سفره های آب زیرزمینی تهران چه زمانی کاملا بی آب می شوند؟

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، تهران در آستانه فروپاشی زمین: شمارش معکوس برای نابودی آب‌های زیرزمینی! این سخن برگرفته از تحقیقاتی است که کارشناسان از وضعیت فعلی سفره های اب زیرزمینی تهران اعلام می کنند.

با ادامه برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، تهران به‌سوی یک فاجعه زیست‌محیطی بی‌سابقه پیش می‌رود. بر اساس برآوردها، تا دو دهه آینده، بخش‌های وسیعی از استان تهران دچار نشست بحرانی خواهند شد. آیا پایتخت ایران تا دهه ۱۴۳۰ زیر پای ساکنانش فرو خواهد ریخت؟

سفره های آب زیرزمینی تهران چه زمانی کاملا بی آب می شوند؟

دکتر مهدی زارع- استاد تمام زمین شناسی در این خصوص برای رکنا نوشت:

در صورت تداوم روند کنونی برداشت بیش از حد آب های زیرزمینی، گسترش شهری و شیوه های ناکافی مدیریت آب، حداکثر نشست و فرونشست زمین بحرانی در استان تهران در آینده رخ خواهد داد. تهران برای مصارف کشاورزی، صنعتی و خانگی به شدت به آب های زیرزمینی متکی است. استخراج بیش از حد در مناطقی مانند دشت تهران، ورامین و شهریار هم اکنون باعث فرونشست قابل توجهی شده است.  مهم ترین دلیل فرونشست زمین در استان تهران، دخالت انسان به ویژه برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی است.   تغییرات اقلیمی با کاهش تغذیه طبیعی آب، وضعیت را تشدید می کند، عامل اصلی فرونشست، استفاده ناپایدار از منابع آب زیرزمینی است .  

استان تهران برای کشاورزی، صنعت و مصارف خانگی به شدت به آب های زیرزمینی متکی است. حفاری بیش از حد چاه های قانونی و غیرقانونی و سرعت های استخراج ناپایدار منجر به کاهش چشمگیر سطح آبخوان ها شده است. در مناطقی مانند ورامین و دشت تهران، سطح آب‌های زیرزمینی سالانه چندین متر کاهش می‌یابد و باعث فشرده شدن و فرورفتن زمین‌های آبرفتی می‌شود.گسترش سریع شهری به ویژه در شهرستان هایی مانند شهریار، اسلامشهر و قرچک، تقاضا برای آب را افزایش داده و فشار مضاعفی بر منابع آب زیرزمینی وارد می کند. زیرساخت‌ها ، ساختمان‌های بلند و خطوط مترو، با افزایش وزن به سطح و ایجاد اختلال در الگوهای زهکشی طبیعی، به فرونشست زمین کمک می‌کنند.  کشاورزی بخش قابل توجهی از مصرف آب های زیرزمینی استان تهران را به خود اختصاص داده است. روش‌های آبیاری ناکارآمد و کشت محصولات پر آب، تخریب آبخوان ها را تسریع کرده است.

تغییرات اقلیمی منجر به کاهش بارندگی و خشکسالی های طولانی در منطقه شده و تغذیه طبیعی سفره های آب زیرزمینی را کاهش داده است. دماهای بالاتر نرخ تبخیر را افزایش می‌دهد، در دسترس بودن آب سطحی را کاهش  و اتکا به آب‌های زیرزمینی را افزایش می‌دهد. در حالی که تغییرات اقلیمی کمبود آب را تشدید می کند، اثرات اعمال ناپایدار انسانی را در جهت تسریع فرونشست زمین  تشدید می کند.  

دشتهای استان تهران از لایه های ضخیمی از رسوبات آبرفتی تشکیل شده است که در صورت حذف آب های زیرزمینی مستعد تراکم هستند. این موقعیت زمین شناختی منطقه را به ویژه در برابر فرونشست آسیب پذیر می کند. دخالت انسان به ویژه برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی، مهم ترین دلیل فرونشست زمین در استان تهران است. اگر استخراج آب های زیرزمینی با نرخ فعلی یا افزایشی ادامه یابد، حداکثر تداوم زندگی آبخوانهای موجود اتان تهران تا حدود بیست سال آینده خواهد بود و و نابودی کامل آبخوانهای استان تهران در دهه 1420 تا 1430 رخ خواهد داد.

شهرنشینی سریع و ساخت ساختمان های بلند و  خطوط مترو در  مناطق حاشیه تهران نیز مانند اسلامشهر، رباط کریم و قرچک آسیب پذیری در برابر فرونشست زمین تسریع کرده است.  تا دهه 1430-1440 ، خشکسالی های طولانی مدت و کاهش تغذیه سفره های زیرزمینی  نرخ فرونشست را به ویژه در مناطق کشاورزی مانند ورامین و پاکدشت به کل آبخوانهای منطقه را نابود خواهد کرد.  نرخ فرونشست در برخی از مناطق استان تهران در حال حاضر بیش از 25 سانتی متر در سال است ( دشت تهران و دشت شهریار در جنوب غرب تهران). در صورت تداوم یا افزایش این نرخ‌ها، زیرساخت‌های حیاتی، جاده‌ها، خطوط لوله و ساختمان‌های حساس تا حدود 15 سال بعد آسیب‌های جبران‌ناپذیری مواجه شوند.

 در صورت اجرای سیاست های مدیریت موثر منابع آب  مانند کاهش برداشت آب های زیرزمینی، ترویج بازیافت آب و بهبود بهره وری آبیاری، زمانهای بیشینه فرونشست بحرانی ممکن است به تعویق بیفتد. در استان تهران، چندین شهرستان و شهرستان‌ها به دلیل ترکیبی از عواملی مانند برداشت بی رویه آب‌های زیرزمینی، شهرنشینی سریع و شرایط زمین‌شناختی به شدت در برابر فرونشست زمین آسیب‌پذیر هستند. آسیب پذیرترین مناطق عبارتند از مناطق جنوب و جنوب غرب تهران مانند شهر ری و کهریزک به دلیل مجاورت با دشت تهران، شهرستان ورامین، که فعالیت های کشاورزی به شدت به آبیاری آب های زیرزمینی وابسته است که منجر به تخلیه سریع آبخوان ها و  نرخ فرونشست بالایی - 25 تا 30 سانتی متر در سال شده،  شهرستان شهریار، شهرهایی مانند رباط کریم و شهر قدس، شهرستان اسلامشهر،  شهرستان پاکدشت، به عنوان  بخشی از دشت ورامین، شهرستان قرچک در جنوب شرقی تهران .

 شهرستان ورامین به دلیل نرخ فرونشست بسیار بالا (تا 30 سانتی متر در سال) و وابستگی زیاد به آب های زیرزمینی برای کشاورزی، در حال حاضر آسیب پذیرترین شهرستان در برابر فرونشست زمین در استان تهران است. شهرستان ورامین و زمین های کشاورزی اطراف آن در معرض خطر جدی آسیب های جبران ناپذیر قرار دارند.  رودخانه جاجرود و مخروط افکنه مرتبط با آن نقش مهمی در تامین آب و پایداری زمین شناختی ورامین و جنوب شرق تهران دارد.

رودخانه جاجرود که از رشته‌کوه‌های البرز سرچشمه می‌گیرد و از شرق تهران می‌گذرد .  کاهش بارش برف و بارندگی در رشته‌کوه‌های البرز باعث کاهش تغذیه طبیعی رودخانه شده است. ساخت سدهایی مانند سد لتیان و سدماملو ، جریان طبیعی رودخانه را تغییر داده و دسترسی به آب در پایین دست را کاهش داده است. مخروط افکنه رودخانه جاجرود آبخوان ورامین است. رواناب های شهری و صنعتی رودخانه و سفره های زیرزمینی آن را آلوده کرده و دسترسی به آب پاک را بیشتر کاهش داده است.  استخراج بیش از حد از آب های زیرزمینی برای کشاورزی، صنعت و مصارف خانگی منجر به کاهش چشمگیر سطح آب شده است. مخروط افکنه رودخانه جاجرود از رسوبات سستی تشکیل شده است که با حذف آب های زیرزمینی به شدت مستعد تراکم هستند. پمپاژ بیش از حد باعث فرونشست زمین در پاکدشت ، ورامین و قرچک شده به نحوی که نرخ فرونشست در این مناطق از بالاترین میزانها  در استان تهران است و در برخی نقاط به 25 تا 30 سانتی متر در سال می رسد. رودخانه جاجرود و مخروط آبرفتی آن برای کشاورزی منطقه حیاتی است. کمبود آب و فرونشست زمین سیستم های آبیاری را مختل کرده، عملکرد محصول را کاهش داده و امنیت غذایی را به خطر انداخته است. تخلیه رودخانه جاجرود و سفره های زیرزمینی آن منجر به از بین رفتن تالاب ها و سایر اکوسیستم های وابسته به جریان رودخانه شده است.

در صورت ادامه روند فعلی، بحران آب و فرونشست زمین در حوضه رودخانه جاجرود بدتر خواهد شد و پیامدهای شدیدی برای اقتصاد، محیط زیست و جمعیت منطقه خواهد داشت. با تداوم بهره برداری از آبهای زیرزمینی به شیوه حاضر در دهه‌های 1410 تا 1430  سفره‌های زیرزمینی شرق تهران  به‌طور برگشت‌ناپذیری تخلیه میشود که منجر به فرونشست دائمی زمین و فروپاشی کشاورزی منطقه  شود. تنظیم استخراج آب های زیرزمینی و ترویج استفاده از پساب های تصفیه شده برای آبیاری، اجرای طرح های تغذیه مصنوعی برای تکمیل آبخوان رودخانه جاجرود، اجرای قوانین ساختمانی سخت گیرانه تر و محدودیت  و ممنوعیت ساخت و سازها را در مناطق پرخطر  و توسعه راهبردهای مقابله با کاهش دسترسی به آب به دلیل تغییرات اقلیمی، مانند محصولات مقاوم در برابر خشکسالی و بهبود راندمان آبیاری، از شیوه های کاهش ریسک فرونشست زمین است.

در صورت تداوم روندهای فعلی، حداکثر نشست بحرانی زمین و فرونشست در استان تهران به احتمال زیاد بین سال های 1420 تا 1430رخ خواهد داد. با این حال، این زمان بندی  بسته به شیوه‌های مدیریت آب، برنامه‌ریزی شهری و اثرهای تغییرات اقلیمی  تسریع می شود یا کاهش می یابد.

جدول کاهش سفره‌های زیرزمینی و فرونشست زمین در استان تهران

بحران کاهش سفره‌های زیرزمینی و فرونشست در استان تهران

۱. چرا زمین در تهران فرونشست می‌کند؟

۲. کدام مناطق تهران بیشتر در خطر فرونشست هستند؟

۳. فرونشست زمین چه مشکلاتی ایجاد می‌کند؟

۴. برای جلوگیری از فرونشست چه باید کرد؟

 کاهش برداشت از آب‌های زیرزمینی

 استفاده از سیستم‌های نوین آبیاری در کشاورزی

 محدود کردن ساخت‌وساز در مناطق پرخطر

 بازیافت و استفاده مجدد از آب

 تقویت آبخوان‌ها با تغذیه مصنوعی

 اجرای قوانین سخت‌گیرانه برای مدیریت منابع آب

فرونشست زمین در استان تهران، نتیجه‌ی بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، شهرنشینی سریع و تغییرات اقلیمی است. اگر روند کنونی ادامه یابد، در دهه‌های آینده، بحران آب و نشست زمین به سطحی بحرانی خواهد رسید که جبران آن بسیار دشوار خواهد بود. این پدیده نه‌تنها زیرساخت‌های شهری، راه‌ها و ساختمان‌ها را تهدید می‌کند، بلکه امنیت غذایی و زیست‌محیطی منطقه را نیز به خطر می‌اندازد.

با این حال، می‌توان با اجرای سیاست‌های پایدار، مانند مدیریت صحیح منابع آب، بهینه‌سازی مصرف، استفاده از پساب‌های تصفیه‌شده در کشاورزی و محدودیت ساخت‌وساز در مناطق پرخطر، اثرات این بحران را کاهش داد. اقدام فوری و برنامه‌ریزی بلندمدت، کلید مقابله با فرونشست و حفظ منابع حیاتی آب برای نسل‌های آینده است.