خدابخشی: دیگر تالابی به نام "هورالعظیم" وجود ندارد / نرسیدن آب به مخزن شماره سه، علت تشنگی گاومیش های هورالعظیم

کاهش شدید سطح تراز آبی هورالعظیم در هفته های اخیر، منجر به بی تابی گاومیش ها و پرندگان مجاور هورالعظیم و البته تلف شدن بخشی از آبزیان آن شده است. در این میان به گفته معاون برنامه ریزی سازمان آب و برق خوزستان، خشکسالی و گرمای هوا موجب نرسیدن آب کافی به مخزن شماره سه هورالعظیم شده است و تصاویر مربوط به تشنگی حیات وحش هورالعظیم نیز مربوط به همین بخش از این محیط آبی است. البته براساس اظهارات دکتر حمیدرضا خدابخشی، در سال آبی جاری سهم تخصیصی آب هورالعظیم حتی به میزان 417 میلیون متر مکعب بیشتر از سهم تعیین‌شده توسط سازمان محیط زیست در شرایط خشکسالی تامین شده است.

برهم خوردن تعادل اکولوژیکی هورالعظیم بر اثر دستکاری های انسانی

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، وقوع یک سال خشکسالی پس از دو سال ترسالی پیاپی بار دیگر ثابت کرد که وضعیت مدیریت منابع آبی در ایران به شدت بحرانی است. زیرا در سال هایی که سیل خوزستان را برداشته بود، کشاورزان این استان خسارت دیدند و حالا هم که دولت نتوانسته خسارت این کشاورزان را جبران کند، به آنها مجوز کشت اول برنج داده است و با کسانی هم که به صورت غیرقانونی به کشت دوم برنج پرداخته یا محصولات آب بر دیگر را کاشته اند، برخورد نمی کند.

در این میان، هورالعظیم به عنوان مهمترین تالاب استان خوزستان نیز که در سال های سیل و بارندگی های شدید پرآب شده بود، در سال آبی جاری با افزایش مصرف آب در بخش کشاورزی و البته رشد مصرف آب در این گرمای طاقت فرسای خوزستان در بخش های صنعتی و خانگی، به شدت کم آب شده است؛ به نحوی که در هفته های اخیر به صورت متوالی تصاویر ناراحت کننده ای از تلف شدن آبزیان و تشنگی شدید گاومیش ها و پرندگان مجاور این تالاب به علت کاهش شدید سطح تراز آبی آن در شبکه های اجتماعی منتشر شده است.

کارشناسان محیط زیست علت اصلی کاهش سطح تراز آب تالاب هورالعظیم در ماه های گذشته را بلعیده شدن حقابه آن در سال آبی جاری توسط بخش های دیگر بخصوص حوزه کشاورزی عنوان می کنند، اما دکتر حمیدرضا خدابخشی، معاون برنامه ریزی سازمان آب و برق خوزستان در گفت و گو با رکنا تاکید کرد که اساسا دستکاری های انسانی در سال های گذشته، هورالعظیم را به این وضعیت انداخته است، چراکه به گفته او، این دستکاری ها، هورالعظیم را از یک محیط تالابی خارج کرده و آن را به یک تالاب مصنوعی تبدیل کرده است.

رئیس انجمن صنفی مهندسان صنعت آب خوزستان در توضیح بیشتر این مساله گفت: تعادل اکولوژیکی تالاب هورالعظیم با دستکاری های وسیع انسانی و کشیده شدن انواع جاده ها در میانه تالاب و نصب تاسیسات نفتی در سال های اخیر از بین رفته است و دیگر نمی توان هورالعظیم را یک تالاب نامید. اهمیت توجه به این مساله هم بسیار بیشتر از آن است که ما بررسی کنیم آیا حقابه هورالعظیم به اندازه کافی تامین شده است یا خیر.

این کارشناس منابع آبی ادامه داد: هورالعظیم اکنون فقط یک محیط آبی است که از هفت حوضچه تشکیل شده که جریان آب در آنها عملا مشابه حوضچه های مصنوعی است. این در حالی است که تا پیش از شروع جنگ تحمیلی، هیچ خاکریز یا دیواری درون تالاب هورالعظیم وجود نداشت و ارتباط آبی بین محیط های مختلف این تالاب برقرار بود و هورالعظیم اساسا تالابی یکپارچه به حساب می آمد.

هورالعظیم چگونه به هفت بخش تقسیم شد؟

معاون برنامه ریزی سازمان آب و برق خوزستان با این صحبت های خود در واقع به این موضوع اشاره دارد که هورالعظیم با دستکاری های انسانی صورت گرفته در آن، اکنون به هفت قسمت شامل مخازن یک تا پنج در بخش ایرانی، ناحیه بین دایک مرزی ایران و عراق و ناحیه عراقی تقسیم شده است.

این دستکاری ها نیز ناشی از آن است که از میانه جنگ تحمیلی تا اواسط دهه 70، عراق در هورالعظیم دایک مرزی کشید و ایران هم جاده هایی را برای انتقال تجهیزات و دسترسی به مرز در میانه تالاب ایجاد کرد. بعد هم از اواخر دهه 70 تا اوایل دهه 80، ایران به احداث دایک مرزی در هورالعظیم پرداخت و اکنون این دایک ها و جاده ها هورالعظیم را به هفت بخش مجزا از هم تبدیل کرده است که جریان آب در میان آنها صرفا از طریق دریچه های مصنوعی برقرار می شود.

در این میان، در میانه دهه 80 نیز کشف میدان نفتی مشترک ایران و عراق باعث شد که طرف ایرانی در میان همین هورالعظیم چند تکه شده به احداث تاسیسات نفتی و کشیدن جاده های مربوط به آن بپردازد. اکنون هم در هورالعظیم علاوه بر جاده ها و دایک های مرزی، سکوهای نفتی متعددی وجود دارد که هم دور آن خاکریز کشیده شده و هم جاده هایی برای دسترسی به این سکوها ایجاد شده و عملا تمام این تغییرات جریان طبیعی تالاب را مختل کرده است؛ بنابراین به گفته خدابخشی، اکنون در جنوب غرب استان خوزستان با محیط دست خورده ای مواجهیم که دیگر نمی توان عنوان تالاب را برایش به کار برد.

چرا بعد از دو سال ترسالی، هورالعظیم کم آب شد؟

خدابخشی در بخش دیگری از صحبت هایش با تاکید بر این که در ترسالی دو سال گذشته، سطح تراز آبی بخش های مختلف هورالعظیم در شرایط بسیار مناسبی قرار گرفته بود، اظهار داشت: در دو سال آبی پیش از امسال که رودخانه کرخه به عنوان مهمترین منبع تامین آب هورالعظیم از دِبی بسیار بالایی برخوردار بود، بخش زیادی از منابع آبی کرخه وارد هورالعظیم شد؛ به نحوی که هورالعظیم در سال آبی 97-98 به میزان 4 میلیارد متر مکعب مازاد بر نیاز خود و در سال آبی 98-99 نیز به میزان بیش از 1.5 میلیارد متر مکعب مازاد بر نیاز خود آبگیری شد.

معاون برنامه ریزی سازمان آب و برق خوزستان تعریف کرد که در دو سال آبی گذشته، آن قدر سطح تراز آبی در هورالعظیم بالا آمده بود که مسئولان این سازمان برای مدیریت آب تالاب ناچار شدند که در برخی نقاط، دایک مرزی و جاده های میانی تالاب را تخریب کنند تا آب هورالعظیم سرریز نکند و مجددا به مراتع و مزارع مجاور تالاب آسیب نزند.

البته به گفته خدابخشی، در همان زمان نیز وزارت نفت به دلیل وجود تاسیسات نفتی در مخزن شماره چهار هورالعظیم، اجازه پر شدن این مخزن را ندادند و با شکستن دایک مرزی، قسمتی از آب هورالعظیم را به سمت بخش عراقی تخلیه کردند؛ اتفاقی که در سال های ترسالی پیش از آن هم به دلیل فشار شرکت های چینی بر وزارت نفت رخ داده بود؛ چراکه بخش زیادی از تاسیسات نفتی موجود در هورالعظیم، با همکاری میان شرکت نفت ایران و برخی شرکت های چینی بنا شده است.

اما با وجود این که در دو سال آبی قبل، هورالعظیم تا این حد از آب پر شده بود، سوء مدیریت منابع آبی، بروز شرایط خشکسالی، تبخیر بخش زیادی از آب هورالعظیم به دلیل گرمای بیش از حد هوا و رشد شدید مصرف آب سد کرخه بخصوص در حوزه کشاورزی، منجر به کاهش محسوس تراز آب این محیط تالابی در سال آبی 1399-1400 شده است و بر همین اساس می توان گفت اساسا هورالعظیم در دو سال آبی گذشته احیا نشده بود و صرفا وقوع سیلاب های شدید منجر به پرآبی آن شده بود.

نقش سدسازی های ترکیه در کم آبی هورالعظیم

کم آبی این روزهای تالاب هورالعظیم البته فقط به سوء مدیریت دولت ایران مربوط نمی شود و بخش مهمی از ریشه این کاهش تراز آبی به سدسازی های اخیر ترکیه در سرچشمه های رودخانه های دجله و فرات بازمی‌گردد؛ آن طور هم که خدابخشی می گوید، سدهایی که ترکیه در سال های اخیر احداث کرده است، می تواند 30 میلیارد مکعب از آب دجله و فرات را ذخیره کند و وقتی این حجم از آب این دو رودخانه در ترکیه بماند و وارد عراق نشود و در نهایت به شط العرب نریزد، قطعا هورالعظیم نیز که بخشی از آن در عراق قرار گرفته است، تا حد زیادی بی آب می ماند.

معاون برنامه ریزی سازمان آب و برق خوزستان البته بهره برداری از سد کرخه در سال 80 با ظرفیت ذخیره سازی حدود 6 میلیارد متر مکعب را نیز از جمله دیگر عوامل کم شدن سطح تراز آبی هورالعظیم در دو دهه اخیر توصیف کرد و تاکید داشت: هدف اصلی از ساخت سد کرخه مهار سیلاب های فصلی برای توسعه کشاورزی در خوزستان بود. اکنون هم حجم آبی که در کرخه ذخیره می شود، حاصل آورد پایه رودخانه کرخه نیست، بلکه بیشتر آن به سیلاب هایی مربوط است که در حال حاضر در سد کرخه مهار می شود، اما پیش از احداث این سد به صورت طبیعی وارد هورالعظیم می شد.

بر این اساس، هورالعظیم که پیش از این یک محیط تالابی بود که سهم آب خود را به شکل طبیعی دریافت می کرد، اکنون با شرایطی مواجه شده است که حقابه آن از طرف عراق به دلیل سدسازی های اخیر ترکیه و البته احداث برخی سدها در خود عراق قطع شده و بعد از احداث سد کرخه نیز کنترل ورود سیلاب های طبیعی به این هور، در اختیار وزارت نیرو قرار گرفته و این وزارتخانه نیز اولویت اصلی خود را توسعه کشاورزی منطقه و نه تامین حقابه هورالعظیم قرار داده است.

حقابه هورالعظیم دیگر قابل تامین نیست

بر مبنای این صحبت ها، خدابخشی تاکید کرد که اکنون دیگر تالابی به نام هورالعظیم وجود ندارد، چون اولا این محیط آبی دستخوش دستکاری های انسانی متعددی شده است و دیگر نمی توان آن را یک محیط طبیعی نامید و ثانیا حقابه طبیعی هورالعظیم در گذشته، سیلاب هایی بود که از دجله، فرات و کرخه وارد آن می شد و اکنون با سدسازی هایی که ایران، عراق و ترکیه انجام داده اند، دیگر حقابه هورالعظیم به هیچ وجه قابل تامین نیست، چون هیچ دولتی حاضر نمی شود سدهایش را خراب کند تا حقابه هورالعظیم به شکل طبیعی آن تامین شود.

رئیس انجمن صنفی مهندسان صنعت آب خوزستان اما به این نکته هم اشاره داشت که با وجود همین مساله، هیات دولت، سازمان حفاظت محیط زیست را مکلف کرده است که سهم تخصیص آب هورالعظیم را محاسبه کند و وزارت نیرو هم موظف است هر سال براساس همین محاسبات، بخشی از آب سد کرخه را به این هور انتقال دهد؛ سهمی که البته خدابخشی تاکید کرد که نمی توان عنوان حقابه طبیعی را برایش به کار برد، بلکه این سهم، میزان تخصیص آب برای محیط های تالابی است.

معاون برنامه ریزی سازمان آب و برق خوزستان در توضیح بیشتر گفت: سازمان محیط زیست براساس سه سناریوی خشکسالی، شرایط نُرمال و ترسالی، سهم تخصیص آب محیط تالابی هورالعظیم از رودخانه کرخه را تعیین کرده است. امسال هم که در دوره خشکسالی قرار داریم، سازمان محیط زیست سهم آب هورالعظیم را یک میلیارد و 383 میلیون متر مکعب در سال اعلام کرده که از قضا از ابتدای سال آبی جاری تا کنون یک میلیارد و 800 میلیون متر مکعب از این سهم تامین شده است.

وی در ادامه تاکید کرد: بر این اساس یعنی می توان گفت اتفاقا در سال جاری با وجود همه انتقاداتی که درباره عدم تامین حقابه هورالعظیم مطرح می شود، سهم آبی این محیط براساس آنچه سازمان محیط زیست در شرایط خشکسالی تعیین کرده، حتی 417 میلیون متر مکعب بیشتر از مقدار تعیین‌شده، تامین شده است.

چرا آبزیان هورالعظیم تلف شدند؟

اما با وجود این که معاون برنامه ریزی سازمان آب و برق خوزستان می گوید سهم آب تخصیصی هورالعظیم در سال آبی جاری حتی بیشتر از آنچه که سازمان محیط زیست برای شرایط خشکسالی تعیین کرده، تامین شده است، سوال مهم اینحاست که چرا گاومیش ها و پرندگان مجاور هورالعظیم، اکنون تشنه مانده اند و حتی بخشی از آبزیان این تالاب نیز بر اثر بی آبی تلف شده اند؟

خدابخشی در پاسخ به این سوال توضیح داد: بخش های انتهایی کرخه ابتدا وارد مخازن شماره یک و دو هورالعظیم در بخش ایرانی می شوند. در این مخازن نیز دریچه هایی به سمت منطقه بین دایک مرزی ایران و عراق وجود دارد و در زمستان هم وقتی حجم سیلاب زیاد است و آب از طریق این مخازن وارد هورالعظیم می شود، بعد از این که حجم آب این مخازن پر می شود، آب به سمت منطقه بین دایک مرزی ایران و عراق سرریز می کند.

این کارشناس منابع آبی ادامه داد: در این شرایط اگر مخازن شماره سه، چهار و پنج در بخش ایرانی قابلیت آبگیری داشته باشند، دریچه های بین منطقه بین دایک مرزی ایران و عراق باز می شود و آب وارد این مخازن می شود. در زمستان نیز که حجم آب زیاد است، به صورت طبیعی این سه مخزن تا حد زیادی آبگیری می شوند و البته وزارت نفت بازهم به دلیل وجود تاسیسات نفتی، امکان آبگیری کامل آنها را نمی دهد.

رئیس انجمن صنفی مهندسان صنعت آب خوزستان در ادامه گفت: در شرایطی مثل تابستان امسال نیز که با پدیده خشکسالی مواجهیم، طبیعتا وقتی آب به اندازه کافی وارد هورالعظیم نمی شود، آبی نمی ماند که به صورت سرریز از مخازن شماره یک و دو به منطقه بین دایک مرزی ایران و عراق و از این بخش ها به مخازن شماره سه تا پنج هدایت شود. حال وقتی در این شرایط، دمای هوا نیز بیش از حد بالا رفته است، طبیعتا آب به صورت تدریجی تبخیر می شود و میزان اکسیژن آن کم می شود.

وی افزود: امسال نیز همه این مسائل دست به دست هم داده است که هم سطح آب مخازن سه تا پنج هورالعظیم به شدت کاهش یابد و هم کیفیت این آب کم شود. طبیعتا در این شرایط، آبزیان و گاومیش ها نیز در مناطقی از پیدا می کنند که گودتر است و آب بیشتری دارد. این بخش نیز برحسب اتفاق در نزدیکی دایک مرزی قرار گرفته است و به همین دلیل، افراد مختلف به خوبی می توانند از آن تصویربرداری کنند.

خدابخشی در پایان تصریح کرد: تصاویری هم که در روزهای اخیر از آبزیان، گاومیش ها و پرندگان هورالعظیم منتشر شده، مربوط به مخزن شماره سه این هور بوده است؛ یعنی همان بخش از هورالعظیم که اکنون به دلیل شرایط خشکسالی آب کافی به آن تزریق نشده و گرمای بیش از حد هوا نیز بخش زیادی از آب آن را تبخیر کرده است؛ همین مساله نیز باعث شده است که حیات وحش هورالعظیم امسال تا حد زیادی با مشکل کم آبی دست و پنجه نرم کنند.