وضعیت قرمز فرونشست در جنوب غرب تهران / نقش فرونشست 409 دشت ایران + فیلم

فرونشست زمین به علت برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی در طول سال های متمادی رخ می دهد و در دهه های اخیر که روند برداشت از سفره های آب زیرزمینی در دشت های مختلف کشور با شدت زیادی افزایش یافته است، شاهد تشدید نرخ فرونشست زمین و ایجاد فروچاله در بسیاری از دشت های ایران بوده ایم؛ به نحوی که مطابق نقشه پهنه های فرونشست دشت های ایران که در سال 98 توسط سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور تهیه شده است، دشت جنوب غرب شهر تهران با نرخ 23 سانتی متر در سال در وضعیت فوق قرمز فرونشست قرار دارد. البته فرونشست تهران بدترین شکل فرونشست در کشور نیست و با توجه به نرخ و وسعت، دشت های استان های اصفهان، فارس، تهران و قزوین دارای بالاترین رتبه های فرونشست زمین در ایران هستند.

فرونشست زمین چه ارتباطی با ایجاد فروچاله دارد؟

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، دشت ها یا آبخوان هایی که مقدار برداشت از سفره های آب زیرزمینی آنها از میزان تغذیه آن سفره ها در طول سال های متمادی بیشتر باشد، دچار فرونشست زمین می شوند. در چند دهه گذشته نیز برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی در نقاط مختلف ایران منجر به تشدید روند فرونشست زمین در برخی مناطق کشور شده است. در این میان فرونشست زمین آثار مخرب گوناگونی برای طبیعت به همراه دارد که یکی از مهمترین آنها ایجاد فروچاله ها محسوب می شود.

نکته مهمی که باید به آن توجه داشت این است که وقتی سطح سفره های آب زیرزمینی پایین می آید، روند کاهش تدریجی آب های زیرزمینی در تمام نقاط آن آبخوان به شکل یکسان اتفاق می افتد، اما فرونشست در لایه های ریزدانه اتفاق می افتد و لایه های درشت دانه تراکم و نشست قابل توجهی را نشان نمی دهند. همچنین در مناطقی که فرونشست زمین رخ می دهد، احتمال وقوع پدیده فروچاله و بروز شکستگی ها و ایجاد شکاف در دل زمین به عنوان تبعات طبیعی فرونشست بیشتر است.

آن طور هم که گزارشات سازمان زمین شناسی نشان می دهد، دشت های واقع در فلات مرکزی ایران شامل استان های اصفهان، یزد، کرمان، کرمانشاه، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، تهران، مرکزی، قزوین، البرز، همدان و فارس بیشترین بیلان منفی را در سفره های آب زیرزمینی خود دارند و نرخ فرونشست زمین در این مناطق از سایر نقاط کشور بیشتر است.

نقش "سازندهای کارستی" در بروز فروچاله

دکتر ایمان انتظام، رئیس گروه آب زمین شناسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور در گفت و گو با رکنا معتقد است که در تحلیل امکان ایجاد چاله و شکاف در دل زمین باید مساله فرونشست را تا حدی از پدیده فروچاله جدا کرد، زیرا اساسا در استان هایی از ایران مثل همدان و فارس که فروچاله های بیشتری مشاهده می شود، بیش از آن که پدیده فرونشست در ایجاد فروچاله نقش داشته باشد، «سازندهای کارستی» در بروز فروچاله موثر هستند. «سازندهای کارستی» غارهایی در دل زمین ایجاد می کنند که وقتی آب های زیرزمینی از دل آنها بیرون کشیده می شود، ناگهان سقف این غارها فرو می ریزد و منجر به ایجاد چاله ریزشی در زمین می شود.

این مقام مسئول در سازمان زمین شناسی در توضیح بیشتر گفت: فروچاله ها تا حدی در مناطق دچار فرونشست زمین مشاهده می شوند، اما مکانیسم آنها متفاوت است و این طور نیست که صرفا در نقاطی که نرخ فرونشست بالایی دارند، فروچاله اتفاق بیفتد، بلکه پدیده هایی مثل شکاف زمین، بالاآمدگی جدار چاه و پایین رفتن سطح آب زیرزمینی که همگی از نشانه های فرونشست زمین هستند نیز می تواند در مناطق دارای فرونشست رخ دهد.

انتشار آخرین نقشه فرونشست زمین در نقاط مختلف ایران در سال 98

انتظام در بخش دیگری از صحبت هایش درباره تعداد دشت های دچار فرونشست زمین در ایران توضیح داد: در کشور ما 609 دشت مطالعاتی وجود دارد که از این میان، 409 دشت کشور، دشت های بحرانی هستند، یعنی در آن دشت ها میزان تغذیه آبخوان از مقدار برداشت در طول سال های متمادی کمتر بوده است. در واقع، فرونشست زمین با نرخ های متفاوتی در بیشتر دشت های کشور مشاهده می شود، اما آهنگ فرونشست زمین در دشت هایی که در وضعیت بحرانی قرار دارند، بیشتر است.

رئیس گروه آب زمین شناسی سازمان زمین شناسی با اشاره به تهیه نقشه فرونشست زمین در دشت های مختلف کشور گفت: اندازه گیری فرونشست زمین در دشت های مختلف با روش های تداخل سنجی و با استفاده از داده های ماهواره ای در بازه های زمانی مختلف انجام می شود. آخرین نقشه کشوری درباره نرخ فرونشست زمین در دشت های مختلف ایران نیز در سال 98 تهیه شده که در این نقشه میانگین نرخ فرونشست و بیشینه نرخ فرونشست برحسب سانتی متر در سال در نقاط گوناگون ایران نشان داده شده است.

وی در ادامه تاکید کرد: فرونشست زمین یک پدیده دینامیک است که با پایین رفتن سطح آب زیرزمینی و متراکم شدن لایه های ریزدانه زمین رخ می دهد. در این میان بسته به این که در هر سال سطح آب زیرزمینی در کدام لایه زمین پایین تر می رود، فرونشست زمین با نرخ های متفاوتی ایجاد می شود. به همین دلیل در یک دشت خاص، نرخ و محل وقوع فرونشست زمین در یک سال، ممکن است با نرخ و محل وقوع فرونشست زمین در سال های دیگر کاملا متفاوت باشد. بنابراین سازمان زمین شناسی هرچند سال یک بار نقشه فرونشست زمین را اصلاح می کند و قرار است در سال 1401 نیز نقشه جدیدی از نرخ فرونشست زمین در نقاط مختلف کشور منتشر شود.

بدترین آسیب ناشی از فرونشست زمین چیست؟

انتظام با بیان این که بالا بودن نرخ فرونشست زمین، تنها نشانه خطرناک بودن این پدیده نیست، عنوان کرد: در بسیاری از مناطق دارای فرونشست، آثاری مانند شکاف های زمین الزاما در مناطقی رخ نمی دهد که دارای نرخ بالایی از فرونشست هستند، بلکه نشست نامتقارن زمین بیش از همه منجر به ایجاد آثار سوء ناشی از فرونشست از جمله وارد شدن آسیب به راه ها و ساختمان ها می شود. در واقع، وقتی در یک منطقه تمام سطح زمین هم زمان با یکدیگر دچار فرونشست می شود، آثار تخریب کمتر مشاهده می شود، اما وقتی فرونشست زمین به شکل نامتقارن رخ می دهد، خرابی های حاصل از آن نیز بیشتر می شود.

رئیس گروه آب زمین شناسی سازمان زمین شناسی ادامه داد: بروز شکاف و ترک خوردگی در ساختمان ها، پل ها، جاده ها و راه آهن به همراه ایجاد فروچاله های ناگهانی و وقوع شکاف های گسترده در دل زمین از جمله آثار سوء ناشی از فرونشست زمین هستند که به شکل واضحی مشاهده می شوند. اما بدترین آسیب فرونشست، متراکم شدن بخش های مختلف آبخوان است که به صورت مستقیم مشاهده نمی شود، ولی از دست رفتن قابلیت آبگیری آبخوان را به همراه دارد.

این مقام مسئول در سازمان زمین شناسی توضیح داد: وقتی در یک منطقه فرونشست زمین اتفاق می افتد، لایه های زیرین آبخوان متراکم می شود و به این ترتیب، آبخوان تا حد زیادی قابلیت آبگیری خود را از دست می دهد. به این صورت، میزان قابلیت ذخیره کردن آب های زیرزمینی در آن آبخوان کاهش می یابد.

وی در پایان تصریح کرد: آب های زیرزمینی از اهمیت بسیار زیادی در کشور ما برخوردار هستند و نوعی ذخیره استراتژیک به حساب می آیند، بنابراین وقتی یک دشت به علت فرونشست زمین قابلیت ذخیره سازی آب های زیرزمینی خود را از دست می دهد، این مساله آسیب زیادی را برای منابع آبی آن منطقه به همراه دارد؛ به همین دلیل، مسئولان کشور باید توجه ویژه ای به مساله فرونشست زمین داشته باشند.