کاهش 95 درصدی مشاهده اینستاگرام در ایران/ به زودی 70 درصد کاربران اینستاگرام و واتس اپ به پیام رسان های داخلی می آیند

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، در یک ماه گذشته که حوادث مختلفی در کشورمان رخ داده، اینترنت بخصوص اینترنت تلفن همراه دچار محدودیت هایی شده است و برخی شبکه های اجتماعی و پیام رسان هایی که مورد استقبال گسترده کاربران بوده اند، فیلتر شده اند. در این میان مهمترین اپلیکیشن فیلترشده در ایران، اینستاگرام است که برآورد می شود بیش از 40 میلیون کاربر ایرانی در آن حضور داشته باشند، اما با توجه به محدودیت هایی که در یک ماه گذشته در برخی مواقع برای اینترنت بین المللی ایجاد می شود و البته محدودتر شدن دسترسی به فیلترشکن‌های موبایل، حضور کاربران ایرانی در اینستاگرام نیز به شدت کمتر شده است.

اینستاگرام البته برای ایرانیان فقط پرمخاطب‌ترین شبکه اجتماعی نیست، بلکه بسیاری از کاربران کشورمان از اینستاگرام برای درآمدزایی استفاده می کنند و تا همین یک ماه پیش، محل کسب درآمد بسیاری از ایرانیان که تعداد آنها در آمارهای مختلف از 70 هزار نفر تا 11 میلیون نفر تخمین زده شده است، همین اپلیکیشن بود. اما به نظر می رسد در یک ماه گذشته، با فیلترینگ و محدود شدن دسترسی به اینستاگرام، درآمدزایی این افراد با مشکلات جدی مواجه شده است.

در این میان آمار دقیقی از کسب و کارهای ایرانی که در بستر اینستاگرام کسب درآمد می کردند، در دست نیست، اما آخرین گزارش هایی که در این زمینه توسط مرکز آمار ایران و مرکز پژوهشی بتا در سال 1400 منتشر شده، حاکی از آن است که بین 9 تا 11 میلیون ایرانی به صورت کلی یا جزئی از این اپلیکیشن کسب درآمد داشتند. البته مشخص نیست که محل اصلی کسب درآمد چند نفر از این افراد، اینستاگرام بوده است و چند نفر از این اپلیکیشن صرفا به عنوان یکی از مسیرهای درآمدزایی استفاده می کردند، اما شکی نیست که فیلترینگ اینستاگرام قطعا بر کسب و کار تعداد زیادی از ایرانیان تاثیر جدی گذاشته است.

کسب و کارهای اینستاگرامی به چند دسته تقسیم می شوند؟

عمده ایرانیانی که از طریق اینستاگرام درآمد دارند، عمدتا به شش دسته تقسیم می شوند؛ نخست کسانی که یک فروشگاه رسمی برای عرضه لباس، عطر، لوازم آرایشی، مواد غذایی، صنایع دستی و ... در فضای حقیقی دارند و از صفحه اینستاگرام خود صرفا برای معرفی فروشگاه اصلی یا فروش بیشتر محصولاتشان استفاده می کنند و راه اصلی کسب درآمد آنها اینترنت نیست. دوم، کسانی که در فضای حقیقی مغازه ندارند یا حتی دستفروشی هم نمی کنند و عمدتا دارای یک کسب و کار خانگی هستند و تنها راه ارائه محصول آنها، اینستاگرام یا سایر پلتفورم های اینترنتی است.

دسته سوم، کسانی هستند که در فضای اینستاگرام به ارائه خدمات مختلف نظیر آموزش زبان، مشاوره روانشناسی، کلاس کنکور، مشاوره انگیزشی، تمرینات ورزشی، آموزش نرم افزارهای مختلف و ارائه مشاوره اقتصادی در حوزه های بورس، بازار ارز و ... می پردازند و از این طریق کسب درآمد می کنند. دسته چهارم نیز کسانی هستند که به انجام تبلیغ برای صفحات شخصی و تجاری اینستاگرام می پردازند یا فعالیت هایی نظیر آموزش تجاری سازی صفحات اینستاگرامی، کسب درآمد از اینستاگرام و راهکارهای افزایش فالوئر را انجام می دهند که به ارائه خدماتی نظیر تامین امنیت صفحات مجازی می پردازند و تمام فعالیت های آنها صرفا منوط به ارائه خدمات مختلف در خود بستر خود اینستاگرام می شود.

دسته پنجم، کسانی هستند که یا توانسته اند یک صفحه را در حوزه های اجتماعی، هنری، سرگرمی، خبری، طنز و ... معروف کنند و در آن تبلیغات انجام دهند یا خودشان به صورت شخصی اصطلاحا به بلاگر یا اینفلوئنسر اینستاگرام تبدیل شده اند و با ارائه محتوای عامه پسند، عمدتا طنز و در برخی موارد هجو یا مبتذل، در این فضا معروف شده اند و از طریق تبلیغات به کسب درآمد می پردازند. دسته ششم نیز کسانی هستند که در اینستاگرام فعالیت های غیرقانونی انجام می دهند یا به فروش کالاهای غیرمجاز می پردازند که البته تعدادشان در مقایسه با پنج دسته دیگر بسیار محدودتر است، اما در هر صورت با توجه به عدم نظارت مستقیم پلیس ایران روی اینستاگرام، از این بستر برای کسب درآمد استفاده می کنند.

شیب بالای مهاجرت کسب و کارهای اینترنتی به بسترهای داخلی

اما صرف نظر از آن که هرکدام از کاربران ایرانی که از اینستاگرام درآمدزایی می کنند، دقیقا با چه هدفی در این فضا وارد شده اند و جمعیت هرکدام از دسته های مذکور چقدر است، شکی نیست که در یک ماه گذشته، کسب و کار تمام این دسته ها دچار مشکل شده و درآمد آنها کاهش یافته است؛ این در حالی است که قطعا بخش زیادی از افرادی را که در دسته های اول تا چهارم فعالیت می کنند و مشغول کسب درآمد سالم در فضای مجازی هستند، زنانی تشکیل می دهند که به دلیل شرایط دشوار اقتصادی کشور، آسیب دیدن یک ماهه درآمد آنها به دلیل فیلترینگ اینستاگرام، مشکلات زیادی را برای معیشت آنها به وجود آورده است.

در همین راستا از مهدی صرامی، کارشناس فضای مجازی و عضو هیات عامل سازمان فناوری اطلاعات ایران پرسیدیم که فیلترینگ اینستاگرام در یک ماه گذشته چه آسیبی به کسب و کارهای فعال در فضای مجازی زده و چه مقدار به گسترش فقر در میان اقشار کم درآمد جامعه بخصوص زنان دارای مشاغل خانگی و فعال در فضای مجازی ضربه زده است؟ همچنین این سوال را با صرامی مطرح کردیم که آیا شبکه های اجتماعی، پیام رسان ها و سایر پلتفورم های داخلی موجود برای خرید و فروش کالا یا ارائه خدمات در بستر اینترنت، می توانند با جلب اعتماد کاربران به محلی مناسب برای درآمدزایی کسب و کارهای مجازی و جبران خسارت های مالی آنها در یک ماه گذشته تبدیل شوند یا خیر؟

مهدی صرامی در ابتدای پاسخ خود به این پرسش ها به خبرنگار رکنا گفت: با توجه به اتفاقاتی که در یک ماه گذشته در برخی نقاط کشور رخ داده و ناامنی‌هایی که به صورت موضعی ایجاد شده است، تصمیماتی از سوی نهادهای متولی امنیت کشور برای محدود شدن اینترنت و فیلترینگ برخی شبکه ها و پیام رسان های اجتماعی گرفته شده است و آن طور که وزیر محترم ارتباطات اعلام کرده اند تا زمانی که شرایط به همین صورت باشد، این محدودیت ها ادامه پیدا خواهد کرد.

وی افزود: قطعا بخش قابل توجهی از کاربرانی که در پلتفورم های خارجی بخصوص اینستاگرام فعالیت می کنند، صاحبان کسب و کارهای مجازی هستند، اما بررسی ها نشان می دهد که اساسا صاحبان کسب و کارها هوشمندی مناسبی دارند و اگر ببینند یک پلتفورم دچار اختلال شده یا دسترسی به آن دشوار شده است، کسب و کار خود را تعطیل نمی کنند، بلکه از پلتفورم های جایگزین استفاده می کنند. این اتفاق در یک ماه گذشته نیز رخ داده و ما در هفته های اخیر شاهد شیب بالای مهاجرت کسب و کارهای اینترنتی به بسترهای داخلی بوده ایم.

عمده کسب و کارهای مجازی صرفا وابسته به اینستاگرام نیستند

صرامی با تاکید بر این که بسیاری از کسب و کارهای مجازی، صرفا به اینستاگرام وابسته نیستند، عنوان کرد: بیشتر فعالیت هایی که ما به عنوان کسب و کار مجازی می شناسیم، از اینستاگرام یا سایر شبکه های اجتماعی صرفا به عنوان یکی از ابزارهای ارائه محصول یا خدمات خود استفاده می کنند، یعنی صاحبان این کسب و کارها عمدتا یا در سطح شهر مغازه دارند، یا به شکل کسب و کار خانگی، دستفروشی و موارد مشابه، به عرضه محصول یا خدمات خود می پردازند و از شبکه های اجتماعی صرفا برای معرفی بیشتر خودشان استفاده می کنند؛ کما این که بسیاری از این کسب و کارها، حتی پیش از محدودیت های اخیر نیز از پلتفورم های داخلی نظیر «باسلام»، «دیجی کالا»، «روبیکا» و ... به عنوان ابزاری برای معرفی محصولات یا خدمات خود استفاده می کردند.

عضو هیات عامل سازمان فناوری اطلاعات ایران ادامه داد: تعداد کسب و کارهایی که صرفا به اینستاگرام وابسته اند و صرفا از طریق این نرم افزار به درآمدزایی می پردازند، محدود است؛ این افراد عمدتا در حوزه های جذب فالوئر، تبلیغ صفحه های مختلف، آموزش ترفندهای اینستاگرامی یا ارائه محتواهای ویژه اینستاگرام فعالیت می کنند که بیشتر آنها شرکت های تبلیغاتی، افراد فعال در حوزه تبلیغات یا اینفلوئنسرهای اینستاگرامی هستند. شمار این افراد از تعداد صاحبان کسب و کارهایی که اینستاگرام فقط یکی از بسترهای فعالیت آنهاست، به شکل محسوسی کمتر است و بیشتر زیان مالی ناشی از فیلترینگ اینستاگرام نیز به این دسته از افراد وارد شده است.  

وی در ادامه تاکید کرد: با توجه به در سال های اخیر اینستاگرام از پلتفورم های مشابه داخلی خود پرمخاطب‌تر بوده است، به صورت طبیعی کسب و کارهای بیشتری نیز جذب آن شده اند. مهمترین علت پرمخاطب شدن اینستاگرام در ایران نیز قدیمی‌تر بودن آن نسبت به پلتفورم های مشابه داخلی است، زیرا معمولا کاربران تمایل دارند در فضایی فعالیت کنند که افراد بیشتری در آن حضور دارند و اینستاگرام نیز به همین شکل توانست در سال های نخست فعالیت خود در ایران در غیاب نمونه های مشابه داخلی، کاربران زیادی را به خود جذب کند؛ به نحوی که رفته رفته تعداد مخاطبان اینستاگرام به صورت تصاعدی بالا رفت و در ادامه، این نرم افزار به مهمترین بستر فعالیت کسب و کارهای مجازی کشورمان تبدیل شد.

صاحبان کسب و کارها به پایداری پلتفورم توجه می کنند، نه مالکیت آن

صرامی در پاسخ به سوال دیگر رکنا درباره این که صرف نظر از تداوم فیلترینگ یا رفع فیلتر اینستاگرام در هفته های آتی، آیا پلتفورم های مشابه داخلی می توانند به جایگزین مناسبی برای فعالیت کسب و کارهای مجازی تبدیل شوند و اعتماد کاربران ایرانی را جلب کنند یا خیر، توضیح داد: عموم کاربران و صاحبان کسب و کارهای مجازی به سرویس های خدماتی مناسب نیاز دارند و کیفیت آن خدمات برایشان در اولویت اول است و ارزیابی ها نشان می دهد اولویت دوم صاحبان کسب و کارها این است که مالک سرویس های خدماتی مختلف اعم از پلتفورم های اینترنتی کدام کشور یا سازمان است. بنابراین اگر یک سرویس اینترنتی پایدار باشد و بتواند خدمات باکیفیتی را ارائه کند، حتما کاربران از آن سرویس استفاده می کنند.

این کارشناس فضای مجازی ادامه داد: پایدار بودن سرویس های اینترنتی مختلف اعم از شبکه های اجتماعی و پلتفورم های داخلی، بیش از همه به رفتار مسئولان بستگی دارد؛ به نحوی که اگر مسئولان درباره پلتفورم های اینترنتی مختلف، تصمیمات متزلزلی را بگیرند، مردم حتما گزینه های مختلف را برای حضور در فضای مجازی در دست خود نگه می دارند، اما اگر شهروندان ببینند که مسئولان سیاست واحدی را درباره پلتفورم های اینترنتی در پیش گرفته اند و آنچه عمل می کنند، با چیزی که ادعا می کنند، یکسان است، طبیعتا مردم هم از تصمیمات مسئولان استقبال خواهند کرد؛ به عبارت دیگر، اگر مردم احساس کنند که یک پلتفورم اینترنتی به صورت پایدار فعال خواهد بود و قرار است با کیفیت مناسب به ارائه خدمات خود ادامه دهند، حتما از آن پلتفورم استقبال می کنند و در چنین شرایطی، برای مردم فرقی نمی کند که آن پلتفورم داخلی باشد یا خارجی.

وی در ادامه اظهار داشت: عموم کاربران فضای مجازی از جمله صاحبان کسب و کارهای اینترنتی با هوشمندی رفتار می کنند و اگر احساس کنند که مسئولان به وعده های خود درباره حمایت از حضور کسب و کارهای مجازی در پلتفورم های داخلی پایبند هستند و قرار است کیفیت خدمات ارائه‌شده در این پلتفورم ها را افزایش دهند، در آن صورت صاحبان کسب و کارها به بسترهای بومی اعتماد خواهند کرد و رفته رفته پلتفورم های ایرانی بخصوص در حوزه کسب و کارهای اینترنتی به جایگزین مناسبی برای اینستاگرام و سایر پلتفورم های داخلی تبدیل خواهند شد.

وزیر اقتصاد باید به وعده حمایت از حضور کسب و کارها در بسترهای داخلی عمل کند

صرامی در بخش دیگری از اظهارات خود به صحبت های اخیر وزیر اقتصاد درباره در نظر گرفتن بسته های حمایتی برای مهاجرت کسب و کارهای مجازی به پلتفورم های داخلی اشاره کرد و گفت: وعده دادن درباره حمایت از کسب و کارهای مجازی در بسترهای ایرانی کافی نیست و مردم باید به عینه مشاهده کنند که وعده هایی مثل معافیت مالیاتی برای فعالیت اقتصادی در پلتفورم های اینترنتی داخلی عمیاتی می شود. اگر صاحبان کسب و کارها این مساله را ببینند و به وعده های داده شده اعتماد پیدا کنند، حتما به بسترهای داخلی مهاجرت خواهند کرد، اما اگر صاحبان کسب و کارهای مجازی ببینند که تصمیمات با یکدیگر متناقض است، پلتفورم های داخلی بستر رشد پیدا نمی کنند و حمایت های مالی گفته شده از حضور کسب و کارهای در شبکه های اجتماعی ایرانی صورت نمی گیرد، قطعا مهاجرتی که مد نظر مسئولان است، رخ نخواهد داد.

عضو هیات عامل سازمان فناوری اطلاعات ایران ادامه داد: در هفته های گذشته شاهد آن بوده ایم که عموم کاربران فضای مجازی از جمله صاحبان کسب و کارهای اینترنتی، هوشمندی خاصی را در استفاده از پلتفورم های مختلف نشان داده اند و اصطلاحا تمام تخم مرغ های خود را در سبد اینستاگرام نچیده اند؛ به نحوی که با وجود فیلتر شدن این نرم افزار و کاهش محسوس استفاده از آن در سه هفته گذشته، تراکنش های مالی مربوط به کسب و کارهای خُرد فضای مجازی در این دوره حداکثر 20 درصد کاهش یافته است، این در حالی است که آمارها از کاهش 95 درصدی مشاهده اینستاگرام توسط کاربران ایرانی در سه هفته اخیر حکایت دارد.

وی در ادامه تاکید کرد: کاهش 20 درصدی تراکنش های مربوط به کسب و کارهای اینترنتی در عین افت 95 درصدی میزان مشاهده اینستاگرام در بین کاربران فضای مجازی در کشورمان، نشان می دهد در سه هفته گذشته که مشکلاتی در دسترسی به پلتفورم های خارجی وجود داشته است، اینستاگرام تنها ابزار ارتباط کسب و کارهای اینترنتی با مخاطبان خود نبوده است و این کسب و کارها توانسته اند با استفاده از سایر پلتفورم ها و بسترهای مجازی، هم ارتباط خود را با مخاطب حفظ کنند و هم عمده محصولات یا خدمات خود را به فروش برسانند.

احتمالا حدود 450 هزار کسب و کار خانگی در اینستاگرام حضور دارند

صرامی در پاسخ به این سوال که چند درصد کسب و کارهای مجازی مربوط به کسب و کارهای خانگی است، توضیح داد: مرجع رسمی اطلاع رسانی درباره مشاغل خانگی وزارت کار است که متاسفانه در چند سال گذشته، آمار دقیقی درباره کسب و کارهای خانگی و میزان حضور این کسب و کارها در فضای مجازی ارائه نکرده است، البته  اساسا چون مشاغل خانگی رسمی نیستند، هیچ گاه نمی توان آمار دقیقی از این مشاغل به دست آورد، اما اخیرا شرکت تکراسا که در زمینه تخمین آمارهای مربوط به فضای مجازی و استارتاپ ها فعالیت می کند، با ارائه یک گزارش تحلیلی و براساس یک نمونه آماری به دست آمده از فضای اینستاگرام، تخمین زده است که حدود 450 هزار کسب و کار مجازی مربوط به مشاغل خانگی در اینستاگرام فعالیت می کنند که بیشتر آنها در حوزه های پوشاک، خوراک  لوازم آرایشی فعال هستند.

وی در ادامه اظهار داشت: با توجه به این که بخش زیادی از کسب و کارهای مجازی مربوط به مشاغل خانگی مربوط به زنان است، می توان تخمین زد که بیش از نیمی از کسب و کارهای خانگی اینستاگرامی توسط زنان اداره می شوند. البته همان طور که گفته شد، این زنان صرفا در اینستاگرام فعال نیستند و حتما از پلتفورم های داخلی دیگر نظیر «باسلام»، «دیجی کالا»، «روبیکا» و ... نیز برای کسب درآمد استفاده می کنند.

هم صاحبان کسب و کارها و هم مخاطبان، پلتفورم های داخلی را جایگزین کرده اند

صرامی در پاسخ به سوال دیگر رکنا درباره این که آیا علاوه بر صاحبان کسب و کارهای خانگی، مخاطبان این کسب و کارها و سایر کاربران فضای مجازی نیز به مسیر جایگزین پلتفورم های خارجی فیلترشده مراجعه خواهند کرد یا خیر، گفت: وقتی آمارها نشان می دهد که با وجود کاهش شدید مراجعه به اینستاگرام در سه هفته گذشته، تراکنش های مالی مربوط به کسب و کارهای مجازی حداکثر 20 درصد کاهش یافته است، می توان این طور استنباط کرد که مخاطبان کسب و کارها نیز مانند صاحبان آنها، مسیر جایگزین یعنی پلتفورم های داخلی را پیدا کرده اند و در حال خرید اجناس و خدمات ارائه شده در این پلتفورم ها هستند.

این کارشناس فضای مجازی ادامه داد: عمده افراد فعال در حوزه کسب و کارهای خانگی که در بستر اینستاگرام فعالیت می کنند، از نظر اقتصادی چندان قوی نیستند و احتمالا چون از پس هزینه های اجاره یک مغازه یا فروشگاه برنمی‌آیند، ناچار شده اند که محصولات یا خدمات خود را صرفا در بستر فضای مجازی به مخاطبان عرضه کنند. طبیعتا در چنین شرایطی، اگر پلتفورم های داخلی وجود نداشتند، ما باید برای تشدید بیکاری و گسترش فقر در بین این افراد با فیلتر شدن اینستاگرام نگران می شدیم، اما خوشبختانه اکنون بسترهای ایرانی مناسبی وجود دارند که امکانات خوبی را در اختیار صاحبان کسب و کارها می گذارند و صاحبان مشاغل فعال در فضای مجازی نیز در حال استقبال از این پلتفورم ها هستند.

احتمالا 30 درصد کاربران در آینده نزدیک به پیام رسان های داخلی نمی آیند

عضو هیات عامل سازمان فناوری اطلاعات ایران در بخش پایانی صحبت های خود تاکید کرد: برآوردها نشان می دهد که در هفته های گذشته، نه تنها پلتفورم های ایرانی ارائه شده برای کسب و کارهای مجازی، بلکه حتی پیام رسان های داخلی نیز رفته رفته مورد استقبال کاربران ایرانی قرار گرفته اند؛ به نحوی که طبق آمارهایی که ما از صاحبان پیام رسان های داخلی گرفته ایم، تا 20 روز دیگر، احتمالا در مجموع حدود 70 درصد مخاطبان واتس اپ و اینستاگرام در پیام رسان های داخلی اعم از آی گپ، ایتا، بله، سروش، روبیکا و گپ فعال خواهند شد و خوشبختانه شیب استقبال از این پیام رسان ها در چند هفته گذشته رو به افزایش بوده است.

وی در پایان تصریح کرد: برآورد می شود که حدود 30 درصد مخاطبان در آینده نزدیک وارد پیام رسان های داخلی نخواهند شد، اما طبیعی است که هرچقدر دولت بیشتر با پیام رسان های داخلی همکاری کند، مشوق های خوبی را به کسب و کارها و کاربران حاضر در پلتفورم های داخلی ارائه دهد و بتواند برای عموم مردم درباره شبکه های اجتماعی، پیام رسان ها و پلتفورم های داخلی اعتمادسازی کند، بخش زیادی از آن 30 درصد نیز رفته رفته به بسترهای داخلی اعتماد خواهند کرد و وارد پیام رسان های داخلی می شوند.