کسری مخزن 60 میلیارد متر مکعبی سفره های زیرزمینی ایران / لزوم پلمپ تمام چاه های غیرمجاز برای جلوگیری از روند فرونشست زمین

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، تابستان امسال ورود سامانه جوی «مونسون» و بارش باران های سیل آسا، شرایط جوی خاصی را در تمام مناطق کشورمان پدید آورد که تا کنون به ندرت سابقه داشته است. از روزهای پایانی تیرماه تا میانه مردادماه شاهد بارندگی های شدید در 27 استان کشور بودیم و در 18 استان نیز این بارندگی ها منجر به وقوع سیل شدید شد و حدود صد نفر نیز بر اثر گرفتار شدن در سیلاب یا حواد مرتبط با سیل و بارندگی های گسترده جان خود را از دست دادند. 

در این میان اما اخیرا شرکت مدیریت منابع آب ایران اعلام کرده است که بارندگی های گسترده یک ماه گذشته در مجموع 350 میلیون متر مکعب به ذخایر آب سدهای کشور اضافه کرد و حدود 7 میلیارد متر مکعب از آب حاصل از بارندگی ها نیز از طریق آبخوان ها وارد سفره های زیرزمینی شد؛ این در حالی است که برآوردهای رکنا از آمارهای سازمان هواشناسی نشان می دهد که در این مدت به اندازه حدود 21 میلیارد متر مکعب آب به صورت باران از آسمان ایران بارید و ما عملا توانستیم تنها حدود یک سوم از آن را در منابع زیرزمینی یا پشت سدهای خودمان ذخیره کنیم. 

نکته مهم دیگر این که با توجه به کسری مخزن حدودا 60 میلیارد متر مکعبی سفره های زیرزمینی ایران، همین رقم 7 میلیارد متر مکعب، تنها در حدود 12 درصد کسری کنونی سفره های آب زیرزمینی ایران محسوب می شود و عملا می توان گفت سیل های اخیر نتوانسته است نقش مهمی در جبران کمبود منابع آب زیرزمینی ایران داشته باشد؛ آن هم در شرایطی که کاهش محسوس منابع آب زیرزمینی کشور در دو دهه گذشته منجر به تشدید روند فرونشست زمین در بسیاری از دشت های ایران شده است و مطابق اعلام سازمان زمین شناسی، از 609 دشت ایران 409 دشت در وضعیت بحرانی فرونشست قرار دارند. 

در کوتاه مدت نمی توان حجم آورده سیلاب برای سفره های زیرزمینی را  اعلام کرد

دکتر تورج فتحی، کارشناس امور منابع آب و محیط زیست اما در گفت و گو با رکنا معتقد است که تردیدهای زیادی درباره رقم اعلامی 7 میلیارد متر مکعبی توسط شرکت مدیریت منابع آب ایران وجود دارد؛ زیرا نمی توان در فاصله اندکی از وقوع سیل و بارندگی های شدید، میزان منابع آبی اضافه شده به سفره های زیرزمینی را برآورد کرد. او در توضیح بیشتر در این زمینه گفت: اندازه گیری تراز آب زیرزمینی و محاسبه بیلان آبخوان در هر منطقه نیاز به انجام محاسبات مهندسی پیچیده و استفاده از نرم افزارها و دستگاه های مخصوصی دارد؛ این محاسبات به گونه ای هستند که در کوتاه مدت حتی نمی توان میزان تغییرات تراز سفره های زیرزمینی یک منطقه را تخمین زد، چه رسد به این که رقم مشخصی را برای اضافه شدن آب به سفره های زیرزمینی کشور اعلام کرد. 

وی افزود: بارندگی های شدید و سیل های اخیر به گونه ای بود که با آب با سرعت بالایی روی زمین جاری می شد و فرصت زیادی برای نفوذ به دل زمین نداشت، بنابراین بسیار بعید است که آب حاصل از این سیل ها با چنان سرعتی در دل زمین نفوذ کرده باشد که در حدود یک هفته بعد از وقوع سیل، شرکت مدیریت منابع آب بتواند میزان تغذیه آبخوان های ایران بر اثر سیل های اخیر را با محاسبه بیلان آب سفره های زیرزمینی کشور اعلام کند. در واقع باید توجه داشت که بارش های اخیر به صورت رگباری، سریع و پراکنده اتفاق افتاد و اساسا امکان نفوذ منابع آب حاصل از چنین باران هایی به دل زمین چندان زیاد نیست، زیرا ما معمولا می توانیم روی بارندگی هایی برای تغذیه آبخوان ها حساب کنیم که بارش ها به صورت منظم، متمرکز و با سرعت مناسب انجام شود تا آب حاصل از باران، فرصت نفوذ به دل خاک را پیدا کند. 

این کارشناس منابع آبی با بیان این که روند تغذیه سفره های آب زیرزمینی به کُندی اتفاق می افتد، عنوان کرد: سفره های آب زیرزمینی در بعضی نقاط کشورمان در 150 متری عمق زمین قرار گرفته اند و معمولا بین 15 روز تا یک ماه طول می کشد تا منابع آبی روی سطح زمین از درون خاک عبور کنند و به سفره های زیرزمینی بپیوندد. حتی در بعضی آبخوان ها با توجه به بافت زمین، میزان نفوذپذیری و تخلخل محیط خاک تا چند ماه زمان می برد تا آب از سطح زمین به سفره های زیرزمینی برسد، بنابراین نمی توان بلافاصله بعد از بارش های شدید رگباری برآورد کرد که چقدر آب وارد سفره های زیرزمینی شده و آبخوان ها را تغذیه کرده است. به همین دلیل می توان گفت رقم 7 میلیاردی اعلام شده توسط شرکت مدیریت منابع آب به عنوان حجم تغذیه آبخوان ها بعد از سیل های اخیر، غیرکارشناسی است. 

سالانه 20 میلیارد متر مکعب از سفره های زیرزمینی آب برمی‌داریم 

فتحی در بخش دیگری از اظهاراتش به مفهوم بیلان آب سفره های زیرزمینی اشاره کرد و گفت: منابع آب زیرزمینی هر آبخوان سالانه از طریق بارندگی، نفوذ طبیعی آب های سطحی به دل زمین یا اجرای طرح های آبخیزداری، آبخوان داری، تغذیه مصنوعی و کنترل سیلاب به مقدار مشخصی تغذیه می شود. همچنین در طول هر سال ما انسان ها مقدار مشخصی آب را از طریق چاه ها و قنات ها از منابع زیرزمینی هر آبخوان برمی‌داریم. در چنین شرایطی منظور از بیلان یک آبخوان، تفاضل مقدار برداشت و تغذیه آبخوان در طول هر سال است که در شرایط عادی باید در حالت تعادل قرار داشته باشد، اما متاسفانه در دو دهه گذشته به دلیل برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی، بیلان عمده دشت های ایران منفی شده است و بیشتر آنها در وضعیت بحرانی فرونشست زمین قرار گرفته اند. 

این کارشناس منابع آبی ادامه داد: برداشت بی ضابطه ما از چاه های سراسر کشور، آن هم عمدتا برای مصارف کشاورزی، باعث شده است که بیلان مجموع تمام آبخوان های ایران سالانه به طور متوسط بیش از 20 میلیارد متر مکعب منفی شود. به عبارت دیگر، ما هر سال به طور میانگین حدود 20 میلیارد متر مکعب بیش از تغذیه آبخوان ها از سفره های زیرزمینی آب برداشت می کنیم. البته این رقم دقیق نیست، زیرا متاسفانه آمار دقیق و سالانه توسط نهادهای متولی از میزان ذخایر سفره های زیرزمینی کشور ارائه نمی شود، اما با این وجود برآورد کلی کارشناسان از مقدار ذخایر آب های زیرزمینی ایران با توجه به ارقام به دست آمده از میزان برداشت و تخمین هایی که درباره میزان تغذیه آبخوان ها صورت می گیرد، نشان می دهد که اضافه برداشت ما از ذخایر آب زیرزمینی کشور، سالانه به طور متوسط حدود 20 میلیارد متر مکعب است. 

وی در ادامه تاکید کرد: بخشی از بیلان منفی ناشی از برداشت های زیرزمینی در دوران ترسالی و در مواقعی که در کشور بارندگی ها و سیل های شدیدی رخ می دهد، جبران می شود، اما بازهم معمولا حجم اضافه برداشت ها بیشتر از حجم نفوذ آب حاصل از سیل و بارندگی به دل زمین است. بنابراین تخمین کارشناسان نشان می دهد که در دو دهه گذشته سفره های آب زیرزمینی ایران دچار کسری مخزن 60 میلیارد متر مکعبی شده اند. باید توجه داشت که این کسری شدید ظرف مدت کوتاهی قابل جبران نیست، بلکه ما باید در دشت های مختلف کشور، بسته به شرایط اقلیمی و میزان برداشت های سالیانه هر دشت، روندی را اجرا کنیم که بتوانیم طی یک تا سه دهه به جبران کسری مخازن دشت های کشور بپردازیم. 

راهکارهای جبران کسری مخزن سفره های زیرزمینی

فتحی در پاسخ به این سوال که چگونه می توان کسری مخزن شدید سفره های آب زیرزمینی کشور را جبران کرد، توضیح داد: ما برای این که بتوانیم کسری مخزن آبخوان های کشور را جبران کنیم و جلوی روند فرونشست زمین را بگیریم، باید تمام چاه های غیرمجاز را پلمپ کنیم، به هیچ کس اجازه ندهیم که چاه جدیدی در دشت های بحرانی حفر کند و با اعمال قانون، میزان برداشت از چاه های مجاز را محدود کنیم؛ یعنی ضوابطی را اعمال کنیم که مقدار برداشت چاه های دارای پروانه به شکل محسوسی از مقدار تغذیه طبیعی هر آبخوان کمتر باشد. به این شکل ما خواهیم توانست که در طول هر سال، با اجرای طرح های تغذیه مصنوعی سفره های زیرزمینی، برنامه های کنترل سیلاب و طرح های آبخیزداری و آبخوان داری، بیلان دشت های کشور را مثبت کنیم. 

این کارشناس منابع آبی ادامه داد: برآوردهای کارشناسان نشان می دهد که ما برای احیای دشت های مختلف ایران چاره ای نداریم جز این که بیلان هر کدام از آبخوان ها را سالانه حداقل به میزان 20 درصد مثبت نگه داریم. در چنین شرایطی اگر کشور دچار خشکسالی غیرمنتظره ای نشود، یعنی روند کم بارشی مانند سنوات گذشته باشد و شرایط تغییرات اقلیمی ما را به سمتی نبرد که مجموع بارندگی ها در سال های آتی به شکل محسوسی نسبت به سال های قبل کمتر شود، ما خواهیم توانست بین 10 تا 15 سال آینده کسری مخزن آبخوان های مختلف کشور را جبران کنیم. اما اگر کشور دچار خشکسالی شدید و غیرمتعارف شود، روند جبران کسری مخزن دشت ها با اعمال تمام ضوابط قانونی، حداقل دو برابر خواهد شد، یعنی بین 20 تا 30 سال طول خواهد کشید تا کسری مخزن کنونی دشت ها جبران شود. البته باید توجه داشت که زمان تخمینی برای جبران کسری آبخوان هر دشت، بسته به شرایط اقلیمی، مقدار ذخایر کنونی آب زیرزمینی و روند برداشت یا تغذیه آبخوان آن دشت متفاوت خواهد بود. 

وی در ادامه تاکید کرد: انجام عملیات آبخیزداری، آبخوان داری و تغذیه مصنوعی سفره های زیرزمینی حتما می تواند به مثبت شدن بیلان آبخوان های کشور کمک کند، اما به شرط این که طرح های مربوط به این عملیات ها در هر سال متناسب با شرایط آب و هوایی آن سال انجام شود؛ به عبارت دیگر، سازمان هواشناسی باید برای هر سال، از سال قبل پیش بینی کند که آیا سال آینده یک سال کم بارش خواهد بود یا نُرمال یا پربارش. در چنین شرایطی اگر سازمان هواشناسی بتواند پیش بینی های صحیحی را ارائه نماید، سازمان منابع طبیعی و وزارت نیرو به عنوان متولی طرح های آبخیزداری، آبخوان داری و تغذیه مصنوعی سفره های زیرزمینی، هر سال باید براساس پیش بینی های سالیانه هواشناسی، بودجه مناسبی را برای اجرای طرح های خود از دولت مطالبه کنند تا تخصیص اعتبارات لازم به این طرح ها در زمان مناسب، بتواند بیشترین تاثیر را در مدیریت آب حاصل از بارندگی و سیلاب برای افزایش تراز سفره های زیرزمینی داشته باشد. 

راهکاری جلوگیری تبدیل دشت به بیابان را 

فتحی با تاکید بر این که با مثبت نگه داشتن بیلان آبخوان ها در بلندمدت، می توان به احیای دشت های دارای فرونشست زمین پرداخت، اظهار داشت: مهمترین راهکار برای احیای دشت ها، جلوگیری از تداوم افت سطح ایستابی منابع آب زیرزمینی در دشت ها است، به نحوی که ما باید با پلمپ چاه های غیرمجاز، محدود کردن میزان برداشت از چاه های مجاز و اجرای طرح های آبخیزداری، آبخوان داری و تغذیه مصنوعی سفره های زیرزمینی کاری کنیم که سطح آب سفره های زیرزمینی به مرور بالا بیاید. ما چاره ای جز انجام این کار در بسیاری از دشت های ایران نداریم، زیرا اکنون در برخی دشت های بحرانی کشورمان، سطح آب های زیرزمینی حتی بیشتر از صد متر نسبت به 20 سال پیش پایین رفته و همین مساله به فرونشست زمین در این دشت ها دامن زده است. 

وی در پایان تصریح کرد: اگر ما بتوانیم فرآیند احیای دشت ها را به خوبی اجرایی کنیم، هم روند فرونشست زمین در آبخوان ها متوقف می شود، هم دشت احیا خواهد شد و هم جلوی بیابان زایی در دشت ها و تبدیل شدن آنها به کانون های گرد و غبار گرفته می شود. البته این کار در بلندمدت امکان پذیر خواهد بود و ما نباید انتظار داشته باشیم که اگر از امسال فرآیند احیای دشت های کشور را شروع کنیم، سال آینده حتما شاهد توقف روند فرونشست زمین در دشت ها باشیم، ولی باید توجه داشته باشیم که شدت فرونشست زمین در بسیاری از آبخوان های کشور به حدی رسیده است که ما باید از همین امروز اجرای فرآیند احیای دشت ها را آغاز کنیم.