هشدار به دولت آینده ؛ دو سناریوی خطرناک درباره بحران آب خوزستان / آیا کمتر از دو ماه دیگر آب کرخه و دز تمام می شود؟

بحران آب خوزستان تابستان امسال به اوج رسیده است. بروز پدیده خشکسالی منجر به تشدید بحران آب خوزستان در سال آبی جاری شده است. البته سوء مدیریت منابع آبی در دو سال گذشته نیز از جمله عوامل بروز بحران آب خوزستان در سال جاری است. بحران آب خوزستان موجب کمبود آب شرب مورد نیاز برخی روستاهای این استان شده، اما در شرایط کنونی فشار اصلی بحران آب خوزستان بر کشاورزان این استان وارد شده است.

بحران آب خوزستان ؛ از خشکسالی تا سوء مدیریت منابع آبی

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، خشکسالی و سوء مدیریت منابع آبی موجب به اوج رسیدن بحران آب خوزستان در سال آبی جاری شده است. آن طور که فرهاد ایزدجو، مدیرعامل سازمان آب و برق خوزستان گفته است، از ابتدای سال آبی 1399-1400 تا کنون میزان بارندگی ها در استان خوزستان به طور متوسط 35 درصد نسبت به شرایط نُرمال کاهش یافته و متوسط آورده رودخانه های این استان نیز 44 درصد کمتر شده است.

البته نباید فراموش کرد که خوزستان در دو سال آبی قبل با ترسالی مواجه بود، اما به دلیل سوء مدیریت منابع آبی و فقدان سیستم جمع آوری و ذخیره سازی منابع آب ناشی از سیل در این استان، نه تنها امسال پس از دو سال ترسالی خوزستان با بحران آب مواجه شده است، بلکه در همان دو سال نیز این استان با سیل های شدیدی مواجه شد و مردم و بخصوص کشاورزان خوزستانی خسارت های زیادی را متحمل شدند.

امسال هم با وجود این که تنش آبی موجب شده است تعداد روستاهایی که در خوزستان با تانکر آبرسانی می شوند، از حدود 700 روستا به بیش از هزار روستا افزایش پیدا کند، اما فشار اصلی بحران آب نه بر آب شرب بلکه بر آب مورد نیاز دامداران و بخصوص کشاورزان خوزستانی وارد شده است.

بی آب ماندن طرح های توسعه کشاورزی بر اثر کشت غیرقانونی برنج

البته نباید فراموش کرد که براساس اظهارات علی شهبازی، معاون مطالعات سازمان آب و برق خوزستان در گفت و گو با رکنا، با وجود ممنوعیت کشت شلتوک برنج در این استان در برنامه ابلاغ شده از سوی سازمان جهاد کشاورزی استان، کشاورزان خوزستانی امسال در 90 هزار هکتار از اراضی این استان به صورت غیرقانونی شلتوک کاشته اند و همین مساله فشار زیادی را بر منابع آبی خوزستان وارد کرده است.

در چنین شرایطی نیز طرح های توسعه ای زراعت فصلی چه در استان ایلام و چه در استان خوزستان که از طریق سدهای موجود در خوزستان از جمله سد کرخه و سد سیمره آبیاری می شوند، تابستان امسال بنا به تصمیم سازمان آب و برق خوزستان بدون آب مانده اند و به طور مثال، آب به 63 هزار هکتار از مزارع کشت تابستانه دشت عباس، عین خوش، فکه و سیمره نرسیده است.

تصمیم ستاد مدیریت بحران برای افزایش دبی دِز و کرخه

در شرایط بحران آب کنونی، سازمان آب و برق خوزستان نه تنها نتوانسته است آب مورد نیاز زراعت فصلی طرح های توسعه ای کشاورزی در برخی مناطق استان خوزستان و ایلام را تامین کند، بلکه برای تامین آب زمین های کشاورزی سایر مناطق نیز با دشواری های زیادی مواجه است.

البته آن طور که فریدون حسنوند، رئیس کمیسیون انرژی مجلس خبر داده است، مطابق تصمیم ستاد مدیریت بحران استان خوزستان، از یکشنبه این هفته برای تامین آب مزارع پایین دست سد کرخه، دبی خروجی این سد به 160 متر مکعب افزایش یافته است.

همچنین به گفته حسنوند، دبی خروجی سد کرخه نیز از یکشنبه این هفته به 140 متر مکعب بر ثانیه افزایش یافته است. این در حالی است که در برنامه مدیریت خشکسالی امسال، دبی خروجی سد کرخه در فصل تابستان 75 متر مکعب بر ثانیه و دبی خروجی سد دز نیز 60 متر مکعب بر ثانیه در نظر گرفته شده است.

انتقال بحران آب خوزستان به شکل حادتر به فصل پاییز

اما باید توجه داشت حالا که دبی خروجی کرخه و دز به بیش از دو برابر مقدار تعیین شده در برنامه مدیریت خشکسالی رسیده است، با وجود این که آب شرب شهرها و روستاهای پایین دست هر دو سد با این تصمیم تامین می شود و حتی آب لازم به تمام زمین های کشاورزی از جمله مزارع غیرقانونی برنج در هر دو حوضه آبریز می رسد، اما عملا ذخایر استراتژیک هر دو سد که کشاورزان برای کشت زمستانه به آن نیاز دارند، با سرعتی بالا رو به پایان می رود.

این در حالی است که بر اساس اظهارات محمدرضا کرمی نژاد، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب خوزستان در گفت و گو با رکنا، سازمان هواشناسی پیش بینی کرده است که پاییز کم بارشی در راه خوزستان است و همین مساله نشان می دهد که با مصرف ذخایر استراتژیک دو سد کرخه و دِز برای انجام کشت تابستانه، قطعا بحران آب خوزستان در اواسط ماه آبان که نوبت به سهم آب کشت زمستانه می رسد، تشدید خواهد شد.

بنابراین می توان گفت تصمیم برای افزایش دبی خروجی سدهای کرخه و دز نه تنها تصمیمی جهت رفع بحران آب نیست، بلکه به نظر می رسد این تصمیم صرفا جهت فروکش کردن اعتراضات مردمی گرفته شده است و با این کار، بحران آب خوزستان عملا از فصل تابستان به شکل حادتری به اواسط پاییز انتقال پیدا می کند.

یعنی حالا که ستاد مدیریت بحران خوزستان با فشار مردم و مجلس تصمیم گرفته است ذخایر آب استراتژیک سدهای کرخه و دز را رها کند، عملا با این کار بحران آب کنونی خوزستان را به زمانی نه چندان دور در آینده منتقل کرده است. این بحران بخصوص زمانی تشدید خواهد شد که در مهرماه یا حداقل در آبان ماه، بارانی پربار در خوزستان نبارد و هرچه این بارندگی به تاخیر بیفتد، شرایط برای مدیریت منابع آبی در خوزستان پیچیده تر خواهد شد.

70 درصد سد کرخه و 75 درصد سد دز خالی است

در این میان بد نیست توجه داشته باشیم که هم اکنون آب موجود در مخزن سد کرخه به میزان کمتر از 30 درصد است و در مخزن سد نیز کمتر از 25 درصد ظرفیت آب وجود دارد. این در حالی است که کشاورزان خوزستانی در 20 هزار هکتار از اراضی پایین دست کرخه برنج کاشته اند و این کشاورزان در 30 هزار هکتار از اراضی پایین دست دِز هم به کشت برنج پرداخته اند.

اما نکته مهم این است که کشت برنج در تمام این اراضی غیرقانونی تلقی می شود، چراکه در الگوی کشت ابلاغ شده از سوی سازمان جهاد کشاورزی برای تابستان امسال، هیچ گونه سهم آبی برای مزارع برنج در نظر گرفته نشده است. البته وقتی این سازمان نه نظارت کافی بر کشت های غیرقانونی دارد و نه کشت جایگزینی برای کشاورزان تعیین می کند، کشت غیرقانونی برنج در 50 هزار هکتار از اراضی دو حوضه آبریز دز و کرخه اصلا عجیب به نظر نمی رسد.

اما مطابق این برنامه، برای حوضه آبریز کرخه حدود 13 هزار هکتار زراعت فصلی (کنجد، ذرت، صیفی جات، حبوبات و ...) و حدود 16 هزار هکتار کشت دائمی (یونجه، باغات، نخیلات و نیشکر) و برای حوضه آبریز دز نیز حدود 19 هزار هکتار زراعت فصلی و حدود 47 هزار هکتار کشت دائمی پیش بینی شده است.

نکته مهم دیگر نیز این است که علاوه بر کشت غیرقانونی برنج، در شرایط نظارت ناکافی سازمان جهاد کشاورزی خوزستان بر مزارع این استان، به احتمال زیاد در بخش زیادی از اراضی خوزستان بخصوص در حوضه های پایین دست کرخه و دِز، زراعت فصلی نیز به صورت غیرقانونی انجام شده، اما آمار آن توسط سازمان آب و برق خوزستان یا دیگر نهادهای استان برآورد نشده است؛ بنابراین حتما حجم زراعت فصلی انجام شده در هر دو حوضه آبریز کرخه و دز حتی در بحران آب امسال، خارج از برنامه تعیین شده از سوی سازمان جهاد کشاورزی استان بوده است.

احتمال به پایان رسیدن آب سدهای کرخه و دز تا 60 روز دیگر

اما حالا که تخلف برخی کشاورزان خوزستانی از برنامه ابلاغ شده توسط سازمان جهاد کشاورزی استان و البته سوء نظارت این سازمان بر نحوه اجرای برنامه ابلاغی خود و عدم در نظر گرفتن کشت جایگزین برای برنج کاران خوزستانی، منجر به تشدید بحران آب در این استان شده و همچنین پیش بینی شده است که پاییز کم بارشی در خوزستان در راه خواهد بود، دو سناریوی خطرناک درباره وضعیت بحران آب خوزستان پیش روی دولت آینده وجود دارد.

سناریوی اول، به پایان رسیدن تمام آب موجود در سد کرخه و سد دز در کمتر از دو ماه دیگر است.

باید توجه داشته باشیم که هم اکنون حجم مفید سد کرخه 800 میلیون متر مکعب و حجم مفید سد دِز نیز حدود 610 میلیون متر مکعب است و عملا هر دو سد در وضعیتی بحرانی قرار دارند. حال، کارشناسان مدیریت منابع آبی براساس محاسبات مهندسی برآورد می کنند که با توجه به تصمیم ستاد مدیریت بحران خوزستان برای افزایش شدید دبی خروجی دو سد کرخه و دز، اگر در دو ماه آینده آب این دو سد دقیقا به میزان اعلام شده توسط رئیس کمیسیون انرژی مجلس رهاسازی شود، آب سد کرخه حدود 60 روز دیگر و آب سد دز حدود 50 روز دیگر به پایان خواهد رسید.

البته با توجه به این که آب شرب میلیون ها نفر در خوزستان از دو سد کرخه و دز تامین می شود، به نظر می رسد وزارت نیرو هیچ گاه اجازه به پایان رسیدن آب موجود در مخازن دز و کرخه را نخواهد داد و احتمال تحقق این سناریو چندان زیاد نیست.

دولت آینده باید هزار میلیارد تومان خسارت «نکاشت» بپردازد

سناریوی دومی که درباره بحران آب خوزستان پیش روی دولت آینده وجود دارد، پرداخت هزار میلیارد تومان خسارت «نکاشت» به کشاورزانی است که در پایین دست دو سد کرخه و دز به کشت تابستانه پرداخته اند تا تیم مدیریتی بعدی دستگاه اجرایی بتواند با این کار، سهم آب این کشاورزان را بدون بروز اعتراضات مردمی مجدد، قطع کند.

برخی کارشناسان مدیریت منابع آبی در همین راستا تاکید دارند که تصمیم برای افزایش شدید دبی خروجی دو سد کرخه و دز و مصرف شدید ذخایر آب استراتژیک آنها، تصمیمی موقتی برای گذر از بحران آب کنونی است و زمانی که اعتراضات مردمی فروکش کند، سازمان آب و برق خوزستان نیز احتمالا میزان دبی خروجی این دو سد را کاهش خواهد داد.

در این شرایط البته با توجه به قطع شدن سهم آب کشت برنج و زراعت فصلی دو حوضه آبریز دز و کرخه، سازمان جهاد کشاورزی استان ناچار است برای عدم مواجهه مجدد با اعتراضات مردمی به پرداخت خسارت «نکاشت» به کشاورزانی بپردازد هم اکنون به کشت تابستانه مشغول هستند و محصول خود را از اوایل تا اواسط آبان برداشت خواهند کرد.

دولت فعلی حل مشکل را بر گردن دولت بعدی انداخت

البته با توجه به هزینه بالای پرداخت خسارت «نکاشت» به کشاورزان خوزستانی، این کار زمانی اتفاق خواهد افتاد که منابع مالی لازم از سوی هیات دولت بعدی تامین شود. با توجه به این که اکنون در پایان دولت دوازدهم قرار داریم نیز به نظر می رسد که دولت فعلی، علی الحساب با افزایش شدید دبی خروجی دو سد کرخه و دز عملا مشکل امروز را به فردا موکول کرده و به نوعی حل مشکل را بر گردن دولت بعدی انداخته است.

در این شرایط نیز دولت آینده بر سر دو راهی تحمل بحران آب پاییزه در خوزستان یا پرداخت خسارت «نکاشت» به کشاورزان فصلی یعنی برنج کاران و صیفی کاران قرار گرفته است و به نظر می رسد تنها راهکار پیشگیری از بروز بحران آب پاییزه در خوزستان و البته جلوگیری از بروز اعتراضات مردمی مجدد، این است که دولت آینده با کاهش دبی خروجی دو سد کرخه و دز در همان روزهایی ابتدایی شروع کار خود، آب این دو سد را صرفا در حدی رهاسازی کند که آب شرب و آب کشت های دائمی این دو حوضه آبریز تامین شود و البته بخشی از حقابه هورالعظیم نیز که از کرخه تامین می شود، به این تالاب برسد.

هزینه خسارت نکاشت برنج و زراعت فصلی چقدر می شود؟

نکته دیگری که در این میان باید به آن توجه داشت، این است که برنج کاران خوزستانی اساسا سودی معادل 25 میلیون تومان روی هر هکتار از کشت برنج، برای خودشان متصور هستند و بنابراین دولت آینده حتی با وجود غیرقانونی بودن اقدام این برنج کاران، در صورت کاهش دبی خروجی سد کرخه و جلوگیری از رسیدن آب به زمین های برنج کاران، نمی تواند آنها را با مبلغی کمتر از 15 میلیون تومان به ازای هر هکتار راضی کند تا آنها بدون اعتراض از کشت خود دست بکشند.

حالا هم با توجه به این که در 50 هزار هکتار از اراضی پایین دست کرخه و دِز برنج کاری شده است، پرداخت خسارت نکاشت به این کشاورزان حدود 750 میلیارد تومان برای دولت بعدی آب می خورد.

همچنین با توجه به این که در صورت کاهش دِبی خروجی سدهای کرخه و دز در روزهای ابتدایی دولت آینده، آب به مزارع زراعت فصلی نیز نخواهد رسید، دولت بعدی اگر بخواهد به برنج کاران این استان خسارت نکاشت بپردازد، طبیعتا باید به صاحبان مزارع فصلی نیز همین خسارت را بدهد.

همان طور که در بالا گفته شد، در مجموع در دو حوضه آبریز دِز و کرخه، اگر از زراعت فصلی غیرقانونی صرف نظر شود، در دو حوضه آبریز دِز و کرخه احتمالا حدود 32 هزار هکتار زراعت فصلی انجام شده است که با توجه به متفاوت بودن نوع محصولات کاشته شده، قطعا نمی توان برآورد دقیقی از هزینه خسارت نکاشت این کشاورزان داشت.

اما اگر براساس اطلاعاتی که از کارشناسان حوضه کشاورزی استان خوزستان به دست آورده ایم، به طور متوسط خسارت نکاشت هر هکتار از مزارع زراعت فصلی خوزستان را 10 میلیون تومان در نظر بگیریم، می توان گفت دولت آینده در صورت تصمیم بر قطع سهم آب زراعت فصلی دو حوضه آبریز دِز و کرخه حداقل باید 320 میلیارد تومان هزینه کند.

سه راه بیشتر پیش روی دولت آینده نیست

این یعنی در مجموع اگر دولت آینده بخواهد در همان روزهای اول برای مدیریت بحران آب خوزستان و پیشگیری از تشدید این بحران در پاییز امسال، برخلاف تصمیم اخیر ستاد مدیریت بحران خوزستان، در جهت کاهش حجم دبی خروجی دز و کرخه و جلوگیری از به پایان رسیدن ذخایر استراتژیک این دو سد گام بردارد، دو راه پیش رو ندارد.

نخست، دولت بعدی باید برای پرداخت خسارت نکاشت به برنج کاران و صاحبان مزارع فصلی دو حوضه آبریز دِز و کرخه، بیش از هزار میلیارد تومان هزینه کند؛ دوم، دولت بعدی باید مواجهه با بروز موج تازه ای از اعتراضات مردمی را بپذیرد؛ البته راه سوم نیز پذیرفتن اتفاق هولناک سناریوی اول یعنی به پایان رسیدن منابع سد کرخه و دز در کمتر از دو ماه آینده است. مسئولان دولت آینده مطمئن باشند که حداقل برای مدیریت منابع آبی سدهای کرخه و دِز راه چهارمی پیش رویشان نیست.