بی برنامگی در مدیریت آب حاصل از بارش/تکمیل آبخیزداری و آبخوان داری تمام آب کشاورزی ایران را تامین می کند

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، سیل یک پدیده طبیعی است که بر اثر بارش باران های موسمی یا دیگر سامانه های بارشی شدید رخ می دهد، البته به شرط این که بارندگی با حجم بسیار بالا و به صورت ناگهانی رخ دهد یا آب باران به دلیل وجود موانع طبیعی و غیرطبیعی در یک جا تجمع پیدا کند و بعد به صورت سیل شدید جاری شود.

سیلاب معمولا در ارتفاعات، دامنه کوه ها و دره ها جاری می شود و از طریق رودخانه های دائمی، رودهای فصلی و مسیل ها به طرف دشت ها یا تالاب ها حرکت می کند. بنابراین در شرایط طبیعی وقوع سیل یا منجر به افزایش منابع آب سطحی می شود یا از طریق دشت ها به دل زمین نفوذ می کند و منابع آب زیرزمینی آبخوان ها را افزایش می دهد.

اما در هزاران سال گذشته که بشریت شهرها و روستاهای مختلفی را در مناطق گوناگون کره زمین بخصوص در نزدیکی رودخانه ها، چشمه ها و سایر منابع آب سطحی برپا کرده و تغییراتی را در مسیر طبیعی آب های سطحی ایجاد کرده است، وقوع سیل به یک پدیده خطرناک تبدیل شده که می تواند خسارت های جانی و مالی مختلفی را برای انسان ها برجای بگذارند.

به همین دلیل، آدمیان از گذشته های دور تا به امروز روش هایی را برای هدایت و مدیریت جریان سیل در پیش گرفته اند که هم می تواند در کاهش خسارات سیلاب نقش داشته باشد و هم منابع آبی در دسترس انسان ها را افزایش دهد. امروزه از این روش ها تحت عنوان «آبخیزداری» یاد می شود که معمولا در بالادست انجام می شود. آبخیزداری همراه با عملیات «آبخوان داری» که در پایین دست به انجام می رسد، می تواند نقش مهمی در مدیریت آب سیل به همراه داشته باشد.

نیاز مبرم ایران به توسعه آبخیزداری و آبخوان داری

در همین راستا، پرویز گرشاسبی، معاون آبخیزداری سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور با تاکید بر نیاز شدید ایران به توسعه عملیات آبخیزداری و آبخوان داری به خبرنگار رکنا گفت: با وجود نیاز مبرم ایران به توسعه عملیات آبخیزداری و آبخوان داری، هنوز این دو مفهوم به شکل مناسبی در کشور ما توسعه پیدا نکرده است. این در حالی است که اگر ما زیرساخت های آبخیزداری و آبخوان داری را در کشورمان تکمیل کنیم، می توانیم از قسمت اعظم آب ناشی از انواع بارش ها در کشورمان استفاده کنیم.

وی افزود: جریان سیل معمولا با حجم زیادی از رسوبات ریزدانه و درشت دانه از بالادست به سمت پایین دست حرکت می کند و اگر ما بتوانیم این رسوبات را با اجرای عملیات آبخیزداری در بالادست متوقف کنیم و آب ها را زلال تر کنیم، فرآیند جذب آب به دل خاک در پایین دست یعنی در آبخوان ها و دشت ها با سرعت بیشتری انجام می شود. همچنین اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان داری با کاهش شدت تبخیر آب باران، می تواند میزان استحصال آب حاصل از بارندگی را افزایش دهد.

باید کاری کنیم که آب ناشی از سیلاب به دل زمین نفوذ کند

این مقام ارشد سازمان منابع طبیعی تاکید کرد: اکنون که شاهد تخلیه آبخوان ها و کاهش محسوس حجم منابع آب زیرزمینی در کشورمان هستیم، باید کاری کنیم که آب ناشی از بارش های سنگین و جریان سیلاب بتواند به دل زمین نفوذ کند. برای این کار نیز چاره ای جز توسعه انجام عملیات آبخیزداری نداریم و این عملیات می تواند باعث کاهش قدرت تخریبی و کاهش بار جامد سیل شود و منابع آب در دسترس در پایین دست برای انجام عملیات آبخوان داری و تغذیه سفره های زیرزمینی را فراهم کند.

آبخیزداری تنها در 26 درصد اراضی قابل اجرا انجام شده است

گرشاسبی با بیان این که در سطح وسیعی از ایران امکان اجرای طرح های آبخیزداری و آبخوان داری وجود دارد، عنوان کرد: در حدود 125 میلیون هکتار از عرصه های کشور که حدود 76 درصد از مساحت ایران را تشکیل می دهد، پتانسیل وقوع سیل وجود دارد. با توجه به این که در تمام این عرصه ها شاهد روند فرسایش آبی هستیم، امکان انجام عملیات آبخیزداری در تمام این اراضی وجود دارد، ولی تا کنون تنها در 33 میلیون هکتار از اراضی ایران عملیات آبخیزداری انجام شده است و این یعنی ما تنها در 26 درصد از اراضی قابل اجرا، عملیات آبخیزداری را انجام داده ایم.

معاون آبخیزداری سازمان منابع طبیعی کشور ادامه داد: عمده عملیات آبخیزداری در ایران در حوضه های آبخیز سدهای ایران در پیش از دهه 70 انجام شده است و البته در 30 سال گذشته نیز بعضا در حوضه های خارج از سدها شاهد انجام عملیات آبخیزداری بوده ایم. ولی بازهم شکی نیست که سرعت انجام عملیات آبخیزداری در ایران پایین است و همین مساله منجر به هدر رفتن بخش زیادی از آب ناشی از باران های شدید و جاری شدن سیل در کشور می شود.

وی در ادامه تاکید کرد: مطابق برنامه ریزی های انجام شده، ما در حداقل وضعیت مطلوب می توانیم سالیانه 3 میلیون هکتار عملیات آبخیزداری انجام دهیم، ولی ما در سال های اخیر سالانه به طور متوسط توانسته ایم فقط یک میلیون هکتار طرح آبخیزداری اجرا کنیم. این یعنی سرعت انجام عملیات آبخیزداری در ایران حدود یک سوم حداقل سرعت مطلوب است و این در حالی است که ما با توسعه عملیات آبخیزداری هم از نظر کاهش خسارات ناشی از سیل و هم به لحاظ افزایش منابع آبی در دسترس با جمع آوری آب ناشی از سیل، می توانیم به اقتصاد کشور کمک کنیم.

سالانه فقط 22 درصد بودجه مورد نیاز آبخیزداری تخصیص می یابد

گرشاسبی با تاکید بر این که کمبود اعتبارات تخصیص یافته، علت اصلی کُند پیش رفتن روند توسعه آبخیزداری در ایران است، عنوان کرد: برآوردهای سازمان منابع طبیعی نشان می دهد که برای انجام هر هکتار عملیات آبخیزداری در کشور به چیزی در حدود 2.5 میلیون تومان بودجه نیاز است. در چنین شرایطی اگر بخواهیم سالانه 3 میلیون هکتار آبخیزداری انجام دهیم، به 7 هزار و 500 میلیارد تومان اعتبار نیاز داریم. این در حالی است که در قانون بودجه 1401 تنها 1640 میلیارد تومان بابت انجام عملیات آبخیزداری پیش بینی شده که البته از ابتدای امسال تا کنون هیچ بخشی از این مبلغ به سازمان منابع طبیعی تخصیص نیافته است.

معاون آبخیزداری سازمان منابع طبیعی ادامه داد: رقم پیش بینی شده در قانون بودجه 1401 تنها حدود 22 درصد نیاز ما برای انجام 3 میلیون هکتار عملیات آبخیزداری در کشور است. این در حالی است که سالی 3 میلیون هکتار آبخیزداری، حداقل سرعت مطلوب محسوب می شود و توان فنی سازمان منابع طبیعی به گونه ای است که اعتبارات لازم تخصیص یابد، ما می توانیم سالانه بین 6 تا 7 میلیون هکتار آبخیزداری انجام دهیم. همچنین ما همین حالا 18 میلیون هکتار مطالعات آماده اجرا برای انجام طرح های آبخیزداری داریم و فقط منتظر تخصیص اعتبارات برای اجرای این طرح ها هستیم.

این مقام ارشد در سازمان منابع طبیعی کشور اظهار داشت: با توجه به این که در سال های اخیر شاهد تشدید باران های موسمی در جنوب شرق و جنوب کشور بوده ایم، احتمال تکرار سیل در این مناطق از سایر نقاط کشور بیشتر است و بنابراین انجام عملیات آبخیزداری در جنوب شرق و جنوب کشور هم می تواند منجر به کاهش خطرات سیلاب شود و هم منابع آبی در دسترس این مناطق را افزایش دهد؛ بخصوص که ما در جنوب شرق و جنوب کشور هم شاهد کم آبی هستیم و هم از نظر نقشه پهنه بندی خطر سیل، احتمال بروز خسارت های شدید در این مناطق در هنگام جاری شدن سیلاب بیشتر است.

وی در ادامه تاکید کرد: با توجه به این که انجام عملیات آبخیزداری می تواند منجر به کاهش خسارات سیل شود، بعد از مناطق جنوب شرق و جنوب کشور، مناطق پرجمعیت کشور از جمله تهران و دیگر کلانشهر در اولویت بعدی انجام عملیات آبخیزداری قرار دارند. البته انجام عملیات آبخیزداری در حوالی شهرهای بزرگ نیاز به دقت و ظرافت بالایی دارد که بتواند سیل هایی با دوره برگشت بسیار طولانی (حدود 500 سال) را کنترل کند. بنابراین انجام آبخیزداری در شهرهای بزرگ به رقمی چند برابر 2.5 میلیون تومان برای هر هکتار نیاز دارد.

استحصال 100 میلیارد متر مکعب آب با تکمیل آبخیزداری و آبخوان داری در ایران

گرشاسبی با تاکید بر نقش مهم انجام عملیات آبخیزداری و آبخوان داری در ذخیره سازی آب ناشی از سیلاب گفت: برآوردهای سازمان منابع طبیعی از ایستگاه های پژوهشی آبخیزداری و آبخوان داری در نقاط مختلف کشور از این حکایت دارد که انجام هر هکتار عملیات آبخیزداری در بالادست می تواند منجر به استحصال سالانه 530 متر مکعب آب شود و هر هکتار عملیات آبخوان داری در پایین دست می تواند سالانه حدود یک هزار متر مکعب آب را در دل زمین نفوذ دهد. این یعنی همین حالا که در حدود 33 میلیون هکتار از اراضی کشور عملیات آبخیزداری انجام شده است، طرح های آبخیزداری سالانه به طور متوسط باعث استحصال 23 میلیون متر مکعب آب شده اند.

معاون آبخیزداری سازمان منابع طبیعی کشور ادامه داد: پژوهش های سازمان منابع طبیعی کشور نشان می دهد که اگر عملیات های آبخیزداری و آبخوان داری در سراسر کشور تکمیل شود و ما بتوانیم طرح های آبخیزداری و آبخوان داری را در تمام 125 میلیون هکتار از اراضی دارای پتانسیل اجرای این طرح ها در گوشه و کنار ایران اجرا کنیم، در متوسط بلندمدت سالانه می توانیم 100 میلیارد متر آب جدید به دست آوریم و به منابع آبی قابل مدیریت در کشورمان اضافه کنیم. این در حالی است که حجم آب مصرفی بخش کشاورزی در ایران سالانه حداکثر 100 میلیارد متر مکعب است و در شرایط کنونی سالانه بین 70 تا 80 میلیارد متر مکعب آب در بخش کشاورزی مصرف می شود.

وی در پایان تصریح کرد: اگر انجام عملیات آبخیزداری و آبخوان داری در سراسر عرصه های قابل اجرا در سطح کشور تکمیل شود، ما قطعا می توانیم با همین اجرای کامل همین دو عملیات، تمام آب مورد نیاز کشاورزی ایران را تامین کنیم. این در حالی است که همین حالا کشاورزی به عنوان مهمترین بخش مصرف کننده آب در کشور، دچار کمبود منابع آب مورد نیاز است و با وجود این که توسعه آبخیزداری می تواند کمبود آب کشاورزی را به طور کامل جبران کند، اما به دلیل کمبود اعتبارات، سرعت اجرای طرح های آبخیزداری در ایران سالانه تنها یک سوم حداقل وضعیت مطلوب است.