تهدید امنیت غذایی ایران با شورتر شدن خاک کشور / تغییرات اقلیمی شوری خاک را بیشتر می کند

شوری خاک یکی از مهمترین معضلات زیست محیطی در سطح جهان است. با توجه به سرعت بالای تبخیر آب در ایران، کشور ما هم به شدت با شوری خاک دست و پنجه نرم می کند. توسعه آب شیرین کن ها در دریاهای کشور و بی توجهی کشاورزان به اصول کاهش مصرف آب و حفاظت از خاک نیز به تشدید شوری خاک در ایران دامن زده است. ایران سومین کشوری در جهان است که با تشدید تنش شوری خاک روبه‌رو است؛ به نحوی که هم اکنون 34 میلیون هکتار از اراضی کشور با شوری خاک مواجه هستند.

وجود 34 میلیون هکتار اراضی شور در ایران

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، شوری خاک از جمله مهمترین آسیب های زیست محیطی است که منجر به تشدید بیابان زایی و کاهش توان باردهی مزارع و افت کیفیت محصولات کشاورزی می شود. در دهه های اخیر طبیعت ایران نه تنها با تشدید فرسایش خاک و فرسوده شدن سالانه 2.5 میلیارد تُن از خاک روبه‌رو بوده است، بلکه با تشدید شوری خاک نیز مواجه شده و تداوم این روند در آینده نه تنها بیابانی تر شدن مناطق سرسبز ایران را به همراه خواهد داشت، بلکه می تواند امنیت غذایی کشور را نیز با مشکل مواجه کند.

اساسا عواملی که منجر به شوری خاک می شوند، به دو دسته عوامل طبیعی و انسانی تقسیم می شوند؛ عوامل طبیعی شامل بارندگی کم، تبخیر زیاد، جنس تشکیلات زمین شناسی، آب های زیرزمینی شور و ... و عوامل مصنوعی شامل آبیاری بی رویه با آب های شور، عدم آشنایی به اصول صحیح کشاورزی به‌ویژه در زمین های شور، استفاده از کودهای شیمیایی  نامناسب، روش کشت نامناسب، استفاده از کودهای حیوانی شور، تخریب پوشش گیاهی و تسطیح نامطلوب اراضی کشاورزی هستند.

در این میان باید توجه داشت که شوری خاک به عنوان یکی از مهمترین عوامل کاهش تولیدات کشاورزی در سطح جهان شناخته می شود و البته تغییرات اقلیمی در سال های گذشته منجر به تشدید فرآیند شوری خاک شده است؛ چراکه گرمایش جهانی و نوسانات آب و هوایی ناشی از آن، میزان تبخیر آب در اراضی گوناگون را بالا برده و منجر به افزایش میزان شوری خاک در مناطق مختلف جهان از جمله ایران شده است.

همچنین در حال حاضر حجم قابل توجهی از منابع آبی جهان متاثر از شوری است و متعاقب آن شور شدن خاک نیز پدیده ای پیش رونده محسوب می‌شود. ایران پس از کشورهای هند و پاکستان با دارا بودن 34 میلیون هکتار اراضی شور، در صدر کشورهای در معرض تهدید تنش شوری قرار دارد و بروز خشکسالی های پیاپی در دهه های اخیر به تشدید شوری خاک در ایران دامن زده است.

افت کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی با تشدید شوری خاک

اساسا باید توجه داشت به خاکی که میزان نمک آن فراتر از حد تحمل گیاهان باشد، خاک شور می‌گویند. شوری خاک سبب افت کمیت تولید محصولات کشاورزی خواهد شد و بنابراین این پدیده یکی از مشکلات بسیار مهم در حوزه زراعت و باغداری کشور محسوب می شود که تاثیرات منفی شدیدی روی رشد گیاهان و در نتیجه، کاهش کیفیت محصولات کشاورزی دارد.

در دهه های اخیر با توجه به وضعیت آب و هوای کشور و تشدید پدیده خشکسالی، خاک بسیاری از مناطق ایران حالتی قلیایی، سدیمی و شور را پیدا کرده اند و همچنین استفاده بی رویه از کودهای شیمیایی نامناسب، در تشدید پدیده شوری خاک در ایران موثر بوده است. این در حالی است که اساسا محصولات کشاورزی که در خاک های شور پرورش می یاند، کیفیت و کمیت پایینی دارند و گیاهان این مناطق در برابر آفات و بیماری ها مقاومت کمتری دارند.

دکتر امین محمودی، کارشناس منابع آب و خاک، تشدید پدیده شوری خاک در ایران را یکی از مهمترین آسیب های زیست محیطی سال های اخیر کشور دانست و درباره این پدیده به خبرنگار رکنا توضیح داد: تعریف شوری خاک هم مثل شوری غذاست، یعنی اگر مقدار نمک موجود در خاک از مقدار استاندارد بیشتر شود، اصطلاحا به آن شوری خاک گفته می شود.

وی افزود: شوری خاک از ابتدای شکل گیری طبیعت و بدون دخالت انسان ها ایجاد شده است و هنوز هم فرآیندهای طبیعی مختلفی در تشدید شوری خاک موثر هستند، به طور مثال، وقتی هوازدگی سنگ ها در طول هزاران سال سبب شکسته شدن آنها و تبدیل شدن به خاک می شود، سنگ مورد نظر مقداری مشخصی نمک دارد و آن نمک بعد از هوازدگی و تبدیل شدن سنگ به خاک، در خاک باقی می ماند.

تشدید شوری خاک ایران به دلیل تبخیر 70 درصد آب باران

محمودی درباره مهمترین عواملی که در دهه های اخیر منجر به تشدید شوری خاک در ایران شده است، توضیح داد: یکی از اصلی ترین و مهمترین دلایل تشدید شوری خاک در ایران که رشد میزان کم آبی در کشورمان را نیز به همراه دارد، سرعت بالای تبخیر آب های موجود در کشور است؛ به نحوی که از 100 درصد میزان بارندگی کشور، 70 درصد آن به شکل های مختلف تبخیر می شوند و طبیعتا وقتی قطرات باران و آب موجود در سطح زمین تبخیر شود، نمک آنها در سطح خاک باقی می ماند و افزایش سطح این نمک در اراضی مختلف ایران منجر به تشدید شوری خاک در کشورمان شده است.

این کارشناس منابع آب و خاک، سدسازی را نیز از دیگر عوامل موثر بر تشدید شوری خاک توصیف کرد و اظهار داشت: کشور ما یکی از بزرگترین سدسازان دنیاست که با ماندگاری آب پشت سدها و تبخیر آن، شاهد آن هستیم که زمین های پایین دست و بالادست سدها با شوری فراوانی مواجه می شوند و بعد از سال ها دیگر قابلیت کشاورزی در آنها وجود ندارد.

وی، استفاده بی رویه از فرآیند آبیاری برای امورات صنعتی و کشاورزی را نیز در تشدید شوری خاک در کشور موثر دانست و عنوان کرد: هرچه آبیاری بی رویه خاک در اراضی مختلف بیشتر باشد، شوری خاک در آن اراضی نیز تشدید می شود؛ به نحوی که آب داده‌شده به خاک بعد از مدتی تبخیر می شود و در این شرایط، مولکول های آب از خاک خارج می شوند، ولی نمک موجود در آب در زمین ها باقی می ماند و این فرآیند، شوری خاک را به همراه دارد.

شورتر شدن خاک مناطق ساحلی با توسعه آب شیرین کن ها

محمودی با اشاره به تاثیر شیرین سازی آب دریا بر تشدید شوری خاک مناطق ساحلی گفت: استفاده بی رویه از دستگاه های شیرین کننده آب دریا و برداشت آب از مناطق ساحلی به شوری خاک دامن می زند، به نحوی که در آینده ای نزدیک شاهد آن خواهیم بود که با افزایش برداشت آب از خلیج فارس برای تامین آب شرب مناطق کویری ایران، بسیاری از مزارع نزدیک به خلیج فارس با شوری مواجه می شوند.

وی در ادامه تاکید کرد: در فرآیند شیرین سازی آب دریا، طبیعتا باید نمک زدایی نیز انجام شود و بعد هم این نمک ها به میزان مشخصی و براساس استاندارهای جهانی به آب دریاها ریخته شود؛ بنابراین با توسعه آب شیرین کن ها، برخی از نمک های موجود در آب دریا، برای این که مقدار نمک برگشتی به آب بیش از حد نشود و اکوسیستم دریا آسیب نبیند، باید در زمین های مجاور ریخته شوند که همین مسال به شوری خاک زمین های ساحلی منجر می شود.

مهمترین راهکارهای جلوگیری از تشدید شوری خاک ایران چیست؟

محمودی با تاکید بر این که شوری خاک در چند دهه گذشته به یکی از مهمترین معضلات زیست محیطی کشور تبدیل شده است، عنوان کرد: اساسا وقتی ایران با تبخیر 70 درصدی آب ناشی از بارندگی مواجه است و همچنین مسئولان به دنبال توسعه آب شیرین کن ها هستند و مردم نیز اصول لازم برای حفاظت از خاک و کاهش مصرف آب در حوزه کشاورزی را رعایت نمی کنند، بنابراین می توان گفت که کشورمان به شدت با شوری خاک مواجه است.

این کارشناس منابع آب و خاک درباره مهمترین راهکار رفع شوری خاک گفت: دو راهکار اساسی برای جلوگیری از شوری خاک در ایران وجود دارد، نخست، جلوگیری از توسعه آب شیرین کن ها و دوم، توسعه استفاده از عملیات آبخیزداری و آبخوان داری در سطح ایران؛ در واقع، ما می توانیم با آبخیزداری اقداماتی را انجام دهیم تا آب ناشی از بارندگی در مبادی بارش را به دل سفره های زیر زمینی انتقال دهیم و مانع تبخیر آب شویم تا دیگر شاهد کمبود آب در کشور و شوری خاک نباشیم.

محمودی در توضیح بیشتر گفت: از مهترین اقدامات آبخیزداری می توان به پلکانی کردن مسیل ها و رودخانه ها، انحراف مسیر رودخانه ها و احداث سیل گیر، توسعه کاشت پوشش گیاهی، احیای جنگل ها، احداث بندهای بتنی و خاکی و در نهایت حمایت از علمی کردن توسعه کشاورزی و دامداری اشاره کرد. همچنین ما می توانیم شرایطی را در مراتع ایجاد کنیم که آب های جاری ناشی از بارندگی به دل خاک نفوذ کنند و علاوه بر سیراب کردن سفره های زیرزمینی، مقدار آب جاری نیز به طرز قابل توجهی کاهش یابد.

وی، علمی کردن اقدامات مختلف در حوزه کشاورزی را نیز از دیگر عوامل موثر بر کاهش شوری خاک در کشورمان توصیف کرد و گفت: اگر ما کاری کنیم که کشاورزان کشورمان به طرح های نوین آبیاری از جمله آبیاری قطره ای روی بیاورند، نه تنها از مصرف آب در بخش کشاورزی کاسته می شود، بلکه بهره وری در این بخش نیز افزایش می یابد که این امر خود به خود سبب کاهش شوری خاک در مناطق مختلف می شود.

افزایش سرعت فرسایش خاک با تشدید میزان شوری

محمودی درباره ارتباط بین شوری خاک و فرسایش توضیح داد: اساسا فرسایش خاک یک پدیده طبیعی است، اما برخی عوامل انسانی می تواند منجر به تشدید فرسایش خاک شود و به همین دلیل است که ایران با فرسایش سالانه 2.5 میلیارد تن خاک غیرساکن، در حال حاضر رتبه نخست فرسایش خاک در جهان را دارد.

این کارشناس منابع آب و خاک با اشاره به مهمترین عوامل فرسایش خاک گفت: عوامل اصلی فرسایش در خاک را می توان به شیب، ارتفاع، ویژگی کاربری زمین، شرایط زمین شناسی، ویژگی اقلیمی و آب شناسی از یک طرف و برآورد میزان فرسایش از طریق معادلات تجربی از طرف دیگر تقسیم کرد.

وی در پایان تصریح کرد: فرسایش خاک به معنی فرسودگی و از بین رفتگی مداوم خاک سطح زمین توسط آب و باد است، یعنی دو دلیل اصلی فرسایش خاک، آب و باد هستند و در این میان یکی از اصلی ترین عوامل فرسایش آبی خاک، شوری باقی مانده در آب است که بعد از تبخیر رخ می دهد. بنابراین تشدید شوری خاک در درازمدت منجر به فرسایش خاک می شود.