بیشتری خواهد داشت.

مهم ترین مطالبات جامعه امروز ایران « توسعه »، « رفاه »، « صلح » و « تعامل سازنده با جهان » است. خرده گفتمانی که بتواند این مفاهیم را صورتبندی کند، احتمالا قدرت بسیج گری بیشتری خواهد داشت.

معتقدم در نهایت ما باید نگاه مان به نخبگان باشد؛ هیچ راهی جز این نداریم. در هر حالت «نخبگان» باید بتوانند طرح های نویی بدهند. ما باید نخبگانی داشته باشیم که بخوبی مسائل و نیازهای جامعه را مشاهده و شناسایی کنند و علل بحران ها را تحلیل و جامعه آرمانی را بازسازی نمایند. اگر میان «نخبگان» و «شرایط سیاسی - اجتماعی» تناسب وجود داشته باشد منطقا گفتمان سازی بهتر انجام می شود.

ما در ایران چهار «کلان گفتمان» را تجربه کرده‎ایم؛ نخست، «گفتمان ایران گرایی و ملی گرایانه ناسیونالیستی» که تقریبا از یک صد و پنجاه سال پیش شروع شد اما عملا با انقلاب مشروطه در ۱۲۸۵ تبلور یافت. دوم، «گفتمان چپ گرایی» است که از دهه بیست یعنی با رشد و گسترش طبقه کارگر در دوره رضاشاه، بتدریج با طرح موضوعاتی همچون «عدالت» و «برابری اجتماعی» در جامعه ما کلید خورد. سوم، «گفتمان اسلام گرایی» بود که تجلی آن را در انقلاب اسلامی شاهد هستیم و چهارم «گفتمان مدرن» بود.

آخرین قیمت های بازار ایران را اینجا کلیک کنید.