ساز بادی چیست؟ شناخت انواع ساز بادی + عکس

به گزارش رکنا، ساز بادی (wind instrument) از طریق عبور هوا در داخل لوله یا زبانه های فلزی و چوبی تولید صدا می کند. برای اینکه بتوان این عبور هوا را به یک موسیقی تبدیل کرد باید با ساختار و نت های آن ساز آشنا باشید. در این مقاله سعی کرده ایم نگاهی جامع به انواع ساز بادی از نظر نوع، نحوه اجرا، ایرانی و غربی بودن داشته باشیم.

تاریخچه سازهای بادی

ساز بادی را می توان قدیمی ترین انواع ساز ساخته شده در طول تاریخ نامید. انسان های نخستین به صورت کاملا تصادفی آموختند که می توان با دمیدن هوا در اجسام مختلف مانند(گیاهان و چوب برخی درختان، سوراخ کردن شاخ یا استخوان حیوانات) صداهایی را ایجاد کرد.

از این صداها در بزم هایشان، هنگام شکار و مراسمات خود استفاده می کردند. رفته رفته با پیشرفت دانش، این اختراعات تکامل یافت به گونه ای که در عصر حاضر ساز بادی به جایگاه ویژه ای رسیده است. امروزه ساز بادی در انواع و مدل های مختلف با استفاده از متریال های متفاوت(چوب و فلز) ساخته و مورد استفاده قرار می گیرند. یکی از دلایلی که باعث شد ساز بادی نسبت به سایر سازها زودتر شناخته شود نحوه ارتباط انسان ها با یکدیگر بود که از طریق دهان انجام می شد.

انواع ساز بادی

سازهای بادی به دو دسته برنجی و چوبی تقسیم‌بندی می‌شوند. این دسته‌بندی بر اساس متریال به کار گرفته شده در ساخت ساز ها نمی‌باشد بلکه بر اساس نحوه به صدا در آوردن ساز در قسمت دهنی است. (یعنی نحوه نوازندگی با ساز)

نحوه اجرا با سازهای بادی چوبی فقط به صورت دمش یا مکش هوا می باشد. یعنی به صورت مستقیم، داخل ورودی هوا دمش انجام می دهیم اما در سازهای بادی برنجی صدا به وسیله لرزش لب ها به همراه فقط دمش هوا در قسمت دهنی صورت می گیرد.

سازهایی مانند (فلوت ریکوردر، فلوت، کلارینت یا سازدهنی) در دسته ساز بادی چوبی قرار دارند. هرچند که ممکن است بدنه آنها از فلز ساخته شده باشد.

قبل از خرید ساز بادی و چک کردن لیست قیمت بهتر است با خانواده‌ آن بیشتر آشنا شوید. در این بخش می خواهیم چند ساز بادی چوبی و برنجی که در سبک های ایرانی و غربی مورد استفاده قرار می گیرند را به شما معرفی کنیم. در برخی از این سازها، هوا به صورت رفت و برگشتی (دمش و مکش) و برخی دیگر فقط به صورت رفت (دمش) هوا به صدا در می‌آید.

۱) انواع ساز بادی چوبی

ساز هایی که در دسته ساز های بادی چوبی (Woodwind instruments) قرار می گیرند از طریق دمش هوا به داخل آن به صدا در می‌آیند یعنی لرزشی در قسمت دهنی اتفاق نمی‌افتد.

در هر کشور مطابق با سلیقه و یا تاریخ آن منطقه، سازهای خاصی محبوب می شوند و در چرخه تکامل قرار میگیرند. در ایران ما سازهای بادی را در اجرای موسیقی سنتی بسیار شنیده ایم. سازهای بادی ایرانی چوبی نظیر: ساز نِی، نی لبک، دوزله، قرنی، نی انبان، سرنا، بالابان، کرنا و…

ساز نی

ساز نی در دسته سازهای بادی چوبی قرار می گیرد. همچنین این ساز در گروه سازهای سنتی ایران است. این ساز را به صورت انفرادی و گروهی می توان استفاده کرد. در بسیاری از اجراهای گروهی سنتی از این ساز استفاده می شود.

روش به صدا در آوردن نی به این صورت است که قسمت دهنی آن را در بین دو دندان جلویی ردیف بالا قرار می دهیم و با زاویه ای مناسب داخل آن دمش انجام می دهیم.

ساز نی‌انبان

نی انبان نیز در گروه سازهای چوبی می باشد اما این ساز تفاوت بسیار زیادی با سایر ساز های بادی چوبی دارد. این ساز از طرفی مانند ساز دوزله دارای 2 لوله چوبی همراه با سوراخ هایی می باشد اما تفاوت در این است که ما مستقیم داخل این ساز دمش انجام نمی دهیم.

ساز نی انبان از ساز های سنتی ایران و مربوط به بخش جنوب ایران است. به خاطر نحوه اجرا و لحن صدای پایدار این ساز، لازم است که دمش به داخل آن همواره ثابت باشد و قطع نشود. به همین دلیل از پوست حیواناتی مانند بز و گوسفند استفاده می کنند. خروجی هوای پوست داخل ساز می باشد و ورودی آن برای نوازنده می باشد که در هنگام نوازندگی در صورت کم شدن هوای داخل پوست نوازنده می تواند در داخل پوست دمش انجام شود تا همواره مقدار هوا ثابت باشد.

ساز دوزله

دوزله نیز یکی دیگر از سازهای سنتی قسمت کُرد نشین می باشد. این ساز در دسته سازهای بادی چوبی قرار می گیرد. همانطور که در شکل بالاتر دیدید دوزله مانند دو فلوت می باشد که به یکدیگر متصل شده اند. دمش هوا داخل این ساز به صورت مستقیم انجام می شود بدون هیچ گونه لرزش.

تنفس هنگام نواختن با این ساز نیاز به مهارت بالایی دارد که تنها با تمرین و پشتکار این تسلط شکل خواهد گرفت.

ساز بالابان

یک ساز بادی چوبی دو زبانه به نام بالابان که صدایی بسیار دلنشین و رویایی دارد. این ساز در گروه سازهای سنتی منظقه آذربایجان قرار می گیرد که بسیار مورد توجه مردم بومی آن منطقه و البته تمامی علاقه مندان به موسیقی سنتی قرار گرفته است. بدنه ی ساز بالابان مانند ساز فلوت است اما قسمت دهنی آن با فلوت متفاوت است.

قسمت دهنی آن به صورت زبانه دوبل می باشد که طول آن حدود 6 سانتی متر است که به صورت پهن طراحی شده است.

سازدهنی

سازدهنی یا هارمونیکا در دسته سازهای بادی زبانه آزاد (free reed instrument) قرار می گیرد. در این ساز تولید صدا به وسیله دمش و مکش هوا صورت می گیرد. به طوری که با دمش یا مکش هوا بر روی یک سوراخ در اصل ما هوا را به سمت نُت مورد نظر هدایت می کنیم. بنابر توضیحاتی که در بالا دادیم به این نتیجه می رسیم که سازدهنی در دسته سازهای بادی چوبی قرار می گیرد با اینکه بدنه و زبانه هایی از جنس فلز و برنج دارد.

در سازدهنی هر سوراخ با دمش و مکش هوا صدا ایجاد می کند یعنی با دمش یک نت و با مکش، نتی دیگر به صدا در می آید. در سازدهنی کروماتیک که محبوب ترین و پرکاربرد ترین مدل سازدهنی می باشد به کمک اسلاید که شاسی آن در سمت راست ساز قرار دارد تعداد نت های هر سوراخ به 4 عدد می رسد که باعث می شود بتوانیم با این ساز طیف گسترده ای از نت ها و قطعه ها را اجرا کنیم.

فلوت

به راحتی می توان لقب قدیمی ترین ساز بادی جهان را به فلوت نسبت داد. فلوت یک ساز بادی است که در واقع از یک لوله چوبی یا فلزی و تعدادی کلید، تشکیل شده است. اکثر ساز های بادی دارای تیغه (قمیش) هستند که با دمیدن هوا و به ارتعاش درآوردن آن ها صدا تولید می شود اما فلوت به وسیله نوسان هوا صدا تولید می کند.

فلوت فقط از طریق دمش هوا صدا تولید می کند و در واقع فاقد دهنی می باشد. در ابتدای این ساز یک سوراخ قرار دارد که باید لب ها را نزدیک آن قرار داد و با زاویه ای صحیح به داخل آن دمش انجام داد( مانند فوت کردن یک شمع از فاصله نزدیک) یعنی لب ها تماس کامل با سوراخ ندارند.

فلوت جزو سازهای بادی بدون زبانه چوبی می باشد. همانطور که پیش تر گفتیم چوبی یا برنجی بودن یک ساز ربطی به متریال به کار گرفته شده در ساخت آن ندارد.

فلوت ریکوردر

فلوت ریکوردر نیز یک ساز بادی چوبی بی زبانه می باشد اما تقاوت هایی با فلوت دارد. در ساز قبلی یعنی فلوت یک سوراخ بر روی بدنه وجود داشت و نوازنده باید به صورت مورب ساز را دست بگیرد تا بتواند به صورت مستقیم داخل سوراخ دمش انجام دهد.

اما در فلوت ریکوردر ساز به صورت مستقیم روبروی دهان قرار می گیرد. در فلوت دهان نوازنده با ساز تماسی نداشت اما در فلوت ریکوردر دهان با قسمت دهنی ساز تماس دارد و به صورت مستقیم در آن دمش انجام می دهد. فلوت ریکوردر نیز مانند سایر فلوت ها فقط با دمش هوا به صدا در می‌آید.

تفاوت دیگر این دو مدل فلوت جنس صدای آن ها می باشد. با شنیدن صدای این دو مدل فلوت می توانید تفاوت صدای آنها را متوجه شوید. پس فهمیدیم استایل دست گرفتن این دو مدل فلوت با یکدیگر متفاوت است. در شکل زیر می توانید نحوه دست گرفتن این دو مدل ساز بادی فلوت را با یکدیگر مقایسه کنید.

2) انواع ساز بادی برنجی

به صدا درآوردن ساز بادی برنجی (Brass instruments) با لرزش لب ها همراه با دمش در قسمت دهانی ساز انجام می شود. به وسیله‌ی سازهای بادی شما می توانید انواع سبک های موسیقی را اجرا کنید. انواع ساز بادی غربی برنجی شامل: فلوت، ترومبون ، ترومپت، هورن، کورنت .

ساز ترومپت

ترومپت یک ساز بادی برنجی می باشد که قدمت بسیار طولانی دارد. در ابتدا فقط از ترومپت در موسیقی نظامی استفاده می شد ولی امروزه از این ساز علاوه بر موسیی نظامی در بسیاری از ارکستر ها و حتی تک نوازی ها کاربرد دارد. ترومپت بیشتر برای سبک کلاسیک مورد استفاده قرار می گیرد.

همانطور که گفتیم ترومپت یک ساز برنجی محسوب می شود یعنی به صدا در آوردن آن با لرزش و ارتعاش لب ها و همزمان دمش انجام دادن در قسمت دهنی همراه است. فقط با ارتعاش لب ها می توان صدای زیبای این ساز را درآورد.

ساز توبا

ساز توبا نیز یک ساز بادی برنجی است که با استفاده از ارتعاش و لرزش لب ها در قسمت دهنی به صدا در می‌آید. این ساز در دسته سازهای کلاسیک می باشد که صدایی بسیار بم دارد. از این ساز نیز در ارکسترها و سمفونی ها بسیار استفاده می شود. اجراهایی به صورت تک نوازی نیز با این ساز انجام شده که بسیار جذاب می باشد.

ساز توبا را به نوعی بم ترین ساز خانواده سازهای برنجی می نامند. سمفونی فانتاستیک هکتور برلیوز یک نمونه عالی از همراهی این ساز میباشد که به خوبی نقش خود را ایفا کرد.

3) ساز بادی زبانه آزاد و کلید دار

یک ساز می تواند در چند خانواده قرار بگیرد. برای مثال ملودیکا هم در خانواده سازهای کلید دار قرار می گیرد و هم ساز های بادی! (منظور از زبانه آزاد نوع ساختار تیغه ها در این ساز ها است.)

ملودیکا

ملودیکا نیز یک ساز بادی می باشد که فقط با دمش هوا به داخل آن صدا تولید می شود. مکانیزم تولید صدا در ملودیکا مانند سازدهنی می باشد. در هر دو ساز تیغه هایی فلزی وجود دارند که با هدایت هوا به سمت آنها و به ارتعاش درآمدن آنها صدا تولید می شود. در سازدهنی با دمش و مکش هوا، صدا تولید می شود اما در ملودیکا فقط با دمش هوا.

مسیر هوای ورودی در ساز ملودیکا مانند سازدهنی باز نیست. مسیر هوا به داخل ملودیکا در حالت عادی (وقتی که کلیدی را فشار نداده باشید) بسته می باشد. در این حالت هیچ هوایی نباید به داخل ساز وارد شود و شما با فشار دادن هر کلاویه یا کلید مسیر هوا را باز می کنید و هوای دمیده شده دقیقا به سمت نُتی می رود که شما کلید آن نت را فشار داده باشید.

یکی از مزایای ملودیکا این است که بیشتر قطعات پیانو را می شود با آن اجرا کرد. شما با خرید ملودیکا می توانید یک پیانوی کوچک همیشه همراه خود داشته باشید.

آکاردئون

آکاردئون نیز یک ساز بادی میباشد اما مانند پیانو در دسته ساز های کلاویه دار قرار دارد. این ساز که به آن پیانوی دستی نیز میگویند در واقع سازی با کیفیت پیانو اما قابل حمل میباشد. آکاردئون دارای 3 بخش اصلی به نام های: کلاویه، دکمه و فانوس میباشد.

اکاردئون دارای یک دمنده در وسط ساز می باشد که معمولا از جنس چرم یا پارچه ای ضخیم با مقاومت بالا ساخته می شود. این دمنده در واقع مانند شش های ما عمل میکند و آکاردئون نیز مانند سازدهنی. در واقع با باز و بسته کردن دمنده به صورت دمش و مکش هوا را به سمت تیغه ها که عامل ایجاد صدا هستند هدایت می کند.

یعنی شما هم در حالت باز شدن دمنده می توانید نت ها را اجرا کنید هم در حالت بستن دمنده که از نظر کیفیت صدا هیچ تفاوتی بین باز و بسته کردن دمنده وجود ندارد.

ساز آکاردئون نیز مدل کروماتیک و دیاتونیک دارد. مدل کروماتیک آن دارای کلاویه و دکمه های آکورد می باشد اما مدل دیاتونیک آن فقط دارای دکمه های آکورد است و کلاویه های سفید و مشکی پیانو را ندارد.

برای یادگیری موسیقی لازم بود که با تمامی این نکات آشنا شوید و اطلاعات خود را برای یک شروع هیجان انگیز و وارد شدن به دنیای موسیقی کامل کنید.

نحوه تولید صدا در ساز بادی

همانطور که در بالا گفتیم تولید صدا در این نوع ساز به وسیله عبور جریان هوا می باشد. هوای دمیده شده در داخل ساز باعث به ارتعاش درآمدن و تولید صدا می شود اما برای تغییر در ارتفاع صداهای تولید شده باید فرایندی در ساز ایجاد شود که بتواند مسیر هوا را به سمت نت های مد نظر تغییر دهد. در برخی از ساز های بادی به وسیله‌ دکمه هایی که بر روی ساز قرار گرفته شده است مسیر هوا را جابجا می کنیم.

در برخی دیگر، سازها از تعدادی سوراخ یا لوله های هوا تشکیل شده اند که با جابجایی بر روی این سوراخ ها یا لوله ها به نت هایی با ارتفاع های متفاوت دسترسی پیدا می کنیم. ارتفاع نت ها یا همان زیر و بمی در سازهای مختلف متفاوت است. هر سازی با توجه به ساختار آن محدوده صدایی را می تواند ساپورت کند.

خلاصه

سازهای بادی از قدیمی ترین انواع ساز هستند و در 2 نوع برنجی ، چوبی دسته بندی می شوند. این تقسیم بندی با توجه به نحوه اجرای این سازهاست و ارتباطی با جنس آنها ندارد. ساز بادی چوبی مانند: نی ، فلوت، ساز دهنی; ساز بادی برنجی مانند: ترومپت ، ترومبون ، توبا .

منبع: نواکده