خشکسالی، زلزله خاموش ایران

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا ،ایران سال‌هاست که درگیر خشکسالی مزمن است؛ آن‌چنان‌که تنها در سال آبی جاری، میانگین بارندگی‌ها بیش از ۳۶ درصد کمتر از میانگین بلندمدت بوده است. در چنین وضعیتی، شیوه‌ی بهره‌برداری از منابع آب بیش از هر زمان دیگری اهمیت پیدا می‌کند. اما به‌جای مدیریت اصولی منابع، کشور با حفر هزاران چاه غیرمجاز و برداشت بی‌رویه از چاه‌های مجاز، عملاً به یک آبکش غول‌پیکر بدل شده است؛ به‌گفته‌ی رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی، وضعیت امروز نتیجه‌ی همین بی‌تدبیری‌هاست.

بحران آب، دیگر مسئله‌ای مقطعی نیست؛ بلکه به بحرانی ساختاری بدل شده که با زندگی روزمره‌ی میلیون‌ها ایرانی گره خورده است. احد وظیفه، رئیس این مرکز، در گفت‌وگو با ایسنا توضیح می‌دهد: «وقتی سرانه‌ی آب سالانه بالای ۱۵۰۰ مترمکعب باشد، شرایط عادی است، اما اگر این عدد به زیر ۱۱۰۰ مترمکعب برسد، وارد تنش آبی می‌شویم. سرانه‌ی کمتر از ۵۰۰ مترمکعب به معنای ورود به بحران کامل است.»

او تأکید می‌کند که نوع و میزان مصرف، شدت این بحران را در هر جامعه‌ای متفاوت می‌کند. به‌عنوان مثال، کشورهایی که اقتصادشان به کشاورزی متکی است، آسیب بیشتری می‌بینند. ایران نیز با کشاورزی سنتی و کم‌بازده، از همین دست کشورهاست.

کشاورزی کم‌بازده، سد شکسته منابع طبیعی

حمید ظهرابی، معاون محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست، با لحنی هشداردهنده به ایسنا می‌گوید: «ناترازی میان مصرف و منابع آب، یکی از عمیق‌ترین بحران‌های ایران است. آنچه امروز به خشک شدن تالاب‌ها، رودخانه‌ها، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین و افزایش گرد و غبار منجر شده، ناشی از همین کشاورزی بی‌بازده و مصرف افسارگسیخته است.»

این بحران تنها به محیط زیست محدود نمی‌شود. در بخش انرژی نیز آثار کم‌آبی خود را نشان داده است. مصطفی رجبی‌مشهدی، مدیرعامل شرکت توانیر، خبر از آن می‌دهد که امسال تنها می‌توان از یک‌سوم ظرفیت نیروگاه‌های برق‌آبی کشور استفاده کرد. بخش دیگری از توان تولید برق هم به‌خاطر تأخیر در تعمیرات اساسی، که ناشی از بحران سوخت در سال گذشته بود، از دست رفته است.

تهران در مرز ورشکستگی آبی

در کلانشهری چون تهران، بحران آب هر روز ابعاد جدی‌تری پیدا می‌کند. وظیفه هشدار می‌دهد که حتی در شرایط بارندگی نرمال، پایتخت روی مرز بحران آبی قرار دارد، چه برسد به امسال که میزان بارندگی در تهران بیش از ۴۰ درصد پایین‌تر از میانگین بلندمدت است. از هر ۴۰ مترمکعب آب مصرفی در ثانیه، ۲۴ مترمکعب آن از منابع زیرزمینی تأمین می‌شود؛ این یعنی مصرف با تکیه بر ذخایری که قابل تجدید در کوتاه‌مدت نیستند.

او با اشاره به دلایل فرونشست دشت‌های جنوب تهران می‌گوید: «کاهش بارش، حفر چاه‌های بی‌رویه و قطع مسیر آب به سمت دشت‌ها، سه عامل کلیدی این پدیده‌اند. اکنون حتی خطوط طولانی و عمیق فرونشست از تالاب صالحیه تا جنوب تهران مشاهده می‌شود.»

آب زیرزمینی شورتر می‌شود، خاک حاصلخیزی‌اش را از دست می‌دهد

وظیفه بار دیگر تکرار می‌کند که کشور به‌واسطه‌ی حفر بی‌رویه‌ی چاه‌های غیرمجاز و اضافه‌برداشت از چاه‌های مجاز، عملاً به آبکش تبدیل شده است. بیش از ۸۰ درصد از برداشت‌های اضافه از چاه‌های مجاز انجام می‌شود. این وضعیت به‌هیچ‌وجه پایدار نیست؛ چراکه با کاهش سطح سفره‌های زیرزمینی، شوری آب افزایش می‌یابد، کیفیت کاهش می‌یابد و در نهایت زمین‌های کشاورزی نیز شور و کم‌بازده می‌شوند.

مدیریت منابع آبی، بدون همکاری ملی ممکن نیست

چه باید کرد؟ آیا همچنان باید نظاره‌گر فروپاشی منابع آبی کشور باشیم؟ پاسخ روشن است: تنها راه، اصلاح الگوی مصرف و هم‌افزایی تمامی نهادها و دستگاه‌هاست. به‌گفته‌ی ظهرابی، دیگر نمی‌توان خشکسالی را صرفاً یک پدیده‌ی گذرا دانست. باید پذیرفت که اکنون در عصر کم‌آبی زندگی می‌کنیم؛ بارش‌ها یا کم‌اند، یا ناگهانی و مخرب و به‌صورت سیلابی ظاهر می‌شوند.

الگوی کشت کشور نیز باید متناسب با توان اکولوژیک سرزمین تنظیم شود. عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب، تأکید می‌کند که مدیریت آب فقط وظیفه‌ی وزارت نیرو نیست. مصرف عمده‌ی آب در حوزه‌ی وزارت جهاد کشاورزی است، برنامه‌ریزی و تأمین مالی بر عهده سازمان برنامه‌وبودجه، قانون‌گذاری با مجلس و حفاظت از منابع طبیعی در اختیار سازمان محیط زیست است. حتی استانداری‌ها و شهرداری‌ها نیز باید با وزارت کشور هماهنگ عمل کنند.

نقش شهروندان: مصرف ۱۹۵ لیتری در برابر الگوی ۱۳۰ لیتری

نقش مردم نیز در این میان کلیدی است. به‌گفته‌ی علی سیدزاده، مدیرکل دفتر مدیریت مصرف شرکت آب و فاضلاب کشور، در حالی‌که الگوی مجاز مصرف آب ۱۳۰ لیتر در شبانه‌روز برای هر نفر تعیین شده، ایرانیان به‌طور متوسط روزانه ۱۹۵ لیتر آب مصرف می‌کنند؛ مصرفی که نه با منابع سازگار است و نه با آینده‌ی ممکن کشور.

خشکسالی، زلزله خاموش ایران

در کشوری که دیو خشکسالی بر آن سایه افکنده، مدیریت بحران آب نه فقط یک انتخاب، بلکه یک الزام حیاتی است. تنها با اتحاد، تغییر رفتار مصرفی و بازنگری در سیاست‌های کلان می‌توان شاید، فقط شاید، از پرتگاه ورشکستگی آبی فاصله گرفت.