شکست خوردن ایران در تجارت آب مجازی / کالاهای آب بر را بدون توجه به رد پای آب خاکستری صادر می کنیم

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، در شرایطی که بخش های زیادی از ایران به دلیل بروز بحران خشکسالی در شرایط تنش آبی قرار گرفته است و در دو سال گذشته شاهد کاهش محسوس بارندگی در بیشتر مناطق کشورمان بوده ایم، مجددا بحث هایی درباره لزوم جلوگیری از صادرات آب مجازی یا عبارت دیگر، مقابله با تولید محصولات آب بر در عرصه صنعت و کشاورزی و صادرات آنها به کشورهای دیگر در شرایط بحران آب ایران شکل گرفته است.

در این میان باید توجه داشت که منظور از صادرات آب مجازی، صادر کردن هر کالایی است که در تولید آن یا آب زیادی مصرف می شود یا بخشی از منابع آبی آلوده می شوند. میزان مصرف آب برای تولید هر کالا در عرصه صنعت یا کشاورزی نیز با عنوان «رد پای آب» شناخته می شود و مقدار آب آلوده شده در فرآیند تولید یک کالا هم با لفظ «رد پای آب خاکستری» تعریف می شود. البته تعریف دقیق تر رد پای آب خاکستری، میزان آبی است که باید برای جبران منابع آبی آلوده شده در فرآیند تولید یک کالا، جایگزین شود.

نکته مهم این است که اساسا صادرات آب مجازی منجر به وارد شدن فشار به منابع آبی کشور می شود، زیرا همواره تولید کالاهای آب بر در عرصه صنعت یا کشاورزی یا منجر به برداشت شدید از منابع آبی می شود یا آلوده شدن این منابع را به همراه دارد. بنابراین می توان گفت صادرات آب مجازی با آسیب زدن به منابع آبی کشور عملا باعث تشدید تنش آبی در ایران می شود. این در حالی است که متاسفانه عمده محصولات صادراتی ایران را چه در حوزه صنعت و چه در بخش کشاورزی، محصولات آب بر تشکیل می دهند.

امکان مدیریت منابع آبی با تجارت آب مجازی

در همین راستا، دکتر فاطمه کاراندیش، متخصص توسعه پایدار و عضو فعال شبکه جهانی رد پای آب با تاکید بر جهان شمول بودن موضوع صادرات آب مجازی توضیح داد: صادرات آب مجازی یکی از زیرمجموعه های تجارت آب مجازی محسوب می شود و این تجارت اساسا مساله ای منفی نیست، زیرا تجارت آب مجازی به کشورها این امکان را می دهد که بتوانند منابع آب داخلی خود را به شکل بهتری مدیریت کنند و حداکثر منفعت را از آن کسب کنند.

وی افزود: اصول تجارت آب مجازی به گونه ای است که برخی کشورها از واردات آب مجازی سود می برند و بعضی دیگر هم از صادرات آن. البته کشورهایی که واردات آب مجازی انجام می دهند، الزاما کشورهای کم آب نیستند، یعنی برخی کشورها با وجود این که منابع آب داخلی زیادی دارند، اما چون می خواهند از این منابع برای تولید کالاهای اقتصادی با ارزش بالاتر استفاده کنند، به واردات کالاهایی می پردازند که برای تولید آنها آب زیادی مصرف شده است.

دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه زابل، هلند را یکی از کشورهای موفق در تجارت آب مجازی معرفی کرد و گفت: بیشتر از 90 درصد آب مجازی کشور هلند در خارج از این کشور قرار گرفته است و از کشورهای دیگر وارد می شود؛ زیرا هلند عمده منابع آبی خود را در حوزه صنایع پیشرفته مصرف می کند تا بتواند خود را از نظر صنعتی در دنیا بالا نگه دارد. البته عمده کشورهایی که آب مجازی وارد می کنند، کشورهایی هستند که به دلیل محدودیت منابع آبی نمی توانند محصولات صنعتی یا کشاورزی آب بر تولید کنند.

بی توجهی دولت های جهان به تجارت پایدار آب مجازی

کاراندیش با تاکید بر عدم وجود تجارت پایدار آب مجازی در جهان توضیح داد: منظور از تجارت پایدار آب مجازی این است که کالاهای آب بر از مناطق دارای منابع آبی زیاد یا بهره وری آب بالا به مناطق دارای منابع آبی کم و با بهره وری پایین صادر شوند. این مساله باعث می شود فشاری که به منابع آبی مناطق کم آب وارد می شود، کاهش یابد و کشورها برای تولید و صادرات کالاهای مختلف دچار تنش آبی نشوند. این در حالی است که متاسفانه در بسیاری از کشورهای جهان شاهد عکس این موضوع هستیم و این کشورهای کم آب هستند که به تولید محصولات آب بر می پردازند.

دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه زابل ادامه داد: یکی از مثال های تجارت ناپایدار آب مجازی و صادرات محصولات آب بر توسط کشورهای کم آب، تولید گسترده پنبه در کشورهایی نظیر ازبکستان و قزاقستان است که مصرف بالای آب آن به روند خشک شدن دریاچه آرال دامن زده است. این در حالی است که کشورهای حاشیه دریاچه آرال فقط برای نفع اقتصادی و ارزش مالی بالای پنبه به تولید و صادرات گسترده آن می پردازند و عملا حقابه این دریاچه را به صورت آب مجازی صادر می کنند.  

وی در ادامه تاکید کرد: مواردی مانند خشک شدن دریاچه آرال نشان می دهد که تجارت آب مجازی زمانی موفق خواهد بود که این تجارت به شکل پایدار انجام شود. این در حالی است که متاسفانه دولت های جهان توجه زیادی به لزوم توسعه تجارت پایدار آب مجازی ندارند و این اتفاق می تواند معضلات زیست محیطی جهان بر اثر تشدید بحران آب از جمله رشد بیابان زایی و افزایش میزان وقوع ریزگردها را افزایش دهد.

لزوم اصلاح الگوی مصرف توسط کشورهای واردکننده آب مجازی

کاراندیش با بیان این که کشورهای واردکننده آب مجازی نیز نقش مهمی در تجارت آن دارند، توضیح داد: جنبه دیگر تجارت آب مجازی این است که برخی کشورها از جمله کشورهای عربی هستند که منابع آبی بسیار کمی دارند و ناچارند که آب مجازی را وارد کنند، اما کشورهای عربی چون توان مالی بالایی دارند، انواع محصولات آب بر را وارد می کنند و به صورت بی رویه آن را مصرف می کنند، ولی حاضر به اصلاح الگوی مصرف خود نیستند.

عضو فعال شبکه جهانی رد پای آب ادامه داد: مصرف بالای آب مجازی در کشورهای عربی و کشورهای ثروتمند واردکننده آب مجازی باعث می شود کشورهایی که تامین کننده محصولات مورد نیاز این کشورها هستند، در معرض تنش آبی قرار گیرند، زیرا عملا هرچه در کشورهای کم آب اما پولدار، کالای بیشتر مصرف شود، عملا منابع آبی کشورهایی بیشتر مصرف می شود که صادرکننده آب مجازی به کشورهای ثروتمند هستند.

وی در ادامه تاکید کرد: تجارت پایدار آب مجازی زمانی شکل می گیرد که نه تنها صادرات آب مجازی عمدتا توسط کشورهایی با منابع آبی زیاد انجام شود، بلکه کشورهای ثروتمند واردکننده آب مجازی نیز الگوی مصرف خود را اصلاح کنند تا با اسراف خودشان به صورت غیرمستقیم به تنش آبی موجود در جهان دامن نزنند. البته کشورهایی مثل آمریکا هم هستند که با وجود داشتن منابع زیاد، چون پول و قدرت بالایی دارند، تلاشی برای اصلاح الگوی تولید و مصرف خود انجام نمی دهند و با توسعه ناپایدار به محیط زیست جهان ضربه می زنند.

لزوم توجه به رویکرد محیط زیستی در تجارت آب مجازی

کاراندیش با تاکید بر لزوم توجه به رویکرد محیط زیستی در موضوع تجارت آب مجازی گفت: با وجود این که یکی از اصول تجارت پایدار آب مجازی این است که محصولات آب بر عمدتا از کشورهای پرآب به کشورهای کم آب صادر شوند، اما الزاما این مساله با شرایط زیست محیطی کشورهای صادرکننده منطبق نیست. یعنی ممکن است یک کشور صادرکننده آب مجازی، کالایی را صادر کند که رد پای آب خاکستری یعنی میزان آلایندگی منابع آبی آن زیاد است، اما بازهم آن کشور به دلیل قیمت بالای آن کالا ترجیح می دهد به صادرات آن ادامه دهد.

این متخصص توسعه پایدار ادامه داد: در جهان امروز معمولا کشورها حاضرند به خاطر ارزش افزوده زیاد ناشی از قیمت بالای محصولات صادراتی خود، به صادر کردن محصولات گران قیمت ادامه دهند، ولی اگر این کشورها رد پای آب خاکستری و دیگر تاثیرات مخرب زیست محیطی تولید کالاهای صادراتی خود را در نظر بگیرند، خواهند فهمید که صادرات بسیاری از کالاها ارزش افزوده بالایی ندارد، زیرا سیاست گذاران اقتصادی در بسیاری از موارد خسارات ناشی از تخریب محیط زیست در هنگام تولید کالاهای مختلف را در نظر نمی گیرند.

وی در پایان تصریح کرد: متاسفانه ایران یکی از کشورهایی است که نه تنها در تجارت آب مجازی شکست خورده و با وجود بحران آب عمدتا به صادرات محصولات آب بر در حوزه صنعت و کشاورزی می پردازد، بلکه رد پای خاکستری کالاهای مختلف یعنی میزان تخریب محیط زیست در فرآیند تولید یک کالا را هم در نظر نمی گیرد و همین مساله منجر به تخریب طبیعت ایران بر اثر فرآیند توسعه ناپایدار موجود در کشورمان شده است.