یک باستان شناس گفت:
کشف دندان 170 هزار ساله دختر «کاسپی» در قزوین/ استقرار ۵۰۰ هزار ساله انسان در ایران/ غارقلعه کرد پناهگاه انسان هایدلبرگ
رکنا:۳دندان باستانی در ایران یافت شده است که ۲دندان متعلق به ۴۰ تا ۴۲هزار سال قبل و مربوط به انسان نئاندرتال است و آخرین دندان یافت‌شده اما تاریخ باستانشناسی ایران را تغییر می‌دهد و قدمت حضور انسان نئاندرتال در ایران را به ۱۷۵هزار سال پیش می‌رساند.
به گزارش رکنا،دکترحامد وحدتی‌نسب، باستان‌شناس و انسان‌شناس پیش از تاریخ از دانشگاه ایالتی آریزونا و دکتر ژیل بریون، انسان‌شناس پیش از تاریخ و باستان‌شناس فرانسوی در مؤسسه انسان‌شناسی پاریس در همکاری مشترک در غار قلعه‌کرد قزوین، نشانههایی یافتند که حضور انسان در ایران را به بیش از ۵۰۰هزار سال پیش می‌رساند. آنها توانستند دندان یک کودک حدود ۱۰ساله را از سالن اول غار قلعه‌کرد آوج در استان قزوین در عمق حدود یک‌متری یک ترانشه باستان‌شناختی بیرون بکشند که نتیجه آزمایشات مشخص کرد ۱۷۵هزار سال قدمت دارد. اما این تنها کشف موجود نبود؛ آنها چندمتر دیگر پائین رفتند و به لایههای باستانی رسیدند که از منظر گاهنگاری متعلق به اجداد انسان نئاندرتال یعنی انسان هایدلبرگ است.
همشهری آنلاین نوشت:یافته‌هایی که استقرار انسان در ایران را به ۴۰۰ تا ۵۰۰هزار سال قبل می‌رساند و ایران را به یکی از قدیمی‌ترین مناطق استقراری جنوب‌غرب آسیا در باستانشناسی جهان تبدیل می‌کند. حامد وحدتی‌نسب متولد سال۱۳۵۲ است. او کارشناسی‌ارشد باستانشناسی و دکتری خود را در رشته انسان‌شناسی پیش از تاریخ از دانشگاه ایالتی آریزونا در فینیکس آمریکا گرفته و سپس دو دورۀ پسادکتری را در رشته باستانشناسی مولکولی از دانشگاه آلبرتا در کانادا و زیست-باستانشناسی از دانشگاه آکسفورد در انگلستان را کامل کرده است. او حالا استاد تمام در دانشگاه تربیت‌مدرس تهران است. حامد وحدتی‌نسب همان باستان‌شناس و انسان‌شناس پیش از تاریخ است که همراه با همکار خود از فرانسه در یک کاوش مشترک باستانشناسی در غار قلعه‌کرد آوج در استان قزوین علاوه‌بر کشف کهن‌ترین دندان انسان در ایران به شواهد استقرار انسانی در این غار از حدود ۵۰۰هزار سال قبل رسیده است.
آقای دکتر شما یابنده کهن‌ترین نشانه استقرار انسان در ایران هستید؛ دندانی که شما از غار قلعه‌کرد پیدا کردید چه ویژگی‌هایی دارد؟
دندان متعلق به یک کودک ۹ تا ۱۰ساله نئاندرتال است که در غار قلعه‌کرد قزوین می‌زیسته و توانستیم در فصل دوم کاوش‌های باستان‌شناختی این غار، آن را کشف کنیم. ما یک تیم مشترک ایرانی- فرانسوی هستیم که سال‌ها است روی این غار کار می‌کنیم. سرپرست ایرانی کاوش‌ها بنده هستم و سرپرست فرانسوی هم پروفسور ژیل بریون از مؤسسه انسان‌شناسی پاریس است. اینکه چرا سراغ غار قلعه‌کرد رفتیم موضوع خیلی مهمی است چراکه در پس این کاوش دندان را آنجا یافتیم. غار قلعه‌کرد در بخش آوج استان قزوین بعد از برج‌های خرقان و مشرف به روستایی به نام قلعه‌کرد است. قلعه‌کرد یک غار شناخته‌شده نزد غارنوردان بود و از تالار اول آن که عبور کنید، وارد اتاق کوچکی می‌شوید و بعد به یک پرتگاه ۱۵متری می‌رسید که فقط با تجهیزات کوهنوردی می‌توانید از آن فرود بیایید. از پرتگاه که پایین رفتید، می‌توانید ساعت‌ها در این غار قدم بزنید. نقشه‌برداری بخشی از غار مشخص کرده است که تالار دوم این غار وسعت بسیار زیادی دارد. حدود ۱۰سال قبل دکترسجاد علی‌بیگی که الان رئیس پژوهشکده باستانشناسی است، مقاله کوتاهی بر پایه ابزار سنگی‌هایی که از چاله حفاری‌های غیرمجاز قاچاقچی‌ها روی سطح غار پیدا شده بود، نوشت. پیش از این هم خانم‌شهربانو امانی که بررسی‌های استان قزوین را انجام می‌داد به این غار رفت و با چالههای حفاری قاچاقچی‌ها مواجه شد و متوجه ابزار سنگی‌های ریخته‌شده میان خاک ناشی از حفاری‌ها شد. در نگاه اول مشخص بود ابزار سنگی‌ها قدیمی هستند. آقای دکترعلی‌بیگی در مقاله‌اش اشاره کرده بود که به‌نظر می‌رسد قدمت این آثار مربوط به پارینه‌سنگی میانی باشد؛ یعنی بازه زمانی ۴۰۰هزار تا ۴۰هزار سال قبل. درست زمانی که ما به آن عصر انسان نئاندرتال می‌گوییم. نئاندرتال‌ها پسرعموهای انسان امروزی بودند که الان دیگر وجود ندارند. این نوع از انسان به‌مدت ۳۶۰هزار سال در اروپا، خاورمیانه و آسیای‌مرکزی در گروه‌های کوچک زندگی می‌کردند. شکارچیان زبردست و مدام در حال حرکتی بودند. در ایران هم فراوان محوطه‌هایی وجود دارد که ابزار سنگی‌های منتسب به انسان نئاندرتال از آنها کشف شده است.
نئاندرتال‌ها در کدام مناطق ایران پراکنده بودند؟
خیلی نقاط؛ مثل میرک در جنوب سمنان، محوطه‌های درون دره خرم‌آباد، کنجی و غار قمری و محوطه‌هایی که در کرمانشاه وجود دارد مانند دواشکفت و پناهگاه صخره‌ای بیستون و... بالای ۱۰۰نقطه در ایران وجود دارد که منتسب به انسان نئاندرتال است. البته بیشتر از اینکه بقایای بدنی آنها را داشته باشیم، ابزار سنگی و استخوان‌های جانورانی که آنها شکار می‌کردند را به‌دست آورده‌ایم. جست‌وجوی انسان نئاندرتال در ایران قدمت ۸۰ساله دارد و باستان‌شناسان خارجی زیادی برای یافتن انسان نئاندرتال به ایران آمده‌اند. در بخش عراقی زاگرس، بزرگ‌ترین محوطه انسان نئاندرتال جهان در غار شانیدر وجود دارد که بقایای ۱۰انسان نئاندرتال از آن کشف شده و بدیهی است که این منطقه در میانه قلمرو انسان نئاندرتال بود و اگر ما در ایران بقایای اینها را کشف نکرده‌ایم به این دلیل است که روی این موضوع کم کار شده است. قلعه‌کرد هم از نقاطی بود که انسان نئاندرتال در آن زندگی می‌کرد. خانم دکترجایز از همکاران ما در دانشگاه تهران، بازدیدی از این غار داشت و متوجه وجود استخوان و ابزارهای سنگی در دیواره چالههای ناشی از حفاری‌های غیرمجاز شد. مشاهدات او برای ما مشخص کرد که اگر غار قلعه‌کرد کاوش باستان‌شناختی شود و پائین‌تر برویم، به بسترهایی می‌رسیم که انسان نئاندرتال آنجا زندگی کرده است. اما مشکل اول ما این بود که غار قلعه‌کرد ۲۱۳۷متر بالاتر از سطح دریاست و زمستان‌های سردی را دارد. بین باستان‌شناسان ایران اینگونه جا افتاده که سراغ محوطه‌هایی که از حد بارش برف بالاتر هستند، نرویم. ما این قاعده را شکستیم؛ چون مطمئن بودیم این محوطه بسیار مهم است. اسپانسر کاوش‌ها از ابتدای کار اداره کل میراث فرهنگی استان قزوین بود و ما به‌طرز عجیبی خوش‌شانس بودیم چون جزو معدود باستان‌شناس‌هایی هستیم که خیلی از اداره میراث فرهنگی استانی که در آن کار می‌کنند رضایت دارند. با پشتیبانی اداره کل میراث فرهنگی استان قزوین فصل اول و دوم را انجام دادیم. بعد به دلیل کرونا ناچار به تعطیلی کار برای تقریبا ۳ سال شدیم. در همین کاوش‌ها مجموعه‌ای عظیم از بقایای جانوری به‌دست آوردیم. اما در فصل دوم کاوش یک دندان شیری انسان هم کشف شد. هم من و هم پروفسور ژیل می‌دانستیم این دندان انسان است. چون تخصص هر دوی ما انسان‌شناسی پیش از تاریخ است. اما دقیقا نمی‌دانستیم این دندان از جایی که به‌دست آمده، سن آن لایه چقدر است؟ بنابراین باید منتظر پاسخ نتایج سن‌سنجی از آزمایشگاهی در فرانسه می‌ماندیم تا بدانیم قدمت آن چقدر است. کنار این دندان البته ابزار سنگی‌های متعلق به انسان نئاندرتال هم وجود داشت.
چه ابزارهایی کنار این دندان کهن به‌دست آمد؟
سرپیکان‌ها از انواع مختلف تراشه ابزارها برای پوست‌کندن و انواع ابزارآلات که بیشتر آنها ابزار مرتبط با شکار بودند؛ ابزارهایی که برای پوست‌کندن و قطعه‌کردن گوشت و خردکردن استخوان استفاده می‌شد.
چطور متوجه شدید دندانی که یافته‌اید ۱۷۵هزار سال قدمت دارد؟
دندان را آزمایش کردیم و این فرایند یک‌سال طول کشید. با میکروسی‌تی‌اسکن‌های خاص در دانشگاه علوم‌پزشکی دانشگاه تهران اسکن دندان انجام شد و بعد با مجموعه بسیار زیادی از دندان‌های شیری انسان نئاندرتال و انسان مدرن که در دیگر نقاط جهان پیدا شده بود، مقایسه شد. نتیجه تمام این مقایسه‌ها نشان داد که این دندان متعلق به کودک انسان و البته به احتمال بسیار بالا متعلق به یک کودک نئاندرتال است. نتایج سن‌سنجی نیز بعد از مدتی آمد و نشان داد که این دندان مربوط به بازه زمانی ۱۷۵هزار سال قبل است.
آیا خودتان سن‌سنجی و آزمایش‌ها را انجام دادید؟
خیر. از تکنیک ای‌اس‌آر در فرانسه استفاده شد که مربوط به محوطه‌هایی است که سن‌شان ورای سن کربن۱۴ است. آزمایش کربن۱۴می‌تواند تا ۴۴هزار سال را سن‌سنجی کند و عموما محوطه‌های پارینه‌سنگی ما در همین رنج زمانی ۴۰ تا ۴۴هزار سال سن‌سنجی شده‌اند. ابتدا نمونه‌ها را برای آزمایش به میامی فلوریدا در آمریکا ارسال کردیم که به ما اعلام کردند نمی‌توانند آنالیز کنند؛ چون سن نمونه ها در خارج از گسترۀ کربن ۱۴ است. اینکه سن لایههای باستانی غار چقدر فراتر از ۴۴هزار سال می‌شد را نمی‌دانستیم. تا اینکه آزمایشگاه را عوض کردیم و نحوه سن‌سنجی را هم تغییر دادیم. سن‌سنجی با محاسبات پیچیده فیزیک اتمی انجام می‌شود که باستان‌شناس‌ها هم از آن سر در نمی‌آورند؛ نتایج سن‌سنجی از فرانسه آمد که شگفت‌انگیز بود؛ چون مشخص شد دندان از لایه‌ای که به‌دست آمده است، ۱۷۵هزار سال سن دارد. شگفتی دیگر این بود که هر چه در غار قلعه‌کرد پایین‌تر رفتیم آثار و شواهد حضور انسان با قدمت‌های بیشتر پیدا کردیم. یعنی لایه کمی پایین‌تر، ۲۲۰هزار ساله بود و بعدی، ۲۶۰هزار ساله و دیگری، ۳۱۰هزار سال قدمت داشتند و لایه بعد از آنها متعلق به ۴۰۰هزار سال بود. الان که با شما صحبت می‌کنم فعلا می‌دانیم که پائین‌ترین سن استقرار انسان در غار قلعه‌کرد ۴۵۵هزار سال است که تقریبا ۳۰۰هزار سال قدمت استقرار انسان در ایران را به عقب برمی‌گرداند. پیش‌تر شواهدی از کاوش محوطه‌های دیگر در ایران شناسایی شده بود که سن آنها ۶۰هزار سال، ۸۰هزار سال و ۱۲۰هزار سال برآورد شده بود. الان اما براساس آزمایشات دقیق مشخص شده که فعلا ۴۵۵هزار سال تاریخ استقرار انسان در ایران در غار قلعه‌کرد یافت شده است. اینکه می‌گویم فعلا، به این دلیل است که ما در غار قلعه‌کرد رسوبات زیاد دیگری داریم که کاوش کنیم و آنها هم دارای بقایای انسانی هستند و هر چه پائین‌تر برویم سن استقرار در آن بیشتر خواهد شد و اصلا تعجب نمی‌کنم که تاریخ استقرار در قلعه‌کرد به ۶۰۰ تا ۷۰۰هزار سال قبل برسد؛ این غار یکی از قدیمی‌ترین محوطه‌های استقراری در تمام منطقه جنوب‌غرب آسیاست.
یعنی به دوره پیش از انسان نئاندرتال در غار قلعه‌کرد رسیده‌اید؟
فعلا می‌دانیم که از بازۀ زمانی زیست انسان نئاندرتال خارج شده‌ایم و در دوره انسانی که قبل از انسان نئاندرتال در این منطقه زندگی می‌کرد، رسیده‌ایم. نام این انسان هایدلبرگ است. حتی می‌تواند بقایایی از انسان راست‌قامت را هم در این غار داشته باشیم. چون از نظر بازه‌زمانی به دوره‌ای می‌رسیم که نئاندرتال‌ها هنوز به‌وجود نیامده‌اند و هایدلبرگ‌ها که در خاورمیانه، اروپا، آسیا و آفریقا زندگی می‌کردند و جد انسان نئاندرتال بودند براساس ابزار سنگی‌های کشف‌شده در قلعه‌کرد هم می‌زیستند. این نخستین‌بار است که وجود چنین محوطه‌ای در ایران گزارش می‌شود.
دندانی که شما یافته‌اید، چندمین دندان نئاندرتال است که در ایران یافت شده است؟
۳دندان انسان نئاندرتال در ایران به‌دست آمده است؛ یکی مربوط به پناهگاه صخره‌ای وزمه در کرمانشاه است که سن دقیق ندارد و کاشفان آن گفته‌اند بین ۱۰هزار تا ۷۰هزار سال قدمت دارد و مطالعات ریخت‌شناسی آن ثابت می‌کند دندان نئاندرتال است. دندان دیگر را دکترحیدری‌گوران از پناهگاه صخره‌ای باوه‌یوان در کرمانشاه کشف کرده است که قدمت آن به ۴۲ تا ۴۳هزار سال پیش می‌رسد و آن هم متعلق به انسان نئاندرتال است. سومین دندان را هم در غار قلعه‌کرد کشف کرده‌ایم که ۱۷۵هزار سال قدمت دارد.
هر سه این دندان‌ها، دندان کودک است؟
بله. هر سه دندان‌ها متعلق به کودک است.
نئاندرتال‌ها و هایدلبرگ‌ها چه تفاوتی با یکدیگر داشته‌اند؟
حجم مغزی هایدلبرگ‌ها ۱۰۰تا۲۰۰سی. سی از نئاندرتال‌ها کمتر بوده است. هایدلبرگ‌ها متعلق به ساختار اجتماعی و دستجات کوچک‌تر و کمتر پیچیده بوده‌اند. به‌احتمال خیلی زیاد قدرت انتزاع کمتری هم داشته‌اند. چون در تنازع بقا با انسان نئاندرتال، هایدلبرگ‌ها از بین رفته‌اند. هر دو اما از نظر شکل و ظاهر خیلی شبیه هم بوده‌اند و تشخیص تمایزشان کاری تخصصی است که انسانشناس‌های پیش از تاریخ انجام می‌دهند. جالب است بدانید هایدلبرگ‌ها دارای ضخیم‌ترین قوس روی ابرو در میان تمام انسان‌هایی بوده‌اند که قبل از ما زندگی کرده‌اند. ضخامت جمجمه‌شان خیلی زیاد بوده و بدنی عضلانی داشته‌اند که در اقلیم‌های متفاوت زندگی می‌کرده‌اند.
بقایای جانوری هم در قلعه کرد پیدا کرده‌اید؟
میزان بقایای استخوان‌های جانوری غار قلعه کرد شگفت‌انگیز و چندین‌برابر ابزارهای سنگی کشف شده است. یک تیم باستان‌شناس جانوری که عمدتا فرانسوی هستند کنار ما کار می‌کنند. از اعضای این تیم تعدادی متخصص جانوران کوچک مثل نرم‌تنان و خزندگان هستند و تعدادی دیگر متخصص جانوران متوسط‌جثه مثل بز و گوسفند و یک نفر هم متخصص اسب‌وحشی است چون مجموعه عظیمی از بقایای اسب‌وحشی در قلعه کرد کشف شده است. کارشناس جانورشناس عضو گروه معتقد است که این بقایا مربوط به اسب منقرض‌شده هیدرونتین هستند. بقایای انواع مختلفی از اسب‌وحشی در غار قلعه کرد کشف شده که همگی شکار شده‌اند. بقایای گوزن هم داریم که دیگر در آن منطقه زندگی نمی‌کنند اما بقایای چند حیوان بسیار عجیب هم داریم، مثل کرگدن پشمالوی ۲شاخ که منقرض شده و دندانش کشف شده است. بقایای کفتار غارنشین هم که سه‌برابر جثه کفتارهای امروزی است در غار قلعه کرد یافت شده است و بخشی از جمجمه آن در موزه قزوین است. بقایای خرس قهوه‌ای، قوچ و بز و انواع حیوانات دیگر هم در قلعه کرد کشف شده است.
یعنی نئاندرتال‌ها با چنین حیواناتی در غار می‌زیسته‌اند؟
خیر. اینها فقط شکار می‌شدند. می‌دانید که رام‌کردن اسب مربوط به ۶هزار سال قبل است. درحالی‌که کشفیات غار قلعه کرد ۳۰برابر این تاریخ قدمت دارد، اینها شکار شده‌اند. چون آثار برش ابزار سنگی را به‌صورت خطوط موازی روی استخوان‌ها و همچنین سوختگی زیاد استخوان‌ها داریم که نشان می‌دهد نئاندرتال‌ها از اینها به‌عنوان غذا استفاده کرده‌اند.
این کشف چقدر برای تاریخ ایران اهمیت دارد؟
بسیار مهم است. اصلا تئوری‌های تاریخ استقرار در ایران را تغییر می‌دهد.
حفاران غیرمجاز آسیب زیادی به لایههای باستانی غار قلعه کرد وارد کرده‌اند؟
برخی نقاط غار مورد تعرض بسیار قرار گرفته است. تا جایی که ناچار شدیم برای غار در بگذاریم. البته دیگر الان می‌دانند گنجی که آنها دنبالش هستند در قلعه کرد نیست. ولی آسیب زیادی به غار واردکرده‌اند. در سرند دپوی خاک ناشی از حفاری‌های غیرمجاز دندان‌های انسان هم یافتیم که مربوط به انسان هوشمند مثل من و شماست. ولی سن قطعی برای آن نمی‌توانیم داشته باشیم چون از لایه باستانی بیرون نیامده است. هنوز به عمقی که حفاران غیرمجاز رفته‌اند نرسیده‌ایم. آنها حدود ۷متر پایین رفته‌اند. نخستین کاری که انجام دادیم، ترانشه باستانشناسی را روی یکی از چالههای حفاران غیرمجاز ایجاد کردیم تا دیواره را خواناسازی کنیم. فصل اول و دوم کارمان این بود که چالههای حفاری غیرمجاز را خواناسازی کنیم. با سرعتی هم که ما پایین می‌رویم. زمان زیادی مانده است تا به عمق حفاران غیرمجاز برسیم. چون آنها با بیل و کلنگ به جان غار افتاده‌اند و پایین رفته‌اند. هنوز خاکی را که ما استخراج می‌کنیم خاک حاصل از حفاری‌های غیرمجاز است که لایه‌ها را در هم ریخته است. در این سوراخ‌ها بطری آب، سطل و بیل وجود دارد. حفاری‌ها تازه نیست و چندین نسل از حفاران غیرمجاز در این غار کار کرده‌اند. از روی تاریخ پفک و بیسکوییت که آنها جا گذاشته‌اند می‌فهمیم که از ۳۰سال پیش اینها آنجا کار کرده‌اند. تاریخ یکی از بیسکوییت‌های آنها مربوط به دهه۶۰ است. همیشه نگرانم که چیزی شگفت‌انگیز از دپوی خاک حفاران غیرمجاز پیدا کنیم که آن وقت خیلی وحشتناک است چون نمی‌دانیم این شیء متعلق به چه عمق و بازه زمانی است.
آیا سازه‌های معماری هم از انسان نئاندرتال و هایدلبرگ در قلعه کرد کشف کرده‌اید؟
انسانی که در این بازه زمانی زندگی می‌کرده بحث معماری برایش مطرح نبوده است. اجاق درست می‌کرده و ممکن بوده سنگچین هم بسازد و یک بادگیر بسیار ساده درست کند. در کل جهان هم همین بوده و انتظار نداریم به سازه‌های معماری کشف کنیم.
آیا کشفیات قلعه کرد تحولی در باستانشناسی ایران ایجاد می‌کند؟
بله تقریبا ۴برابر، سن قدیمی‌ترین استقرارهای انسان در ایران را بالا می‌برد. البته ما هنوز در میانه راه هستیم و پیش‌بینی ما این است که به حداقل ۱۰فصل کاوش فقط در سالن اول نیاز داریم. چندین بازدید هم از سالن دوم داشتیم و بررسی‌های ما نشان می‌دهد در سالن دوم ابزار سنگی داریم و به‌احتمال زیاد چون انسان آن زمان نمی‌توانسته از این گودال پایین برود این غار در دیگری هم دارد که زیر رسوبات مدفون شده است. در طبقه پایین غار بقایای جانوران و ابزار سنگی‌های دیگری مربوط به شکار جانوران درست مانند ابزارهای سنگی سالن بالا داریم که مربوط به دوره پارینه سنگی میانی است و حداقل صدها هزار سال قدمت دارند.
غار قلعه کرد چند طبقه است؟
وارد که می‌شویم تالار ورودی است. پایین که می‌رویم تالار دوم شروع می‌شود که خودش چندین طبقه دارد. غاری بسیار طولانی و پیچیده است. ما فعلا فقط در طبقه اول هستیم. الان می‌دانیم دهانه غار در یک بازه زمانی مسدود شده است. چون آثار انسانی مربوط به هزار سال قبل را داریم و بعد دیگر چیزی نداریم و یکباره قدمت آثار و کشفیات به۱۶۰هزار سال پیش می‌رسد یعنی بین ۱۶۰هزار سال قبل تا هزار سال قبل دهانه غار مسدود بوده است.
سن‌سنجی لایه‌ها در چه اعماقی انجام گرفته است؟
تقریبا یک متر که از کف پایین می‌رویم ۱۷۵هزار سال قدمت استقراری است. سن‌سنجی ۴۵۵هزار سال مربوط به عمق ۲متری است. الان ۳مترونیم پایین رفته‌ایم و جواب سن‌سنجی آن تا ۲ماه آینده به دستمان می‌رسد.
از روی دندان یافت‌شده رژیم غذایی انسان نئاندرتال هم برایتان مشخص است؟
آنها همه‌چیزخوار بوده‌اند ولی گوشت، بخش مهمی از رژیم غذایی نئاندرتال‌ها در جهان است اما به‌معنای این نیست که از دانه‌ها و خزه و حشرات استفاده نمی‌کرده‌اند. در بلژیک از آنالیز دندان یک نئاندرتال فهمیده‌اند که خزه و جلبک هم جزو رژیم غذایی‌شان بوده و رژیم غذایی متنوعی داشته‌اند. رژیم غذایی دندان نئاندرتالی که در غار قلعه کرد یافتیم را هم می‌توانیم بیابیم اما چون این تنها دندان در ایران است که ۱۷۵هزار سال قدمت دارد و خیلی ارزشمند است، باید برای بررسی و مطالعه بخشی از دندان را از بین ببریم که این کار را نمی‌کنیم.
جنسیت این کودک نئاندرتال مشخص است؟
نه فعلا. ولی خودم دوست دارم یک دختر باشد.
اسم هم برایش تعیین کرده‌اید؟
بله نامش را دختر کاسپی گذاشته‌ایم به این دلیل که نام قزوین برگرفته از کاسپین است.
گفتگو از «محمد باریکانی»
ارسال نظر