تشدید بحران فرونشست زمین در پاییز کم باران 1400 / فقط بیلان آب سه دشت ایران مثبت است

ایران در کمربند خشک زمین قرار گرفته است و به همین دلیل هر از گاهی با بروز پدیده خشکسالی مواجهیم. در سال آبی جاری نیز کاهش 38 درصدی متوسط بارندگی نسبت به شرایط نرمال، حاکی از بروز پدیده خشکسالی است. با توجه به هشدار سازمان هواشناسی درباره کم باران بودن پاییز امسال، به نظر می رسد که در سال آبی آینده، خشکسالی در کشورمان تشدید خواهد شد. تکرار خشکسالی در سال آبی آینده به همراه تداوم برداشت بی رویه از منابع آبی می تواند منجر به تشدید فرونشست زمین در دشت های مختلف کشور شود. در شرایط خشکسالی نیز نتیجه قطعی تداوم فرونشست زمین، بیابانی شدن هرچه بیشتر ایران خواهد بود.

کم باران بودن پاییز چگونه بر تشدید بحران فرونشست اثر می گذارد؟

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، در روزهای اخیر سحر تاجبخش، رئیس سازمان هواشناسی کشور در نامه ای به خطاب به مسئولان وزارت جهاد کشاورزی نسبت به کم باران بودن پاییز امسال بخصوص در ماه های مهر و آبان هشدار داده است. او در این نامه تاکید کرده است که بارش ها در فصل پاییز در بیشتر مناطق کشور به جز سواحل دریای خزر کمتر از میانگین بلندمدت پیش بینی می شود و سهم ماه های مهر و آبان در این کم بارشی بیشتر خواهد بود.

البته براساس پیش بینی های هواشناسی، از نیمه دوم آذر 1400، شرایط بارشی در کشور احتمالا متعادل می شود و انتظار می رود بارش در اکثر مناطق کشور به شرایط نرمال گرایش پیدا کند. اما در مجموع به نظر می رسد در سراسر کشور شاهد بارش خاصی طی ماه های مهر، آبان و اوایل آذر نخواهیم بود و عملا بارش ها نسبت به سال قبل در برخی نقاط به ویژه مناطق جنوبی با تاخیر آغاز می شود.

کم باران بودن پاییز به عنوان نخستین فصل سال آبی 1400-1401 در شرایطی رخ خواهد داد که در سال آبی جاری یعنی 1399-1400 هم شاهد وقوع پدیده خشکسالی در ایران بودیم؛ به نحوی که براساس آمارهای سازمان هواشناسی از ابتدای مهر 99 تا پنجم شهریور 1400، میزان بارندگی کل کشور نسبت به سال گذشته 50.8 درصد و نسبت به متوسط بلندمدت 38.2 درصد کاهش یافته است.

در این شرایط به نظر می رسد اگر با کم باران بودن پاییز روبه‌رو، خشکسالی در سال آبی آینده نیز ادامه داشته باشد، برداشت از منابع آب زیرزمینی افزایش خواهد یافت و وضعیت فرونشست در دشت های مختلف کشور تشدید می شود. البته برخی کارشناسان تاکید دارند که با توجه به کاهش شدید منابع آبی زیرزمینی کشورمان در سال های اخیر، حتی اگر در چند سال آینده نیز با ترسالی مواجه باشیم، بازهم شرایط فرونشست زمین در دشت های گوناگون ادامه خواهد یافت.

وضعیت آبخوان های کشور در وضعیت بحران

این نکته ای است که تورج فتحی، کارشناس آب و محیط زیست در گفت و گو با خبرنگار اجتماعی رکنا به آن اشاره کرد و اظهار داشت: وضعیت فرونشست در آبخوان های کشور به حدی بحرانی است که ما حتی اگر در چند سال آینده پرباران ترین سال های آبی تاریخ را هم داشته باشیم، بازهم فرونشست هیچ کدام از دشت های کشور متوقف نمی شود و بیلان آبی منفی و کسری مخزن آبی هیچ کدام از دشت ها جبران نمی شود. البته طبیعی است که با توجه به نقش خشکسالی در تشدید فرونشست، قطعا در پاییز کم باران 1400 شاهد تشدید بحران فرونشست زمین خواهیم بود.

وی افزود: تنها راهکار جبران کسری آب در هر دشتی این است که به اندازه تمام سال هایی که ما بیش از ظرفیت از منابع آبی زیرزمینی آن دشت برداشت کردیم، شاهد ترسالی در آن دشت باشیم و اگر در آن بازه زمانی شاهد خشکسالی در آن دشت باشیم، نمی توان با انجام عملیات آبخوان داری جلوی فرونشست در آن دشت را گرفت؛ مگر این که برداشت از منابع آبی را به طور کامل متوقف کنیم.

مصرف سالانه 90 میلیارد متر مکعب منابع آبی کشور در بخش کشاورزی

این کارشناس آب مهمترین راهکار انجام عملیات آبخوان داری را مدیریت برداشت آب توصیف کرد و گفت: اگر ما می خواهیم فرونشست دشت های ایران متوقف شود، باید میزان برداشت منابع آبی از کشاورزی را مدیریت کنیم. این در حالی است که همین حالا سالانه بین 86 تا 90 میلیارد متر مکعب یعنی حدود 90 درصد منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مصرف می شود.

دشت های کشور دچار کسری مخزن آب

وی با تاکید بر این که نتیجه قطعی منفی شدن بیلان آب در دشت های مختلف فرونشست زمین خواهد بود، عنوان کرد: زمانی که میزان برداشت از منابع آبی با میزان تغذیه طبیعی دشت از طریق بارندگی و آب های جاری برابر باشد، شرایط دشت متعادل می ماند، اما اگر میزان برداشت از منابع آبی هر دشت بیشتر از میزان تغذیه طبیعی آن باشد، آن دشت دچار کسری مخزن می شود؛ اتفاقی که اکنون در بیشتر دشت های ایران رخ داده است، زیرا تنها سه دشت کشور شاهد بیلان آب مثبت هستند.

در چنین شرایطی نیز به گفته فتحی، اگر منفی بودن بیلان و کسری مخزن در سال های متمادی تداوم داشته باشد، قطعا در آن دشت فرونشست پیش می آید و نتیجه قطعی فرونشست زمین در هر دشتی نیز بیابان زایی خواهد بود. طبیعتا در این شرایط هرچقدر در یک دشت تعداد سال های خشکسالی بیشتر باشد و برداشت از منابع آبی نیز به صورت بی رویه ادامه یابد، بیابانی شدن آن دشت با سرعت بیشتری رخ خواهد داد.

در دو دهه آینده نیمی از فلات مرکزی ایران بیابان می شود

فتحی البته تاکید دارد که خشکسالی یکی از پدیده های شناخته شده طبیعت در کمربند خشک زمین از جمله ایران است و ما حتما باید خشکسالی را به عنوان یکی از پدیده های طبیعی کشور در نظر بگیریم و اگر قصد داریم برای جلوگیری از منفی شدن بیلان آب هر دشتی برنامه ریزی کنیم، باید این برنامه ریزی را به نحوی انجام دهیم که بدانیم احتمالا در برخی سال ها شاهد خشکسالی خواهیم بود.

این کارشناس محیط زیست با تاکید بر این که افزایش تعداد سال های خشکسالی می تواند منجر به تسریع فرونشست زمین شود، گفت: اگر ما همچنان نسبت به انجام عملیات آبخوان داری بی توجهی کنیم و برداشت بدون نظارت از منابع آبی ادامه داشته باشد، قطعا هرچه شاهد بروز خشکسالی در کشورمان باشیم، فرونشست زمین نیز تشدید خواهد شد؛ اما اگر برداشت از منابع آبی را متوقف کنیم و همه چاه های مجاز و غیرمجاز را ببندیم، به مرور زمان طبیعت آن دشت را احیا خواهد کرد.

اما به گفته این کارشناس آب، اگر ما همچنان به برداشت بی رویه از منابع آبی در حوزه کشاورزی ادامه دهیم، راندمان آبیاری کشاورزی را افزایش ندهیم و الگوی کشت و مصرف آب کشاورزی را اصلاح نکنیم، فرونشست زمین در دشت های مختلف ادامه پیدا خواهد کرد و هرچه زودتر شاهد بیابانی شدن دشت های گوناگون کشور خواهیم بود؛ زیرا اساسا تمام این عوامل دست به دست هم داده و موجب بروز بیابان زایی در کشورمان شده است و تا زمانی که این عوامل را متوقف نکنیم، نمی توانیم جلوی بیابان زایی را بگیریم و با تداوم روند موجود، قطعا در دو دهه آینده بیش از نیمی از فلات مرکزی ایران به بیابان تبدیل می شود.

مدیریت آب در دوره ساسانیان بسیار مترقی تر از امروز بود

فتحی در همین راستا وضع قوانین مناسب برای مدیریت منابع آبی و عمل به این قوانین را مهمترین راهکار توقف فرونشست دشت ها و جلوگیری از بیابان زایی دانست و با ذکر مثال هایی تاریخی در این زمینه گفت: در تاریخ ایران قوانین مدیریت آب در کشورمان بسیار مترقی تر از امروز بود؛ به طور مثال، در زمان ساسانیان در هر منطقه یک میراب وجود داشت که این شخص براساس مقررات نوشته شده یا نانوشته که در فرهنگ مردم ایران نهادینه بود، به تقسیم آب می پرداخت.

این کارشناس آب درباره نحوه تقسیم آب توسط میراب توضیح داد: میراب بر مبنای میزان آب موجود در هر منطقه از جمله آب های موجود در چاه ها، قنات ها، نهرها و چشمه های فصلی و دائمی برنامه ریزی می کرد و به هر متقاضی، براساس مساحت زمین زیر کشت و نوع محصول او، آب اختصاص می داد. در این شرایط نیز همه افراد یک منطقه به دستور یا حکم میراب آن منطقه عمل می کردند و اگر کسی به دستور میراب عمل نمی کرد، سهم آب او کم می شد یا میراب حقابه اش را قطع می کرد.

این کارشناس محیط زیست ادامه داد: میراب های قدیمی یک تیم مهندسی داشتند که مساحت زمین های تک تک افراد یک منطقه و نوع محصولات آن را بررسی می کردند و میراب نیز براساس این موارد، جدولی از میزان آب مورد نیاز هر شخص تهیه می کرد و براساس این جدول، به افراد مختلف آب اختصاص می داد و همه افراد نیز بر کار یکدیگر نظارت می کردند تا هر کس صرفا مطابق آنچه که میراب تعیین می کند، آب مصرف کند.

وی با تاکید بر این که همه این موارد نشان می دهد که در ایران باستان مردم به قوانین مربوط به آبیاری عمل می کردند، عنوان کرد: اکنون هم ما نیاز داریم که قوانینی بسیار جدی برای آبیاری حوزه کشاورزی تدوین و اجرا کنیم و در شرایط حاضر نمی توان صرفا با پند و اندرز از کشاورزان خواست که مصرف آب خود را مدیریت کنند؛ زیرا امروزه توصیه کردن منجر به ترویج الگوی مصرف صحیح نمی شود، بلکه باید با وضع قوانین و اجرای جدی آنها، در این زمینه فرهنگسازی کرد.

وزارتخانه های نیرو و کشاورزی مدیریت آب را از ساسانیان یاد بگیرند

اما صرف نظر از مباحث تاریخی، در شرایط امروزی نیز دو دستگاه اجرایی یعنی وزارتخانه های نیرو و جهاد کشاورزی مسئول وضع قوانین مناسب و نظارت بر اجرای آنها هستند؛ به گفته فتحی نیز اکنون این دو وزارتخانه وظیفه دارند که کمیته های مشترکی تشکیل دهند که شامل بخش های قانونگذاری و عملیاتی باشد و این کمیته های مشترک باید تمام قوانین و آیین نامه های مربوط به مدیریت آب کشاورزی را تهیه و بر حسن اجرای آنها نظارت کنند.

فتحی در همین راستا تاکید کرد: امروزه وزارتخانه های نیرو و کشاورزی باید نحوه مدیریت منابع و مصارف آب کشاورزی را از میراب های دوره ساسانیان یاد بگیرند، زیرا یکی از مهمترین علت های اصلی بروز پدیده فرونشست در دشت های ایران نیز این است که نه تنها این دو وزارتخانه از تجربه گذشتگان استفاده نمی کنند، بلکه هیچ گونه همکاری با یکدیگر ندارند.

ناهماهنگی وزارتخانه های نیرو و کشاورزی؛ عامل تشدید بیابان زایی

این کارشناس آب در توضیح بیشتر درباره عدم هماهنگی وزارتخانه های نیرو و کشاورزی گفت: از تعیین بودجه های سنواتی گرفته تا نحوه تدوین و اجرای برنامه ششم توسعه کشور توسط دو وزارتخانه نیرو و کشاورزی می توان به این نتیجه رسید که این دو دستگاه سال هاست که هیچ گونه همکاری با یکدیگر ندارند. حتی وقتی وزارت جهاد کشاورزی می خواهد برای تعیین الگوی کشت سالیانه کشور برنامه ریزی کند، کوچکترین همکاری با وزارت نیرو ندارد.

این کارشناس محیط زیست ادامه داد: هر زمان هم که موقع قانونگذاری برای مدیریت آب کشاورزی فرامی‌رسد، دو وزارتخانه کشاورزی و نیرو صرفا پشت یک میز با یکدیگر دعوا می کنند؛ به نحوی که وقتی وزارت نیرو می خواهد لایحه آب تنظیم کند، اولین دستگاهی که بر سر راه این وزارتخانه سنگ اندازی می کند، وزارت جهاد کشاورزی است و وقتی هم که وزارت جهاد کشاورزی می خواهد سند امنیت غذایی تدوین کند، اصلا از کارشناسان وزارت نیرو دعوت نمی کند.

وی در پایان تصریح کرد: تمام این موارد نشان می دهد که وزارتخانه های نیرو و جهاد کشاورزی هیچ گاه در دولت های مختلف یاد نگرفته اند که با یکدیگر همکاری کنند و سال هاست که مشغول تقابل با یکدیگر هستند. اساسا یکی از مهمترین لطماتی که بر مدیریت منابع آبی کشور وارد می شود و نتیجه آن هم چیزی جز فرونشست زمین و افزایش سرعت بیابان زایی در کشور نیست، از عدم هماهنگی بخش های مختلف اجرایی کشور از جمله وزارتخانه های نیرو و جهاد کشاورزی ناشی می شود.