برف هم کمک نکرد / در 50 سال اخیر، میزان بارندگی سالانه کشور به‌طور متوسط ۷۸ صدم میلی‌متر کاهش یافت + صوت

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، در یک هفته گذشته، تصاویر بسیاری از نقاط مختلف کشور منتشر شده که نشان از بارش برف در مناطق مختلف دارند. حتی در برخی مناطق، ارتفاع برف به یک متر یا بیشتر رسیده است. حالا سوال اینجاست که آیا این برف‌های زمستانی می‌تواند بحران آب کشور را کاهش دهد؟ ایران در پاییز امسال خشکسالی بی‌سابقه‌ای داشتیم و بسیاری از مردم نگران وضعیت منابع آبی هستند. 

با توجه به گزارش‌ها، میزان ذخیره آب سدهای تهران تنها ۱۷ درصد است، آیا این بارش‌ها و برف‌ها واقعاً می‌توانند به حل بحران آب کشور کمک کنند؟ یا اینکه این بارش‌ها، تنها یک تسکین موقت برای مشکلی بزرگ‌تر است که در آینده به شدت کشور را تهدید خواهد کرد؟ سال آینده چه آینده‌ای برای منابع آبی کشور در انتظار است؟ آیا این وضعیت بارش‌ها برای ما کافی است یا باید منتظر فاجعه‌ای بزرگتر باشیم؟

محمود یزدانی کارشناس انرژی و آب در گفت و گو با خبرنگار اجتماعی رکنا در پاسخ به سوالات مطرح شده با تاکید بر اینکه تغییرات آب‌وهوایی و افزایش دمای جهانی تأثیرات چشمگیری بر میزان بارش‌ها در سراسر جهان داشته است. این مسئله، که بسیاری از کشورها با آن مواجه هستند کاهش قابل‌توجهی در میزان بارندگی ایجاد کرده و به‌ویژه در نیم‌قرن اخیر تأثیرات عمده‌ای بر منابع آبی، کشاورزی و محیط‌زیست کشور ما داشته است گفت: کاهش منابع آبی موجب شده است که تولیدات کشاورزی کاهش یابد و فشار بیشتری بر منابع آبی وارد شود. از آنجا که کشاورزی به‌طور مستقیم به منابع آب وابسته است، کمبود آب باعث کاهش تولید محصولات کشاورزی شده و این امر فشار مضاعفی بر منابع آبی وارد آورده است.در خصوص بارش‌های اخیر، باید تأکید کرد که اقلیم کشور ما اقلیمی خشک است. گاهی از ایران به‌عنوان کشوری با اقلیم نیمه‌خشک یاد می‌شود، اما این دیدگاه دقیق نیست، زیرا بخش عمده‌ای از کشور، به‌ویژه فلات مرکزی، درگیر گرمای متوالی است. به همین دلیل، اقلیم ایران به‌درستی در دسته اقلیم‌های خشک قرار می‌گیرد. همچنین، یکی از کم‌بارش‌ترین نقاط کره زمین در کشور ما واقع شده است.

در پنجاه سال اخیر، میزان بارندگی سالانه کشور به‌طور متوسط ۷۸ صدم میلی‌متر کاهش یافته است

این کارشناس انرژی و آب با بیان اینکه آمارهای رسمی سازمان هواشناسی نشان می‌دهد که در پنجاه سال اخیر، میزان بارندگی سالانه کشور به‌طور متوسط ۷۸ صدم میلی‌متر کاهش یافته است بیان داشت: این میزان کاهش به‌صورت تجمعی بوده، به این معنا که هر سال این ۷۸ صدم میلی‌متر به کاهش سال قبل اضافه شده است. در برخی برهه‌های زمانی، بارش‌ها به میزان قابل‌توجهی افزایش یافته است؛ برای مثال، در ابتدای دهه ۱۳۷۰، کشور یک دوره پربارش را تجربه کرد. در مقابل، در میانه دهه ۱۳۸۰، میزان بارندگی به پایین‌ترین سطح خود در پنجاه سال اخیر رسید.به‌عنوان نمونه، در دهه ۱۳۷۰، میانگین بارش سالانه کشور حدود ۳۲۰ تا ۳۳۰ میلی‌متر بود که این میزان، بالاترین سطح ثبت‌شده در پنج دهه اخیر محسوب می‌شود. اما در سال‌های ۱۳۸۵، ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷، کشور کمترین میزان بارندگی را تجربه کرد. در سال آبی ۱۳۸۶-۱۳۸۷، میزان بارندگی به حدود ۱۳۰ میلی‌متر کاهش یافت.

وضعیت بارش ها در کوتاه مدت بسیار نگران کننده تر است

یزدانی در ادامه گفت: در بررسی وضعیت بارش‌ها از منظر زمانی، مشاهده می‌شود که در میان‌مدت، میزان بارش تقریباً برابر با میانگین بلندمدت کشور بوده است. اما در کوتاه‌مدت، وضعیت بسیار نگران‌کننده‌تر است. در حال حاضر، ممکن است برخی بارندگی‌های مقطعی یا بارش‌های برف به چشم بیایند، اما نباید این‌گونه برداشت کرد که این بارش‌ها می‌توانند کمبود منابع آبی کشور را جبران کنند. اقلیم خشک ایران ایجاب می‌کند که برای تأمین منابع آبی پایدار در فصل تابستان و پاییز، بارش‌های مستمری در طول سال رخ دهد. 

پدیده ماندگاری برف در مناطق شهری دیگر نیست!

این کارشناس انرژی و آب افزود:در گذشته، به‌ویژه در دهه‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۶۰، پدیده ماندگاری برف در مناطق شهری مشاهده می‌شد. اما امروزه چنین شرایطی عمدتاً در مناطق روستایی دیده می‌شود و در شهرها به‌ندرت اتفاق می‌افتد. در حال حاضر، میزان بارش برف در برخی مناطق کشور به حدی رسیده است که حتی یک متر برف نیز مورد توجه بسیاری قرار می‌گیرد. هرچند که این میزان بارش بی‌تأثیر نیست، اما تأثیر آن در مقایسه با روند کاهش بارندگی‌های بلندمدت بسیار ناچیز به شمار می‌آید.

فاصله قابل توجه بارندگی ایران با میانگین جهانی: تنها یک‌سوم میزان بارش جهانی

یزدانی اینگونه ادامه داد: بررسی آمارهای جهانی نشان می‌دهد که میانگین سرانه بارندگی در سطح جهان حدود ۷۵۰ میلی‌متر است. در حالی که این میزان در ایران به‌طور متوسط بین ۲۳۰ تا ۲۵۰ میلی‌متر برآورد می‌شود. این تفاوت چشمگیر نشان‌دهنده وضعیت بحرانی منابع آبی کشور است. در نتیجه، ضرورت مدیریت بهینه منابع آب و برنامه‌ریزی دقیق برای حفاظت از این منابع بیش از پیش آشکار می‌شود.

 مصرف بیش از حد منابع آبی در حالی که بارندگی‌ها یک‌سوم متوسط جهانی است

این کارشناس حوزه انرژی و آب با تاکید بر اینکه کشور ما در مقایسه با میانگین جهانی، از نظر میزان بارندگی، تنها یک‌سوم کمتر از متوسط جهانی دریافت می‌کند. این در حالی است که میزان مصرف آب در کشور ما بیش از ۱۰۰ میلیارد مترمکعب در سال است بیان داشت: چنانچه این مقدار را مورد بررسی دقیق‌تر قرار دهیم، مشاهده خواهیم کرد که حدود ۵۵ درصد از منابع آبی کشور، منابع آب زیرزمینی هستند و ۴۵ درصد دیگر را منابع آب سطحی تشکیل می‌دهند. به طور طبیعی، هرچه میزان بهره‌برداری از منابع آب سطحی افزایش یابد، به معنای آن است که حجم بارندگی‌ها و ورودی آب‌های سطحی بیشتر بوده و در نتیجه نیاز به برداشت از منابع آب زیرزمینی کاهش خواهد یافت.

تهران به تنهایی حدود ۲۵ درصد از مصرف آب شرب کشور را به خود اختصاص داده است

وی افزود: با این حال، برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی، پیامدهای جدی و بحران‌هایی در پی خواهد داشت که از جمله آن‌ها می‌توان به نشست زمین، کاهش کیفیت آب، افزایش هزینه‌های استحصال و همچنین افزایش احتمال فعال‌شدن گسل‌های زلزله اشاره کرد. در این میان، پایتخت کشور، تهران، که به تنهایی حدود ۲۵ درصد از مصرف آب شرب کشور را به خود اختصاص داده است، طی چهار سال گذشته با چالش‌های متعددی در زمینه تأمین آب مواجه بوده است. امسال نیز در فصل پاییز، میزان بارندگی‌ها کمتر از حد انتظار بود و پاییزی خشک‌تر از حد معمول را تجربه کردیم، در حالی که انتظار می‌رفت شرایط مطلوب‌تری داشته باشیم. در ادامه نیز امیدوار بودیم که وضعیت بارش‌ها در فصل زمستان بهبود یابد، اما در نهایت، میزان سرانه بارندگی همچنان کمتر از مقدار مطلوب باقی ماند.

یزدانی با تاکید بر اینکه در افق بلندمدت، تغییرات محسوسی در میزان بارندگی‌ها مشاهده نمی‌شود، اما لازم است به این نکته مجدداً تأکید شود که میزان بارندگی در کشور ما تنها یک‌سوم میانگین جهانی است، و این مسأله، مدیریت منابع آب را برای ما بسیار دشوار کرده است گفت: بدون شک، بارش‌ها نقش مهمی در تأمین منابع آبی کشور ایفا می‌کنند، اما شرایط اقلیمی ایران، که در دسته مناطق خشک و نیمه‌خشک قرار می‌گیرد، موجب شده است که عمده بارندگی‌ها در یک بازه زمانی محدود و مشخص رخ دهد.

کشور ایران با وسعتی بالغ بر ۱.۷ میلیون کیلومتر مربع، نیازمند مدیریت گسترده منابع آب است

این کارشناس حوزه انرژی و آب گفت: طبق الگوهای اقلیمی، حدود ۷۰ درصد از بارندگی‌های سالانه کشور باید در فصول پاییز و زمستان رخ دهد، ۲۵ درصد دیگر در فصل بهار و تنها ۵ درصد آن به صورت پراکنده در فصل تابستان اتفاق می‌افتد. با این حال، میزان بارندگی‌هایی که برای فصل پاییز پیش‌بینی شده بود، تحقق نیافت و هرچند وضعیت بارش‌های زمستانی تا حدی بهبود پیدا کرد، اما همچنان فاصله قابل‌توجهی با میزان مطلوب دارد. این مسأله به‌ویژه از آن جهت حائز اهمیت است که کشور ایران با وسعتی بالغ بر ۱.۷ میلیون کیلومتر مربع، نیازمند مدیریت گسترده منابع آب است. از سوی دیگر، انتقال آب به مناطق مختلف کشور، به‌ویژه مناطقی که با کمبود منابع آب مواجه هستند، هزینه‌های بسیار بالایی را به همراه دارد.

راهکار چیست؟

یزدانی در خصوص اینکه  در چنین شرایطی چه راهکارهایی می‌توان برای عبور از این بحران به کار گرفت و نقش دولت در مدیریت این چالش چگونه تعریف می‌شود؟ گفت: یکی از مهم‌ترین راهکارهایی که می‌توان به آن اشاره کرد، بهینه‌سازی مصرف آب از طریق رعایت الگوهای مصرف است. همان‌طور که آمارها نشان می‌دهند، میزان بارندگی کشور در مقایسه با متوسط جهانی بسیار محدود است، بنابراین اتخاذ سیاست‌های کارآمد در حوزه مدیریت منابع آب امری ضروری به نظر می‌رسد.

در این راستا، یکی از اقدامات کلیدی، اجرای الگوی کشت مناسب برای بخش کشاورزی است. متأسفانه، این طرح می‌بایست سال‌ها پیش اجرایی می‌شد، اما تاکنون به‌طور کامل محقق نشده است. با اجرای الگوی کشت، می‌توان استفاده از روش‌های سنتی و پرمصرف آبیاری را کاهش داده و به جای آن، از شیوه‌های نوین و صنعتی بهره برد. به عنوان مثال، جایگزینی روش آبیاری غرقابی با آبیاری موضعی و استفاده از فناوری‌های نوین در حوزه کشاورزی، می‌تواند تأثیر بسزایی در کاهش مصرف آب و افزایش بهره‌وری منابع آبی داشته باشد.

در کنار این اقدامات، توجه به توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر نیز می‌تواند به کاهش فشار بر منابع آبی کمک کند. بهره‌گیری از انرژی‌های تجدیدپذیر نه‌تنها به کاهش مصرف آب در بخش تولید انرژی منجر می‌شود، بلکه می‌تواند به عنوان یک راهکار پایدار برای تأمین نیازهای کشور در آینده مورد توجه قرار گیرد.

بحران آب در کشور ما مسأله‌ای پیچیده و چندبعدی است

وی تاکید داشت :  بحران آب در کشور ما مسأله‌ای پیچیده و چندبعدی است که مدیریت آن نیازمند برنامه‌ریزی جامع، همکاری میان بخش‌های مختلف و به‌کارگیری فناوری‌های نوین در حوزه مصرف و بهره‌برداری از منابع آبی است. با توجه به شرایط اقلیمی کشور، اتخاذ تصمیمات درست در این زمینه می‌تواند از بروز بحران‌های جدی‌تر در آینده جلوگیری کند.بحث کشت غرقابی در کشور ما به‌طور گسترده‌ای مشاهده می‌شود و این الگو هنوز هم در بسیاری از نقاط کشور ادامه دارد. در این زمینه، آنچه که در خصوص الگوی مصرف باید مورد توجه قرار گیرد، تغییر در شاخص‌ها و الگوهای مصرف است. به عبارت دیگر، برای ایجاد تغییر در شیوه مصرف، باید یک تحولی در نحوه مدیریت مصرف و منابع آب رخ دهد. در کشوری مانند ایران که به طور متوسط بارندگی سالیانه‌ای حدود ۲۲۰ تا ۲۳۰ میلی‌متر دارد، مصرف آب در مقایسه با میزان بارش بسیار بالاست. به طور خاص، میانگین مصرف سرانه آب برای هر فرد ایرانی حدود ۲۵۰ لیتر است، در حالی که میزان بارندگی متوسط کشور تنها ۲۲۳ میلی‌متر است. این تفاوت بین بارش و مصرف آب، خود یک چالش جدی را به‌وجود می‌آورد.

باید صرفه جویی کنیم و مصرف آب مدیریت شود

این کارشناس حوزه آب و انرژی با بیان اینکه در بسیاری از کشورهای دیگر، که منابع آبی بیشتری دارند، میزان مصرف آب سرانه بسیار کمتر است گفت: یکی از دلایل این تفاوت، سیاست‌ها و اقدامات تشویقی است که دولت‌ها در این کشورها اتخاذ کرده‌اند. به عنوان مثال، در هلند، دولت اقدام به معرفی کوپن‌های صرفه‌جویی آب کرده است و به شهروندان اجازه داده تا با استفاده از این کوپن‌ها، تجهیزات بهینه‌سازی مصرف آب و انرژی را خریداری کنند. همچنین، در یونان برای افرادی که میزان مصرف کمتری دارند، کمک‌های نقدی در نظر گرفته شده است. این رویکردها برای ترویج مصرف بهینه، در برخی کشورهای دیگر همچون ایتالیا نیز مشاهده می‌شود که به تشویق نصب پنل‌های خورشیدی پرداخته‌اند.در دولت سیزدهم در ایران، اقدامات خوبی در این راستا انجام شده است. به‌ویژه در زمینه تأمین برق در مناطق گرم‌تر که تابش خورشید بیشتری دارند، برنامه‌هایی برای استفاده از انرژی خورشیدی آغاز شده است. همچنین، در برخی کشورها مانند ایالات متحده، کمپین‌های تبلیغاتی برای ترویج مصرف بهینه آب و انرژی اجرا شده است.

وی در پایان گفت: با این حال، دولت‌ها باید الزامات قانونی و اجرایی لازم را برای کاهش مصرف آب وضع کنند و از سوی دیگر، مردم نیز باید همکاری لازم را در این زمینه داشته باشند. سیاست‌های کلان باید از سوی دولت‌ها به‌طور جدی پیگیری شود و شهروندان به‌عنوان مصرف‌کنندگان نهایی باید به این الزامات پاسخ دهند. در تهران، با جمعیتی بالغ بر ۱۳ تا ۱۵ میلیون نفر، مصرف روزانه آب به حدود سه و نیم میلیون مترمکعب می‌رسد. اگر مردم بتوانند تنها ۱۰ درصد از مصرف خود را کاهش دهند، و اگر شرکت‌های آب و فاضلاب نیز تأسیسات خود را به‌روزرسانی کرده و هدررفت آب را کاهش دهند، این تغییرات می‌تواند تأثیرات چشمگیری در بهبود وضعیت منابع آبی کشور داشته باشد.