کمیته ملی سیل تشکیل شود !

به گزارش گروه حوادث رکنا، این اتفاق نادر بود و تا پیش از این، در بحران‌های بزرگ و ملی مانند زلزله بم یا رودبار، گزارش‌های جامع و در سطحی ملی تدوین نشده بود تا چراغ راه آینده باشد. حالا رئیس جمهوری با تکیه بر تجربه موفق کمیته ملی بررسی حادثه پلاسکو، تأکید دارد که چنین کمیته‌ای باید برای بررسی ملی و همه‌جانبه سیلاب‌های نوروز 98 هم تشکیل شود تا این بحران ملی، به تجربه و درس ملی هم تبدیل شود. این پیشنهاد، نخستین بار از سوی محمد فاضلی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی مطرح شد. او که خود عضو کمیته ملی بررسی حادثه پلاسکو نیز بوده است، معتقد است برای آموختن از درس‌های این سیلاب و کاستن از خسارت‌های آن در آینده، نیازمند بررسی همه جانبه، فنی و علمی سیلاب‌های اخیر هستیم. درباره اینکه چنین گزارشی باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد یا این کمیته باید چه تخصص‌هایی را دربر بگیرد، با او گفت‌وگو کرده‌ایم که می‌خوانید.
چرا تدوین گزارش‌های ملی حوادثی نظیر فروریزی ساختمان پلاسکو و حادثه سیل اخیر در کشور ضروری است؟
حوادثی از جنس فروریزی ساختمان پلاسکو یا سیل اخیر در کشور و شیوه مواجهه با آنها، محصول فرآیندهای درازمدت، میان‌مدت و کوتاه‌مدت پیچیده‌ای هستند. درست است که ساختمان پلاسکو در کمتر از چند ساعت فرومی‌ریزد یا سیل در کمتر از یک روز منطقه‌ای وسیع نظیر آق‌قلا و گمیشان را زیر آب می‌برد، اما فرآیندهای پیچیده‌ای نظیر بی‌توجهی چند دهه‌ای به استانداردهای ایمنی، مشکلات ساختاری در سازمان‌ها و نهادها، یا رویه‌های شهرسازی، محیط‌ زیستی و سازمانی سبب این حوادث یا ناکامی در مواجهه با پدیده طبیعی نظیر سیل می‌شوند.
حوادثی نظیر فروریزی پلاسکو یا سیل به ندرت رخ می‌دهند و جریان عادی زندگی نیستند. این گونه رخدادها کاملاً مستعد کم‌توجهی یا اصلاً بی‌توجهی هستند. جامعه به ساز و کارهایی نیاز دارد که همه آن فرآیندها، رویه‌ها و کنش‌هایی را که در انباشت تاریخی خود، سبب پیدایش این گونه حوادث شده‌اند و در معرض غفلت قرار گرفته‌اند با دقت شناسایی شوند.
این گونه حوادث همچنین سؤالات مهمی پیش روی جامعه قرار می‌دهند و افکار عمومی خواستار مشخص شدن ابعاد مختلف حوادث و رفع ابهامات است. فرضیه انفجار و خرابکاری در حادثه پلاسکو به صورت جدی مطرح بود. این گونه فرضیه‌ها بالاخص در جامعه‌ای با اعتماد نهادی کم، بسیار طبیعی است. حکمرانی می‌تواند به همه این سؤالات بی‌اعتنا باشد و به بی‌اعتمادی بیشتر دامن بزند، اما می‌تواند سازوکارهای شفافی برای رفع ابهامات در پیش بگیرد.
تشکیل کمیته‌های ملی برای تدوین گزارش‌های ملی که نهایت شفافیت در فرآیند تدوین آنها رعایت شده باشد، منشأ تولید اعتماد از طریق پاسخ دادن به ابهامات افکار عمومی است. پاسخ دادن به ابهامات و شناسایی کردن نقاط ضعف ساختاری و درازمدت، میان‌مدت و کوتاه‌مدت، راه‌هایی برای بهبود و اصلاح در اختیار جامعه قرار می‌دهند.
یک انتقاد دکتر محسن رنانی تدوین نشدن تجربه امداد و نجات در زلزله بم بود. به باور شما اگر در حوادثی نظیر زلزله بم یا رودبار، کمیته‌های ملی، همه جوانب حادثه را بررسی و مکتوب کرده بودند، امروز هم چنین وضعیتی در مواجهه با حوادث داشتیم؟
اصلاح رویه‌ها صرفاً تحت تأثیر تولید چنین گزارش‌هایی نیست، اما داشتن چنین گزارش‌هایی که به دقت همه کاستی‌ها را تشریح کرده باشند و داده‌های کافی برای گفت‌وگوی اجتماعی درباره حوادث و علل آنها و همچنین ظرفیت‌های کشور برای امداد و نجات ارائه کنند، یکی از شروط رفتن به سمت اصلاح است. ممکن است این گونه گزارش‌ها هم نوشته شوند و کسی پیگیر نتایج آنها و اصلاحات مترتب بر آنها نشود. بنابراین تهیه گزارش ملی حوادث، شرط کافی اصلاحات نیست؛ اما اگر شما تصمیم جدی برای اصلاحات داشته باشید، باید چنین گزارش‌هایی را تهیه کرده باشید تا بدانید که کجای کار ایراد دارد. این چنین گزارش‌هایی به شما اطلاعاتی ارائه می‌کنند که بر مبنای آنها می‌توانید با همه ذینفعان گفت‌وگو کنید. این گونه گزارش‌ها به جامعه اجازه می‌دهند تا تخصص‌های لازم برای فائق آمدن بر مسائل را شناسایی کند. فهم بین‌رشته‌ای و پیچیده سیاستی درباره این حوادث و مقابله با آنها یا امداد و نجات، از دل این نوع گزارش‌ها پدید می‌آید.
این فهم بین‌رشته‌ای و پیچیده بسیار اهمیت دارد و ظرفیت دوری کردن از قضاوت شتابزده به جامعه می‌دهد. افراد زیادی امروز درباره علل سیل قضاوت می‌کنند و با همان فهم‌های تلگرامی و مختصر، راه حل ارائه می‌کنند. این چند روز شاهد بوده‌اید که چقدر سریع از یک سال پربارش، نتایجی درباره سدسازی، سازه‌های آبی و بسیاری مسائل دیگر استخراج شده است. این گونه گزارش‌ها علاوه بر آنکه غفلت‌زدایی می‌کنند، ظرفیت داوری صحیح جامعه را افزایش می‌دهند.
شما هم یکی از پیشنهاد دهندگان بررسی ملی حادثه پلاسکو و هم یکی از اعضای این کمیته ملی بودید، در چنین بررسی‌هایی چه رویکردهایی در پیش گرفته می‌شود، از چه علوم و دانشی بهره برده می‌شود و در نهایت، چه اهدافی دنبال می‌شود؟
رویکردهای این گونه کمیته‌ها، قطعاً بین‌رشته‌ای و استفاده از منابع داده‌های مختلف است. کمیته ملی پلاسکو دارای شش کارگروه تخصصی بود که از مسائل اجتماعی و فرهنگی تا شرایط سازه، آتش، مدیریت بحران و امور حقوقی و بیمه‌ای را بررسی می‌کرد. این تخصص‌ها در جاهایی به هم متصل می‌شوند و از تلاقی‌شان فهم بین‌رشته‌ای شکل می‌گیرد. روش‌ها و داده‌هایی که استفاده می‌شود بسته به تخصص‌های مورد نیاز تغییر می‌کند.
صرفنظر از روش‌ها و داده‌ها، مهم این است که اعضای کمیته‌ها واقعاً افراد معتبر علمی در رشته خود، مشهور به رعایت استانداردهای علمی، دارای بی‌طرفی حداکثری و روحیه ملی باشند که قصدشان اصلاح امور باشد. این گونه گزارش‌ها به معنای عزم جدی برای انجام دادن فعالیتی است که بازدهی درازمدت دارد. این نوع فعالیت‌ها نیازمند آدم‌هایی با روحیه ملی، امیدوار و علاقه‌مند به اصلاح و بهبودهای تدریجی است. شما نمی‌توانید نظام ایمنی یا ساختار مواجهه با سیل در کشور را یک ساله و در کوتاه‌مدت به صورت جدی تغییر دهید. این بدان معناست که امیدوارید از طریق گزارش‌های ملی و بعد پیگیری کردن اجرایی شدن توصیه‌های این گونه گزارش‌ها، اصلاحات تدریجی ایجاد کنید.
کمیته ملی سیل اخیر باید شامل چه تخصص‌هایی باشد؟
سیلاب مسأله‌ای بسیار تخصصی است و من دانش لازم برای قضاوت کردن درباره تخصص‌های لازم برای این کمیته را ندارم. متخصصان سیلاب و مدیریت منابع آب شایسته است که چنین پرسشی را پاسخ دهند. اما بر اساس شناخت‌های من، تصور می‌کنم کمیته ملی سیل حتماً باید درباره ابعاد محیط‌ زیستی، مدیریت منابع و سازه‌های آبی، شهرسازی، حقوقی، مدیریت ریسک و بیمه، اجتماعی و فرهنگی، کشاورزی و منابع طبیعی، سیستم‌های هواشناسی و اقلیم‌شناسی، مدیریت بحران و سازمان امداد و نجات و ابعاد اقتصادی و بودجه‌ای فعالیت کند. هر کدام از این حوزه‌های تخصصی هم زیرتخصص‌های دیگری دارند و برای مثال مهندسی رودخانه، مسائل حقوقی مربوط به اراضی شهری و جامعه‌شناسی مواجهه با عوارض اجتماعی حوادث و فاجعه‌های طبیعی، باید در چارچوب کارگروه‌های تخصصی کمیته بررسی شوند. رویکرد غیرسیاسی چنین کمیته‌هایی بسیار مهم است.
آیا گزارش ملی پلاسکو اثربخش بود؟
منظورتان از اثربخشی چیست؟ اگر منظور این است نواقصی که در آن گزارش ذکر شده امروز برطرف شده‌اند، قطعاً این گونه نیست. البته من گزارشی درباره چگونگی پیگیری گزارش توسط نهادهایی که در آن گزارش نواقص آنها برشمرده شده است، در دست ندارم. شاید هم برخی سازمان‌ها و نهادها بر اساس همان گزارش دست به اصلاحاتی زده باشند. اما اثربخشی را می‌توان این گونه هم تفسیر کرد که اگر عزم سیاسی برای اصلاحات در بخش ساختمان، ایمنی یا امداد و نجات و مدیریت بحران کشور شکل گرفت، بخش مهمی از نقشه راه اصلاحات در گزارش ملی پلاسکو ذکر شده است.
اثربخشی معنای دیگری هم دارد. گزارش ملی پلاسکو اگرچه به دلایل سیاسی، پوشش خبری مناسبی روی گزارش ملی پلاسکو ایجاد نشد و اطلاع‌رسانی درباره آن صورت نگرفت، ولی ابهاماتی پاسخ داده شد. اگر گزارش به دقت خوانده شود، معلوم می‌شود که فرضیه انفجار رد شده است و بسیاری ابهامات دیگر پاسخ داده شده است.
این نکته را هم مد نظر داشته باشید که امروز هر کس منصفانه در گزارش نگاه کرده و بررسی کند، کیفیت و کمیت متفاوتی از گزارش‌دهی درباره حوادث در کشور را خواهد دید و توانمندی جامعه علمی کشور برای مشارکت در بررسی نکات مهم کشور مشخص می‌شود. این نوعی اثربخشی است. اصل حرفم این است که اثربخشی این گونه گزارش‌ها را باید از چند زاویه بررسی کرد.
شما در یادداشتی در کانال «تلگرام» خود به گزارش طوفان و سیل نیواورلئان اشاره کردید که از سوی مجلس نمایندگان امریکا تدوین شد. در این یادداشت به این نکته پرداختید که بسیاری از مشکلات ناشی از شکاف اطلاعاتی بود، ولی درعین حال دقت و زمانبندی خدمات محلی آب و هوا و مرکز ملی پیش‌بینی طوفان مانع تلفات بیشتر شد. به نظر شما در سیل اخیر ایران، تا چه حد می‌توان «شکاف اطلاعات» را برجسته دانست و آیا عملکرد نهادهای پیش‌بینی و هشداری در این زمینه قابل دفاع بود؟ چنانکه انتظار رئیس جمهوری نیز این است که سازمان هواشناسی به طور دقیق و جزئی بتواند وضعیت آب و هوایی را پیش‌بینی کند؟
من صلاحیت پاسخ دادن به این سؤالات را ندارم. کارکرد کمیته ملی سیل این است که به همین سؤالات پاسخ دهد. این کمیته باید پاسخ دهد که آیا هواشناسی و هشدار یا پیش‌بینی سیل در زمان درست و به شیوه درستی ارائه شده یا نشده است. سؤال درباره کفایت اطلاع‌رسانی یا شکاف‌های اطلاعاتی بسیار تخصصی است. من طرفدار تدوین گزارش‌های ملی دقیق و معتبر هستم و پاسخ دادنم به این نوع سؤالات، قضاوت شتابزده و بدون مستندات و تخصص لازم است.برای ورود به کانال تلگرام ما کلیک کنید.

مرتضی گل پور