دین و مسئولیت اجتماعی در اندیشه سیاسی مهدی بازرگان

به مناسبت ۳۰ دی بیست و ششمین سالگرد درگذشت مهندس بازرگان:

روزنامه اطلاعات / بهروز طیرانی

ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر و ینهون عن المنکر

یکی از ویژگی های جریان نوگرایی دینی که توسط سیدجمال الدین ‌اسدآبادی پایه گذاری شد دخالت در امر اجتماعی به مثابه یک وظیفه دینی بود‌. از نگاه قائلان به این اندیشه عدم دخالت در سرنوشت مردم وجامعه از سوی یک فرد مسلمان همانند عدم انجام سایر تکالیف و احکام شرعی به شمار می رود.

از جمله پیروان این اندیشه و چهره های شاخص و پیشروان این تفکر در ایران مهندس مهدی بازرگان بود . با این حال وی بعد از پایان تحصیلات در فرانسه و بازگشت به ایران تا نزدیک به دو دهه از ورود به عرصه سیاست خودداری کرد.

مهدی بازرگان که سال ۱۳۰۷ به همراه حدود یک صد دانشجوی دیگر برای تحصیلات عالیه به فرانسه رفته بود بعد از پایان تحصیل با اندیشه خدمت به مردم و میهنش و زدودن آثار عقب ماندگی به کشور بازگشت . او دراین سفر برخلاف بسیاری از همراهانش که مدهوش پیشرفت اروپائیان شدند و راه نجات ایران را در به رنگ فرنگ درآمدن می دیدند ، علل پیشرفت آنها را نظم، ،آزادی ، احترام به حقوق انسان‌ها و اهمیت نظام اجتماعی آن جوامع دانست . علاوه بر آن اقامت دراروپا برای وی تحکیم مبانی دینی و مذهبی و به گفته خودش” اعتقاد وعلاقه فزون یافته به اسلام ولی نه اسلام خرافی وانحرافی وتشریفاتی فردی بلکه اسلام اصلی اجتماعی و زنده” را نیز به همراه داشت.

بازرگان در بازگشت به ایران به مدت حدود دو دهه اصلاح عقب ماندگی ایران را در تلاش و فعالیت درعرصه های گوناگون فکری واجتماعی می دانست . در این دوره او ضمن تدریس در مقام استاد دانشگاه به کارهای فکری نیز پرداخت . کتاب مذهب در اروپا محصول تلاش های او تا پیش از شهریور ۱۳۲۰ بود .

بعد از شهریور ۱۳۲۰ و بازشدن فضای سیاسی کشور تمام تلاش خود را معطوف به دو خطر جدی که درآن دوران از لحاظ فکری جامعه ایران را مورد تهدید وهجوم قرار داده بود قرار داد.این دو خطر عبارت بودند از : افکار کمونیستی و اندیشه بهائیت .کتاب آخرالزمان نمونه ای ازتلاش های بازرگان در مقابله با اندیشه باطل بهائیت بود .

بازرگان همچنین به دلیل آن چه “تهدید ارکان خانوادگی و اتحاد ملی از جانب کمونیست‌ها”می خواند به مقابله با این مکتب برخاست .

مقابله فکری بازرگان با کمونیسم

اما تلاش‌های بازرگان در مقابله فکری با کمونیسم وماتریالیسم ونیز بهائیت نه صرفا از طریق پاسخگویی به مسایل آن نحله ها بلکه از راه تبیین نقطه نظرات اسلام و به ویژه تلاش برای همسویی علم ودین وتطبیق احکام ومسائل دینی با قواعد واصول علمی ودانش روز انجام می گرفت. وی چه در آن کتاب وچه در سایر آثار دیگر خود همچون عشق وپرستش، باد و باران در قرآن، ذره بی انتها ، بی نهایت کوچک‌ها، کار دراسلام و… با بهره گیری از آیات قرآن ونیز دانش ترمودینامیک تلاش داشت تا برای نسل جوان ثابت کند که دین ومذهب با علم، پیشرفت وتمدن نه تنها مباینت وناسازگاری ندارد بلکه میان آن‌ها هماهنگی کاملی به چشم می خورد.

دکتر شریعتی کتاب سیر تحول قرآن را شاهکار می دانست

تلاش‌های ایدئولوژیک بازرگان تا پایان عمر وی ادامه یافت. سیر تحول قرآن که به گفته دکتر علی شریعتی در نوع خود یک شاهکار به شمار می رفت بعثت وایدئولوژی ، نیک نیازی، بازگشت به قرآن ، گمراهان ،توحید-طبیعت – تکامل‌، مساله وحی، آفات توحید‌، بازیابی ارزش‌ها، آخرت وخدا از جمله آثاری است که در دهه‌های بعد از بازرگان منتشر شد.

مهمترین اثر بازرگان کتاب "راه طی شده " است

یکی از مهمترین آثار بازرگان کتاب راه طی شده است. به گفته عزت الله سحابی این کتاب حداقل تا بیش از دودهه از جمله منابع وماخذ اصلی روشنفکران مسلمان به شمار می رفت .

بازرگان در «راه طی شده » کوشش کرده است تا با استناد به آیات قرآن اثبات کند که راهی که بشر با تکیه به علم وتجربه خود طی کرده ومی کند همان راهی است که انبیاء الهی برای انسان تبیین نموده اند.: «آری بشر در سیر تکاملی خود راهی جز راه انبیاء نپیموده است و روز به روز به مقصد آنها نزدیک تر می شود.اما خواهید دید فاصله به قدری زیاد است وانبیاء آنقدر جلوتر از مردم وبزرگترین نوابغ دنیا رفته اند که بشریت سال های سال باید رنج ببیند و پیش برود تا رشد کافی برای درک صحیح معانی واجرای درست مقاصد آنها احراز نماید.»

بازرگان تا پایان دهه ۱۳۲۰ نه تنها از ورود به فعالیت‌های سیاسی خودداری کرد بلکه دیگرانی که درعرصه سیاست فاقد تخصص لازم بودند را نیز از این امر برحذر می داشت . حاصل این تفکر در کتاب ” بازی جوانان با سیاست ” تبلور یافت.

به رغم این نگرش بازرگان بعد از کودتای ۲۸ مرداد تغییر عقیده داد و برای حداقل چهاردهه ازجمله کنشگران اصلی عرصه سیاست در ایران شد .

ورود بازرگان بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ وسرنگونی دولت دکتر مصدق آغاز شد.

یک روز بعد از کودتای ۲۸ مرداد آیت الله حاج سیدرضا زنجانی از علمای تراز اول تهران و از هواداران نهضت ملی ایران برای مقابله با رژیم کودتا که با دخالت مستقیم آمریکا و انگلیس بر سر کار آمده بود به همراه حسین شاه حسینی ، عباس رادنیا و ناصرالدین صاحب الزمانی دست به کار شد و با پخش اعلامیه “نهضت ادامه دارد ” مبارزه را شروع کرد. زنجانی در ادامه حرکت خود با دعوت از احزاب و چهره‌های سیاسی مبارز تشکلی را پایه گذاری کرد که دردهه ۱۳۳۰ مهم ترین تشکیلات مخالف رژیم به شمار رفت.از جمله کسانی که به دعوت آیت الله زنجانی پاسخ مثبت داد مهندس مهدی بازرگان بود که به همراه یارهمیشگی اش دکتر یدالله سحابی، مهندس عزت الله سحابی ، رحیم عطایی و.. به نهضت مقاومت پیوستند و تا پایان این دهه از جمله فعالان نهضت مقاومت ملی به شمار می رفتند.

‌وی که تا آن دوران از جمله مخالفان فعالیت سیاسی بود درباره انگیزه رهبران وفعالان نهضت مقاومت چنین می گوید : ” تشکیل دهندگان نهضت مقاومت ملی.. با استعانت وبه یاری خداوند به حکم وظیفه ملی ومذهبی وبا آگاهی از مقاصد دشمن که مهم ترین آن سرکوب و ریشه کن ساختن نهضت ملی بود به پا خاستند و درصدد برآمدند با ادامه مبارزه مقاومت پرچم پرافتخار نهضت ملی را برافراشته نگه دارند . “

مهندس بازرگان با وقوع کودتا به این نتیجه رسید که به جز ماتریالیسم مانع بزرگ وشاید بزرگتری نیز در مقابل توحید وخداپرستی به نام استبداد وجود دارد.

بازرگان در مدافعات خود در دادگاه نظامی درباره علل رویکرد به مبارزه سیاسی می گوید :” ما … با برنامه وسیع، عوام فریبی و تلاش برای تحصیل قدرت واردگود خطرناک سیاست نشدیم .هدف شیطانی در بنده وسوسه این کارها را نمی کرد بلکه هدف رحمانی و درد حق وملت بود … ما می‌دیدیم آزادی از بین رفته و جای عدالت را ظلم گرفته است وقتی آزادی رفت همه چیز رفته است .”

او استبداد را نه تنها مانع خداپرستی بلکه آن را ام الفساد و بزرگترین مانع در راه ترقی وپیشرفت جوامع می دانست . وی در مدافعات خود ده اثر زیان بار استبداد را برشمرد واز جمله به تاثیر استبداد بر دستگاه قضائی یک کشور اشاره کرد وگفت:”اصولا هیات حاکمه غاصب مستبد برای حفظ حیات وپیشرفت اغراض خود مجبور است افراد استخوان دار وشرافتمند وپاکدامن مستقل را از دستگاه قضایی طرد کند وآن جا راضعیف ومطیع خود نگاه دارد.”

در بخشی دیگر ، بازرگان به مساله اصلاحات که در آن دوران از سوی رژیم شاه تبلیغ می شد پرداخته وچنین عنوان می کند که در رژیم استبدادی اصلاحات نیز امکان پذیر نخواهد بود.از نگاه او:” استبداد گاه گاه به میل وابتکار خود و یا به فشار و اکراه و یا به قصد فرار وفریب دست به اقداماتی می زند که نامش را اصلاحات می گذارد ولی بسیاری این اصلاحات صوری ودلخوش کن است یا برای تقویت مبانی استبداد وتوسعه منافع استعمار است و درهرحال خالی از حسن نیت وبیشتر موجب افساد است تا اصلاح”

در محیط استبداد خدا پرستیده می شود ؟

بررسی زیان های استبداد برای جامعه نیز از دید بازرگان با این سوال به پایان می رسد که:”آیا در محیط استبداد خدا پرستیده می شود؟” وی در پاسخ به این سوال می گوید:” آنچه در بندهای قبل از آثار بد و زیان های استبداد شروع شد در واقع مظاهر ونتایج همین بند آخر یعنی پرستیده نشدن خدا وجاری نبودن حکم خدا است…اگر فساد وفحشاو آلودگی‌ها ونادرستی ها رواج یافته است اگر امیدی به اصلاح ونجات نیست واگر عشق وعمل رخت بربسته …تماما برای این است که خدا به حقیقت وواقعیت در کشور ما پرستیده نمی شود.”

اودر ادامه درباره تاثیر عقاید دینی در این رویکرد می گوید:”محرک بعضی ممکن است ناسیونالیسم ، بعضی دیگر عواطف انسانی یا تعصب های نژادی و محرک بعضی‌ها مثلا سوسیالیسم باشد … ولی برای ما وبرای عده زیادی از همفکران و شاید اکثریت مردم ایران محرکی جز مبانی مذهبی اسلامی نمی توانست وجود داشته باشد. نمی گویم سایرین مسلمان نبودند یا مخالفت با اسلام داشتند خیر برای آنها اسلام ایدئولوژی اجتماعی و سیاسی محسوب نمی شد ولی برای ما مبنای فکری و محرک وموجب فعالیت اجتماعی وسیاسی بود .”

او تا پایان عمر با همین احساس تکلیف نسبت به انجام وظایف دینی و اعتقادی چه به لحاظ نظری و چه عملی همواره تلاش کرد تا کنشگری فعال و دینمداری متعهد در عرصه اجتماع وسیاست باشد.آخرین قیمت های بازار ایران را اینجا کلیک کنید.