آنچه از پشت صحنه تعزیه کمتر دیده اید / تاریخ 200 ساله تعزیه در روستای "اسحاق آباد" + فیلم

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، تعزیه یکی از قدیمی ترین هنرهای نمایشی در ایران است که تاریخ دقیق پیدایش آن مشخص نیست، اما به نظر می رسد قدمتی چند هزار ساله در تاریخ کشورمان داشته باشد، زیرا در تاریخ اساطیری ایران، مرگ سیاوش به حدود 3 هزار سال قبل از میلاد مسیح نسبت داده شده است و تاریخ نگاران از مراسم «سوگ سیاوش» را در ایران پیش از اسلام به عنوان یکی از فراگیرترین اجراهای نمایشی مشابه تعزیه در ایران باستان یاد کرده اند و به نظر می رسد تعزیه قرون اخیر که عمدتا به نمایش گوشه هایی از حادثه کربلا می پردازد، تا حد زیادی از نظر شیوه اجرایی از مراسم سوگ سیاوش یا اصطلاحا «سیاوش خوانی» وام گرفته است.

تعزیه البته فقط یکی از آیین های مذهبی است که با ورود اسلام به ایران شکلی متفاوت به خود گرفت و اساسا از همان دوران صدر اسلام، رفته رفته انواع سنت های اسلامی از جمله آیین های عاشورایی در ایران پا گرفتند و در هر دوره بسته به شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم، ایرانیان سنت های مختلفی را برای بزرگداشت حماسه عاشورا برپا می کردند. در این میان با توجه به سابقه تاریخی نمایش هایی آیینی در کشورمان نیز از دوره ایلخانی به مرور اجرای آیین های شبیه تعزیه در برخی نقاط کشورمان آغاز شد، اما دوره نخست گسترش تعزیه در ایران را می توان به سلسله صفویان مربوط دانست که شیعه 12امامی را به عنوان مذهب رسمی کشور انتخاب کردند.

تعزیه؛ از اوج گیری در دوره ناصری تا تعطیلی توسط پهلوی اول

از دوره صفویه تا زمان قاجار نیز تعزیه کمابیش در نقاط مختلف کشورمان اجرا می شد، اما دوره ناصرالدین شاه را می توان به دومین دوره گسترش تعزیه در ایران تعبیر کرد، زیرا در دوره ناصری بیش از 300 تکیه مخصوص اجرای تعزیه در سراسر کشور ساخته شد و نُسخه (نمایشنامه تعزیه) مربوط به 360 مجلس (یک دور اجرای کامل تعزیه) نوشته شد. البته نسخه های نگاشته شده در دوره ناصری دیگر صرفا به وقایع کربلا مربوط نمی شدند و بسیاری از دیگر حوادث مربوط به دوران اهل بیت (ع) و حتی داستان های خارج از روایات اسلامی را نیز شامل می شدند.

بعد از آن هم با توسعه تولید و تنظیم شعر، موسیقی، البسه و سایر لوازم اجرای تعزیه، این مراسم آیینی – سنتی عاشورایی در کشورمان شکلی جدید و توسعه یافته به خود گرفت. در این میان با توجه به این که 360 نسخه مختلف برای تعزیه در دوران سلطنت ناصرالدین شاه نوشته شده بود و بسیاری از این نسخه ها در طول سال در تکیه های بزرگ شهرهای اصلی کشور برگزار می شدند، در دوره ناصری اجرای تعزیه در شهرهای بزرگ کشور دیگر صرفا مربوط به ایام محرم و صفر نبود و در تمام ایام سال اجراهای مختلفی از تعزیه در شهرهای مختلف برگزار می شد.

البته در دوران پادشاهان بعدی قاجار، رفته رفته تعداد اجراهای تعزیه ای که در طول یک سال برگزار می شد، کاهش یافت، اما اصل مراسم تعزیه بخصوص در ماه های محرم و صفر و به‌ویژه برای نسخه هایی که به طور خاص به وقایع کربلا مربوط می شدند، همچنان به صورت باشکوه برگزار می شد. تا این که در دوره رضا شاه، حکومت به صورت رسمی اجرای تعزیه را ممنوع کرد و به تخریب بسیاری از تکیه های باشکوهی پرداخت که بناهایی کم نظیر داشتند؛ از جمله این که «تکیه دولت» به عنوان مهمترین محل برگزاری تعزیه در تهران که معماری آن برگرفته از ترکیب اصول معماری ایرانی – اسلامی و تماشاخانه های اپرا در لندن بود، با دستور رضا شاه تخریب شد.

لزوم آلایش تعزیه از انحرافات واردشده به آن

از ابتدای دوره محمدرضا شاه پهلوی، شبیه خوانان (بازیگران تعزیه) مجددا اجازه فعالیت یافتند و آیین تعزیه دوباره در ایام محرم و صفر به یکی از سنت های عزاداری ایرانیان تبدیل شد. اما با توجه به تغییر بافت اجتماعی ایران در سال های بعد، رفته رفته تعداد اجراهای تعزیه در کلانشهرها کمتر شد، ولی اجرای این مراسم آیینی در روستاهای ایران بیش از پیش گسترش یافت. در این دوران هم با توجه به این که برخلاف دوره ناصری، حکومت نظارت مستقیمی بر نسخه های تعزیه و شیوه اجرای آن نداشت، بعضا تحریفاتی در برخی آیین های تعزیه پدید آمد که متاسفانه هنوز هم آثار آن تا امروز باقی مانده است.

البته در دوران پس از انقلاب اسلامی، تعزیه شکل و شمایل تازه ای به خود گرفت و این روزها نه تنها تعزیه به همان شکل سنتی شبیه خوانی در بسیاری از نقاط کشورمان برگزار می شود، بلکه گونه های مختلفی از نمایش های آیینی – عاشورایی نیز در سطح کشور توسعه یافته است. همچنین با توجه به حساسیت موضوع عزاداری های مذهبی و آیین های مربوط به آن در جمهوری اسلامی، نهادهای مربوطه در دهه های گذشته تا حد زیادی به پاکسازی آلایش ها و تحریف هایی پرداختند که از گذشته در تعزیه ایرانی پدید آمده بود.

اما بازهم نمی توان انکار کرد که هنوز انحرافاتی در این زمینه وجود دارد و آنچه در برخی تعزیه های امروزی اجرا می شود، نه تنها منطبق بر روایات معتبر حادثه کربلا نیست، بلکه حتی از تعزیه های باشکوه دوره ناصری نیز به شدت فاصله گرفته است؛ ریشه این مساله نیز تا حدی به تلاش برخی برگزارکنندگان تعزیه برای مدرن کردن شیوه اجرای این هنر آیینی – سنتی ایران بازمی‌گردد، بدون این که خودشان علم کافی داشته باشند و بدون این که اهل فن بتوانند نظارت مناسبی بر تغییرات پدیدآمده در هنر تعزیه و نسخه های آن در دوران امروز داشته باشند.

حفظ سنت تعزیه های اصیل در روستاها و شهرهای کوچک ایران

با وجود انحرافاتی که در چند دهه گذشته بعضا در نسخه ها و شیوه اجرای بعضی تعزیه ها در کشورمان پدید آمده است، اما هنوز هم در گوشه و کنار ایران، اجراهایی اصیل و زیبا از تعزیه برگزار می شود که هنوز هم مخاطبان خاص خود را دارد. البته در دوره امروز برگزاری تعزیه بیشتر در روستاها و شهرهای کوچک رواج دارد و کمتر در شهرهای بزرگ کشور شاهد آن هستیم که تعزیه بخصوص تعزیه های میدانی بزرگ اجرایی شود. البته هرکدام از همان تعزیه های روستایی که در ایام عزاداری ماه های محرم و صفر برگزار می شود نیز همه ساله هزاران مخاطب را به خود جذب می کند و با شکوه خاصی برگزار می شود.

در تعزیه های روستایی اصیل نیز با وجود این که معین البکا (کارگردان تعزیه) و شبیه خوانان تا حد زیادی به نسخه های تهیه شده از گذشته یا نسخه های ساده‌ترشده اشعار دیرین تعزیه مبتنی بر روایات معتبر حادثه عاشورا پایبند هستند، اما در هر روستا نحوه اجرای نسخه تعزیه به طور مستقیم با سنت ها و فرهنگ آن روستا در ارتباط است. همچنین تعزیه های روستایی امروز، حتی در زمینه البسه، تجهیزات، موسیقی و آیین هایی که در حین یا در حاشیه تعزیه برگزار می شود نیز تا حد زیادی وامدار سنت های دیرین محل اجرای خود هستند.

البته برگزاری تعزیه های اصیل و باشکوه صرفا منوط به روستاها نیست و در سال های اخیر تعزیه های زیبایی در برخی کلانشهرها از جمله تهران، اصفهان، مشهد و شیراز برگزار شده است. از جمله شهرهایی هم که قرن هاست به صورت معمول در محیط شهری یا در دل روستاهای تابعه آن، تعزیه های باشکوهی برگزار می شود و جزئیات نحوه بزرگداشت آیین تعزیه، سینه به سینه بین برگزارکنندگان آن گشته و این سنت از دیرباز تا کنون بین اهالی آن حفظ شده است، می توان به کاشان، خوانسار، فسا، یزد، نطنز، شوش، سیرجان، زنجان، بوشهر و زنجان اشاره کرد.

احیای تعزیه 200 ساله روستای اسحاق آباد در خیمه گاه حضرت رقیه (س)

در این میان روستای اسحاق آباد شهرستان کاشان نیز یکی از روستاهایی است که هنوز هم شیوه اصیل اجرای تعزیه خود را حفظ کرده است و متولیان اجرای تعزیه در این روستا، مبتنی بر نسخه های به‌روزرسانی‌شده شعرهای دیرین تعزیه، مشغول گرامیداشت این هنر مهم آیینی – سنتی در آن هستند. سابقه اجرای تعزیه در روستای اسحاق آباد به حدود 200 سال قبل بازمی‌گردد، اما حدود ده سال است که یک مکان مسقف به نام «خیمه گاه حضرت رقیه (س)» با کمک خیران و اهالی روستا برپا شده و در این محل نیز سکویی گرد شبیه سکوهای قدیمی اجرای تعزیه قرار داده شده است تا شبیه خوانان بتوانند مشابه همان تعزیه های قدیمی ایران در این مکان به حفظ و احیای این نمایش مذهبی کشورمان بپردازند.

از جمله ویژگی های بارز خیمه گاه حضرت رقیه (س)، تاسیس آن به طور خاص برای اجرای مراسم تعزیه با تمام ادوات و تجهیزات است. به همین دلیل نه تنها سکوی آن گرد در نظر گرفته شده است، بلکه میدان آن هم برای حرکت اسب ها طراحی شده و نرده ای هم بین محل حرکت اسب ها با مخاطبان در نظر گرفته شده است تا با وجود مسقف بودن این مکان، هیچ آسیبی متوجه شرکت کنندگان در مراسم تعزیه نباشد. از دیگر ویژگی های خیمه گاه حضرت رقیه (س) نیز سقف بلند آن است که امکان ایجاد حریق در حین اجرای نمایش، با کمترین خطر برای مخاطبان را فراهم می کند.

نکته مهم این که بسیاری از ویژگی هایی که خیمه گاه حضرت رقیه (س) از آن برخوردار است، در واقع همان ویژگی های اصیلی هستند که تکیه های دوره ناصری و سایر مکان های قدیمی اجرای تعزیه از آن برخوردار بوده اند و این مساله نشان می دهد متولیان برگزاری تعزیه در روستای اسحاق آباد کاشان تا حد زیادی به آیین ها و تاریخچه اجرای تعزیه در ایران پایبند هستند؛ بخصوص که میرعزای کاشانی، از مهمترین نسخه نویسان تعزیه در دوره ناصرالدین شاه بوده است و علاوه بر او، از گذشته های دور تا امروز بسیاری از شاعران، نوازندگان موسیقی و شبیه خوانان بزرگ تعزیه را اهالی کاشان تشکیل می دادند.