پایان عمر انرژی هسته ای در جهان فرا رسیده است / کشور را مهد انرژی تجدیدپذیر کنیم

انرژی هسته ای یکی از منابع معمول تامین برق در جهان است. اگر جهان روزگاری دوران و مهد انرژی هسته ای بود، امروزه جهان به سمت انرژی های تجدیدپذیر رفته است. طبق گزارش های اخیر در جهان میزان نیروگاه‌ های اتمی فعال به پایین‌ ترین تعداد در 30 سال گذشته رسیده است. انرژی هسته ای در دوران جدید علاوه بر مسئله تامین مالی، با رقیبی به نام انرژی‌ های تجدید‌پذیر مواجه است. پرسش هایی که مطرح می شود این است که آنچه کشورهای توسعه‌ یافته جهان را متقاعد کرده است که راکتورهای اتمی خود را یکی پس از دیگری غیرفعال کنند، چیست؟ چرا جهانیان حتی کشور چین که به "کارخانه جهان" معروف است، به این نتیجه رسیده که به سمت انرژی های تجدیدپذیر برود؟ و بالاخره سرنوشت سوخت های فسیلی در جهان جدید چه می شود؟

در این خصوص گفتگوی رکنا اقتصادی با سیدهاشم اورعی، استاد دانشگاه صنعتی شریف و رئیس اتحادیه انجمن های علمی انرژی ایران را بخوانید:

انرژی هسته ای وجه غیرسیاسی نیز دارد

هاشم اورعی ضمن بیان این که موضوع انرژی هسته ای وجه غیرسیاسی و غیرتسلیحاتی نیز دارد و هنوز برق برخی از کشورها از این منبع تامین می شود گفت: انرژی هسته ای نه تنها در ایران بلکه در کل جهان با حساسیت خاصی از سوی مردم همراه است، اما متاسفانه در ایران این موضوع سیاسی شده و تنها بمب هسته ای را به یاد مردم می آورد. درصورتی که الزاما به این معنی نیست و انرژی هسته ای وجه غیرتسلیحاتی و غیرسیاسی نیز دارد و سیاسی شدن آن تنها منجر به عدم شفافیت ماجرا می شود.

آمار جهانی در سال 2020 حاکی از آن است که 3/4 درصد برق مورد استفاده در کل دنیا از منبع انرژی هسته ای تامین شده است. کشورهایی که سهم بیشتری از این میزان داشته اند، آمریکا با 31 درصد، فرانسه 13 درصد، چین 13/5 درصد و روسیه 8 درصد است.

قابل ذکر است که مقدار برق تولید شده از انرژی هسته ای در فرانسه و چین یکسان است، اما جمعیت و وسعت چین قابل مقایسه با فرانسه نیست. به همین دلیل فرانسه مهد انرژی هسته ای در جهان است. به طوری که 70 درصد از کل برق مصرفی فرانسه از انرژی هسته ای تامین می شود.

پایان عمر انرژی هسته ای در آلمان

وی با بیان این که اگر بخواهیم نگاهی جامع به تحولات انرژی هسته ای در جهان امروز داشته باشیم، باید نگاهی به گذشته بیاندازیم، گفت: در تاریخ 11 مارس 2011 در پی سونامی و زلزله در ژاپن حادثه نیروگاه اتمی فوکوشیما رخ داد. در آن حادثه 3 رآکتور هسته ای به دلیل انباشته شدن گاز هیدروژن منفجر شدند که منجر به خسارات و لطمات سنگین شد.

متخصصان این حادثه را بعد از حادثه چرنوبیل بزرگ‌ ترین فاجعه اتمی می ‌دانند. پیش از آن جهان با فاجعه بسیار غم انگیز چرنوبیل مواجه شده بود. در 50 سال اخیر در تاریخ انرژی هسته ای جهان این دو حادثه بزرگ وجود دارد که باعث شد نظر جهانیان به انرژی هسته ای بسیار منفی شود.

وی ضمن بیان این که آلمان به سرعت از انرژی هسته ای و زغال سنگ به سمت انرژی تجدیدپذیر در حرکت است، افزود: پس از این دو حادثه آلمان که 12 درصد از کل انرژی خود را از انرژی هسته ای تامین می کرد، در آخرین روز دسامبر 2021 پس از 35 سال فعالیت 3 نیروگاه از 6 نیروگاه خود را برای همیشه از مدار خارج کرد. برنامه آلمان این است که در آخرین روز سال 2022 سه نیروگاه دیگر را نیز از مدار خارج کند و این پایان عمر انرژی هسته ای در آلمان است.

آلمان در سال 2021 برای تامین برق مورد نیاز خود 41 درصد از منابع تجدیدپذیر ،28 درصد از زغال سنگ و 15 درصد از گاز استفاده کرده است. این کشور در حال حاضر برنامه ریزی خود را تغییر داده و به سمتی می رود که در سال 2030، سهم انرژی بادی و خورشیدی برای تامین برق لازم را تا 80 درصد افزایش دهد.

خسارت فاجعه فوکوشیما و چرنوبیل با بودجه کشور آلمان برابری می کند

استاد دانشگاه صنعتی شریف با بیان این که در اروپا سردمدار مخالفت با انرژی هسته ای آلمان و موافق سرسخت آن فرانسه است، تصریح کرد: آنچه باعث می شود که برخی کشورها با انرژی هسته ای مخالفت کنند، از یک سو حوادث و فاجعه هایی است که در جهان رخ داده است و از سوی دیگر مساله پسماند و آلاینده هایی است که از خود باقی می گذارد.

در مواردی برخی کشورها برای رهایی از آلاینده های هسته ای از اعماق دریا و کشورهای آفریقایی استفاده کرده اند، اما این آلاینده ها خنثی نبوده و فعالیت هسته ای دارد. اگر یک نیروگاه بادی منفجر شود، نهایت این است که برق تولید نمی کند، اما در انرژی هسته ای کل منطقه را درگیر کرده و مساله بسیار فراتر از خسارت مالی خواهد بود.

"بن ویلر"، سرپرست گروه تحقیقاتی "دانشمندان برای آینده" در گزارشی آورده است که در 50 سال اخیر در هر دهه یک حادثه بزرگ و چندین حادثه کوچک رخ داده است. به اندازه ای این حوادث در نیروگاه های هسته ای مخاطره آمیز است که دیگر شرکت های بیمه جرات نمی کنند این پروژه ها را بیمه کنند. این گروه می گوید فاجعه فوکوشیما و چرنوبیل حدود 430 میلیارد یورو خسارت وارد کرده است که تقریبا با بودجه کشور آلمان برابری می کند. در نتیجه آلمان که انرژی هسته ای را تعطیل می کند به این دلیل است که نمی خواهد خود را در معرض چنین ریسک بزرگی قرار دهد.

وی با اشاره به عدم قطعیت در اقتصاد انرژی هسته ای گفت: در شمال غرب فرانسه یک نیروگاه هسته ای در منطقه "فلامان ویل" در دست احداث است که قرار بود در سال 2021 راه اندازی شود. بودجه ای که دولت فرانسه برای آن تعیین کرده بود 3/3 میلیارد یورو بود. در آخرین ارزیابی که دیوان محاسبات فرانسه انجام داده است میزان سرمایه گذاری به 19/1 میلیارد یورو افزایش یافته تا در سال 2023 راه اندازی شود. یعنی تمام محاسبات اقتصادی بهم ریخته است.

لذا دولت فرانسه فقط به دلایل اقتصادی و تولید برق موافق سرسخت انرژی هسته ای نیست. انگیزه مضاعف در کشورهایی چون فرانسه که تکنولوژی هسته ای پیشرفته ای دارند به انرژی ختم نمی شود، بلکه تحکیم قدرت نظامی مطرح است. برای فرانسه فراهم آوردن زمینه صادرات به کشورهای دیگر در قالب سلاح هسته ای و تکنولوژی هسته ای مطرح است و در کنار آن منافع اقتصادی جانبی نیز برای این کشور به همراه می آورد.

هدف اتحادیه اروپا در برنامه "کربن خنثی" تا سال 2050

اورعی درخصوص تصمیم جدید اتحادیه اروپا گفت: اتفاق قابل تامل و در عین حال عجیبی که در یک سال اخیر در جامعه اروپا رخ داده این است که کمیسیون اروپا در 2 فوریه از ارائه «برچسب سبز» برای نیروگاه‌ های هسته‌ ای و گازی خبر داد و تاکید کرد که تحت شرایطی خاص سهم چنین نیروگاه هایی در مقابله با تغییرات اقلیمی و آب و هوایی را به رسمیت می‌شناسد.

یعنی با تخصیص برچسب سبز به نیروگاه های هسته ای و گازی، سرمایه گذاری پایدار در این دو حوزه را تصویب کرد. امتیازی که تاکنون برای انرژی‌های تجدیدپذیر محفوظ بوده است. این مصوبه باید بتواند به بسیج سرمایه‌ های خصوصی برای فعالیت‌ هایی که انتشار گازهای گلخانه ‌ای را کاهش می ‌دهد کمک کند. این بخشی از هدف اتحادیه اروپا در برنامه « کربن خنثی » (کربن صفر) تا سال 2050 است.

این پیشنهاد با یک شرط همراه است و آن اینکه حداکثر میزان کربن مجاز برای تولید برق در این دو حوزه کمتر از 100 گرم برای هرکیلو وات ساعت باشد. به عبارتی سقفی در نظر گرفته شده است که تکنولوژی هایی که امکان رسیدن به این میزان را دارند هم بتوانند برق تولید کنند. یعنی به جای از بین بردن صورت مساله و حذف انرژی هسته ای، گاز و زغال سنگ ، استانداردی را تعیین کرده است که هم به هدف کربن خنثی در سال 2050 برسند و هم جایگزینی در نظر می گیرد که تکنولوژی هایی که توانایی کار کردن در چارچوب تعیین شده را دارند نیز تحت عنوان انرژی پایدار و سبز بتوانند سرمایه جذب کنند. البته این در حالی است که درخصوص زغال سنگ هیچ کشوری امروزه سرمایه گذاری نمی کند.

موافقین و مخالفین طرح اتحادیه اروپا

وی در ادامه افزود: این پیشنهاد کمیسیون اروپا اختلافات شدیدی بین اعضای جامعه اروپا ایجاد کرده و خشم سازمان های غیردولتی مردم نهاد و زیست محیطی را به دنبال داشته است. همچنین تردیدهایی در دنیای مالی در بازار بین المللی سرمایه را به همراه داشته است. زیرا تا امروز گفته می شد در این دو حوزه سرمایه گذاری نکنید.

 موافق اصلی این طرح فرانسه است. زیرا این کشور از تکنولوژی هسته ای پیشرفته ای برخوردار است و می خواهد در بخش تسلیحاتی و تولید برق زمینه صادرات داشته باشد. لهستان و جمهوری چک نیز وابستگی و تکیه زیادی به زغال سنگ دارند و این طرح می تواند به تولید برق از زغال سنگ به هسته ای و گاز کمک کند.

 مخالفین این پیشنهاد که در راس آن آلمان و اتریش است، با تولید گاز گلخانه ای و زباله های رادیواکتیو مساله دارند و معتقدند جامعه نیز پذیرش تولید برق هسته ای را ندارد.

مقایسه سرمایه گذاری در انرژی هسته ای و انرژی تجدیدپذیر

استاد دانشگاه صنعتی شریف درخصوص میزان سرمایه گذاری انرژی هسته ای گفت: "پروفسور کلودیا کمفرت"، رئیس بخش انرژی مؤسسه تحقیقات اقتصادی آلمان اعلام کرده است که برای تولید هر مگاوات ساعت برق از انرژی هسته ای بین 130 تا 200 یورو، انرژی خورشیدی بین 29 تا 42 یورو و انرژی بادی بین 26 تا 54 یورو سرمایه گذاری لازم است. میزان تفاوت سرمایه گذاری در انرژی بادی و خورشیدی نیز به عوامل طبیعی از جمله سرعت باد، موقعیت جغرافیایی و میزان تابش خورشید بستگی دارد. اما به طور کلی وقتی این اعداد باهم مقایسه می شود، مشخص است که تفاوت معناداری بین سرمایه گذاری در انرژی هسته ای و انرژی تجدیدپذیر وجود دارد و هیچکس نمی تواند ادعا کند که تولید برق از انرژی هسته ای مقرون به صرفه اقتصادی است.

در ایران نیروگاه هسته ای بوشهر با ظرفیت 1000 مگاوات راه اندازی شده است. متوسط جهانی می گوید برای هرکیلو وات ظرفیت حدود 600 دلار سرمایه گذاری لازم است. یعنی برای راه اندازی یک نیروگاه 1000 مگاواتی، 600 میلیون دلار سرمایه نیاز است. اگر بخواهیم بیش از متوسط جهانی در نظر بگیریم و 1000 دلار برای هر کیلو وات ظرفیت را در نظر بگیریم، به رقم یک میلیارد دلار می رسیم.

 این که چقدر در انرژی هسته ای سرمایه گذاری کرده ایم، باید گفت در این خصوص هیچ اطلاعاتی وجود ندارد و تا به امروز قیمت تمام شده اعلام نشده است. شنیده ها حاکی از آن است که این عدد حدود 6 تا 8 میلیارد دلار بوده است. یعنی 6 برابر نرم جهانی هزینه شده است. اما به دلیل عدم شفافیت امکان کارشناسی فنی و اقتصادی وجود ندارد.

بدون علم به فناوری رسیدیم

اورعی درخصوص این که چرا جزئیات سرمایه گذاری انرژی هسته ای در ایران بیان نمی شود، گفت: مگر ایران کار غیرمعمولی انجام می دهد؟ فرانسه 70 درصد تولید برق خود را از انرژی هسته ای تولید می کند. چرا در ایران این مسائل غبارآلود و غیرشفاف است؟

نتیجه این می شود که "آقای پروفسور رضا منصوری"، استاد دانشگاه صنعتی شریف و فیزیکدان پرآوازه ایرانی می گوید پافشاری بر"صنعت" هسته ای در ایران باعث شده است که از "علم" هسته ای بی بهره باشیم. یعنی ما از ابتدا از علم به صنعت و فناوری نرسیدیم. وقتی که بدون علم به فناوری برسیم، همان صنعت خودرویی می شود که در ایران محقق شده است. یعنی ما قدم اول را برنداشته ایم و به دنبال گام  های بعدی هستیم.

پروفسور منصوری در ادامه می گوید نه تنها ما از علم هسته ای بی بهره هستیم، بلکه فناوری هسته ای ما مربوط به 80 سال پیش است. به عبارت دیگر فضای غبارآلود و غیرشفاف باعث شده است که ما در این مسیر حرکت کنیم. حال ممکن است این مسیر را خود انتخاب کرده یا برخی به ما تحمیل کرده باشند، اما در عین حال فضای غیرشفاف باعث شده است که تا به امروز امکان ارزیابی فنی و اقتصادی از سوی کارشناسان این حوزه وجود نداشته باشد.

اگر بخواهیم صرفا با نگاه اقتصادی به این موضوع بپردازیم به این نتیجه می رسیم که در کشوری که سرشار از منابع انرژی فسیلی و تجدیدپذیر است هیچ نیازی برای رفتن به سمت انرژی هسته ای وجود ندارد.

تولید برق از انرژی هسته ای در جهان وجود دارد و کار غیرمعمولی نیست

استاد دانشگاه صنعتی شریف با بیان این که این روزها صحبت بر سر این است که 10 هزار مگاوات ظرفیت جدید انرژی هسته ای در کشور ایجاد کنیم که این نظر کاملا فاقد هرگونه پشتوانه کارشناسی است، گفت: بارها در محافل مختلف عنوان شده است که فردی که این نظر را طرح کرده است بر کدام مبنا و ارزیابی به نتیجه رسیده است. لااقل گزارشات را ارائه دهند شاید قانع کننده باشد.

ظاهرا این اظهارنظرها کارشناسی نشده است و به یک شرکت مشاور که متعلق به سازمان انرژی اتمی است گفته شده است برای 10 هزار مگاوات جایابی انجام شود. کارشناسی یعنی تصمیم برای اجرای کار نه این که فی البداهه و بدون تفکر و برنامه ریزی در خفا تصمیم بگیریم و بگوییم جایابی کنید. این به معنای کار کارشناسی نیست.

ایران دارای 85 هزار مگاوات ظرفیت نصب شده تولید برق است. از این میزان بیش از یک درصد یعنی 1000 مگاوات هسته ای است. اگر فرض کنیم تا به امروز 6 میلیارد دلار برای هزار مگاوات برق از انرژی هسته ای سرمایه گذاری شده است، به طور قطع می توان گفت که می توانستیم با این میزان سرمایه 10 برابر انرژی تجدیدپذیر داشته باشیم. با این تفاوت اصلی که 6 میلیارد دلار در قبال گرفتن تجهیزات هسته ای و نه علم و فناوری هسته ای به روسیه پرداخت شده است که هیچ نقشی در تولید ناخالص داخلی، اقتصاد ملی، رشد اقتصادی و اشتغالزایی ایفا نکرده است و یک پول هنگفت از کشور خارج شده است.

 وی تاکید کرد: طبق آنچه بیان کردم تولید برق از انرژی هسته ای در جهان وجود دارد و کار غیرمعمولی نیست. چرا نباید در ایران از دانشگاه ها، انجمن های علمی، مراکز تحقیقاتی، شورای عالی انرژی و سازمان انرژی اتمی استفاده و بررسی کنیم که بهینه سبد انرژی ما چیست؟ شاید واقعا به 10 هزار مگاوات برق از انرژی هسته ای برسیم. مشکل نظر مطرح شده نیست. مساله این است که این کار اصلا کارشناسی نشده است و دوستان خواب نما شده اند.

سیاست انرژی را در کشور تنظیم و تدوین کنیم / قابلیت های ارزنده ای در کشور وجود دارد

اورعی ضمن تاکید بر لزوم سیاست انرژی در کشور گفت: مساله فقط به انرژی هسته ای باز نمی گردد، مساله اصلی این است که ما در کشور"سیاست انرژی" نداریم. در تمام کشورها Energy Policy یعنی سیاست انرژی وجود دارد و صحبت از آن ارتباط به عمر دولت ها ندارد. ایران حداقل باید تا 1420 باتوجه به امکانات، نیروی انسانی، منابع طبیعی و شرایطی که در صحنه بین المللی دارد برنامه بلند مدتی تحت عنوان سیاست انرژی درخصوص نفت، گاز، انرژی تجدیدپذیر و انرژی هسته ای داشته باشد و متناسب با تغییر شرایط سیاست خود را اصلاح کند.

وقتی 75 درصد تولید برق کشور وابسته به گاز است و در زمستان گاز نداریم و در تابستان برق نداریم، به وضوح نشان می دهد که فاقد سیاست انرژی هستیم. لذا پیشنهاد من این است که به جای پرداختن به این که داشتن انرژی هسته ای خوب است یا نه؟، تولید برق از گاز خوب است یا نه؟، در اولین قدم برنامه جامعی تحت عنوان سیاست انرژی تنظیم و تدوین کنیم.

طبق گزارش اخیر شرکت ملی گاز ایران، پیش بینی شده است که شکاف عرضه و تقاضای گاز تا سال 1412 بیشتر می شود. به عبارت دیگر تمام نشانه ها حاکی از آن است که ایران فاقد سیاست انرژی است. این بسیار خطرآفرین است.

کشور را مهد انرژی تجدیدپذیر کنیم

اورعی در آخر گفت: لذا باتوجه به قابلیت های ارزنده ای که در کشور وجود دارد و سیر حرکتی جهان، باید با تاکید بر انرژی تجدید پذیر و فاصله گرفتن از سوخت های فسیلی در تدوین سیاست انرژی همت بگماریم. از سوی دیگر سیاست انرژی باید با تاکید بر اقتصاد اقلیمی و تمرکز بر اقلیم منطقه تدوین شود. یعنی وقتی در شرق کشور ظرفیت انرژی بادی و خورشیدی فراوان از شمال تا جنوب وجود دارد، با تکیه بر اقتصاد اقلیمی آنجا را مهد انرژی تجدیدپذیر کنیم.

تمرکز بر اقتصاد اقلیمی فقط منجر به تولید برق نمی شود، بلکه باعث ایجاد توازن اقتصادی، جلوگیری از مهاجرت منفی و از همه مهمتر بالا رفتن ضریب امنیتی کشور می شود. مساله ما در حال حاضر نباید این باشد که انرژی هسته ای خوب است یا بد! بلکه مساله را باید طولانی مدت و تحت یک برنامه جامع سیاست انرژی، حداقل برای دو دهه ببینیم.

* در همین رابطه گفتگوی رکنا با جعفر محمدنژاد سیگارودی، مدیرکل دفتر توسعه نیروگاه‌ های تجدیدپذیر مقیاس کوچک و سخنگوی سازمان ساتبا (سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق ) را در اینجا بخوانید.