آتش سوزی مراتع، ایران را به گورستان گیاهان دارویی تبدیل کرده است / کدام گیاهان دارویی بیشتر در معرض خطر انقراض قرار دارند؟

در سطح جهان حدود 8 هزار گونه از گیاهان دارویی شناخته شده است که از این میان حدود 2 هزار و 500 گونه از گیاهان دارویی نیز در کشورمان یافت می شود. اما در سال های اخیر مسائلی از جمله برداشت غیراصولی از گیاهان دارویی، چرای بی رویه دام ها و آتش سوزی مراتع، آسیب های مختلفی را به گیاهان دارویی وارد کرده و این مسائل منجر به آن شده است که گیاهان دارویی ارزشمندی از جمله آنغوزه، ختمی بدون کرک، نخود کوهی، پونه کوهی، گل گاو زبان، خاری، مریم گلی، بابونه، کنگر، گنه بو و آویشن در معرض خطر انقراض قرار داشته باشند.

احیای گیاهان دارویی سوخته‌شده سال ها طول می کشد  

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، هر سال از ماه اردیبهشت تا شهریور شاهد بروز حجم وسیعی از آتش سوزی در جنگل ها و مراتع کشور هستیم که به گفته مسئولان سازمان جنگل ها و مراتع، بیش از 90 درصد آنها به صورت عمدی رخ می دهد. البته خشکسالی و کاهش 54 درصدی متوسط بارندگی ها در سطح کشور نسبت به شرایط نُرمال، جنگل ها و بخصوص مراتع زیادی را در تابستان امسال در معرض خطر آتش سوزی قرار داده است.

در این میان اما یکی از مهمترین آسیب های زیست محیطی این آتش سوزی ها، از بین رفتن حدود 2 هزار و 500 گونه از گیاهان دارویی ارزشمندی است که در دل مراتع ایران می رویند و آنها هم مانند سایر المان های طبیعی ارزشمند از این آتش سوزی ها در امان نیستند.

این نکته ای است که عباس محمدی، مدیر گروه دیده بان کوهستان در گفت و گو با رکنا به آن اشاره کرد و اظهار داشت: وقتی یک مرتع آتش می گیرد، تمام گیاهان از جمله آنچه به عنوان گیاهان دارویی می شناسیم، از بین می روند. در بسیاری از این آتش سوزی ها نیز خاک بر اثر آتش سوزی مرتع به قدری داغ می شود که حتی بذر موجود در خاک نیز قوه زایندگی خود را از دست می دهد و احیای گیاهان دارویی در چنین مراتعی سال ها به طول می انجامد.

این فعال محیط زیست در این باره آتش سوزی مراتع منطقه استهبان در استان فارس در سال های اخیر را مثال زد و گفت: آتش سوزی این منطقه در حدی حاصلخیزی خاک آن را از بین برده است که هنوز هم که حدود 6 سال از این آتش سوزی می گذرد، به جز برخی علف های یک ساله، دیگر هیچ گیاهی در آن نمی روید و همین مساله منجر به از بین رفتن گیاهان دارویی ارزشمند این منطقه شده است.

وی با بیان این که برخی گیاهان مرتعی، پناه‌دهنده محسوب می شوند، عنوان کرد: گون ها و انواع اسپرس (سرده) گیاهان بوته ای یا درختچه ای هستند که در دل مرتع به گیاهان دارویی بسیاری از جمله آویشن پناه می دهند و این گیاهان نیز همواره پای این بوته ها رشد می کنند. حال در چنین شرایطی وقتی بروز آتش سوزی در مرتع منجر به سوختن گیاه پناه‌دهنده می شود، طبیعتا گیاه دارویی که در سایه این گیاه رشد کرده است نیز از بین می رود.

کدام عوامل انسانی در از بین رفتن گیاهان دارویی موثر است؟

مرضیه سنوئی محصل، مدیرعامل شرکت اکسیر گل سرخ و کارشناس گیاهان دارویی نیز در گفت و گو با رکنا بروز آتش سوزی در مراتع کشور را از جمله مهمترین دلایل از بین رفتن گیاهان دارویی توصیف کرد و گفت: سال هاست که عوامل انسانی مختلفی از جمله برداشت های غیراصولی از گیاهان دارویی، چرای بی رویه دام ها و البته آتش سوزی هایی که در مراتع رخ می دهد، گیاهان دارویی ایران را در معرض خطر قرار داده است و همین اتفاقات دست به دست هم داده و برخی از گیاهان دارویی ایران را منقرض کرده است.

در این میان باید توجه داشت که براساس اطلاعات منتشرشده در کنفرانس های علمی مربوط به حفاظت از گیاهان دارویی، آنغوزه، ختمی بدون کرک، نخود کوهی، گل ارونه یزدی، پونه سای کرک ستاره ای، پونه سای انبوه، بن‌سرخ، کرفس کوهی، پونه کوهی، گل گاو زبان، خاری، مریم گلی، بابونه، کنگر، گنه بو، آویشن شیرازی، آویشن دنایی، مرزه بختیاری، گانشرویا، ثعلب، بادرنج بویه، عشق آبادی، آق باش و آویشن برگ از جمله مهمترین گیاهان دارویی هستند که این روزها بر اثر عوامل انسانی متعدد از جمله آتش سوزی مراتع در معرض خطر انقراض قرار گرفته اند.

نگرانی از انقراض بیشتر گیاهان دارویی بر اثر آتش سوزی مراتع

محصل ضمن اشاره به این گیاهان تاکید کرد: آتش سوزی مراتع و سایر عوامل انسانی در سال های اخیر بخش زیادی از گیاهان دارویی موجود در کشور را از بین برده است و اکنون هم آتش سوزی مراتع می تواند همین مقدار اندک از گیاهان دارویی باقیمانده در کشور را به شدت تحت تاثیر قرار دهد و باید نگران خطر انقراض گونه های بیشتری از گیاهان دارویی بر اثر آتش سوزی جنگل ها باشیم.

این کارشناس گیاهان دارویی، وقوع بیشتر آتش سوزی ها در مراتع کشور را عمدی دانست و گفت: با وجود این که گرمای هوا و خشکسالی از جمله عواملی است که می تواند منجر به بروز آتش سوزی در مراتع کشور شود، اما بیشتر آتش سوزی ها ناشی از سهل انگاری یا تعدی انسان ها به طبیعت است. آتش سوزی هایی که وقتی درختچه های کهن‌سال مراتع را از بین می برند، حتما منجر به از بین رفتن گیاهان دارویی می شوند که بخش زیادی از آنها گیاهان حساسی محسوب می شوند.

وی در ادامه تاکید کرد: متاسفانه این اتفاقات منجر به آن شده است که با وجود این که در دهه های گذشته، ایران مهد گیاهان دارویی بود، اکنون کشورمان به گورستان گیاهان دارویی تبدیل شده است که یکی از مهمترین دلایل وقوع این اتفاقات آتش سوزی مراتع گوناگون کشور بوده است.

برداشت های غیراصولی چگونه به گیاهان دارویی لطمه می زند؟

این کارشناس گیاهان صرف نظر از آتش سوزی جنگل ها، برداشت های غیراصولی از گیاهان دارویی را از جمله مهمترین عوامل از بین رفتن آنها در سال های اخیر توصیف کرد و با ذکر یک مثال گفت: در خراسان شمالی گیاهی به اسم باریجه می روید که صمغ آن سال هاست که برداشت و صادر می شود. صمغ این گیاه نیز حاوی ترکیباتی است که در هیچ کجای کره زمین یافت نمی شود و این ترکیبات هم برای مقابله با افسردگی استفاده می شود.

وی با ابراز تاسف از برداشت های غیراصولی مردم از باریجه عنوان کرد: فرآیند رشد باریجه به گونه ای است که هر وقت صمغ آن برداشت می شود، باید فرصتی مشخص به گیاه داده شود تا مجددا صمغ آن رشد کند، اما متاسفانه برداشت غیراصولی مردم و البته ضعف نظارتی سازمان جنگل ها و مراتع منجر به آن شده است که بخش زیادی از باریجه موجود در خراسان شمالی از بین برود و دیگر صمغ آن قابل استفاده نباشد.

نقش مشکلات اقتصادی مرتع نشینان در انقراض گیاهان دارویی

محصل با بیان این که سازمان جنگل ها و مراتع وظیفه دارد که بر برداشت گیاهان دارویی در مناطق مختلف نظارت کند، ضعف نظارتی این سازمان بر برداشت های غیراصولی این گیاهان را از جمله مهمترین عوامل از بین رفتن آنها در سال های اخیر توصیف کرد و گفت: در تمام مناطق ایران که دارای گیاهانی دارویی ارزشمندی هستند، صرف نظر از افرادی که برای برداشت گیاهان دارویی از سازمان منابع طبیعی مجوز گرفته اند، بسیاری از افراد دیگر هم برای این کار، اقدام می کنند.

وی ریشه اصلی این اقدام را مشکلات اقتصادی بیشتر مردمان حاشیه مراتع توصیف کرد و گفت: سال هاست که بسیاری از مردم کشور که در مناطق مختلف در حاشیه مراتع زندگی می کنند، به دلیل شرایط دشواری اقتصادی که در آن به سر می برند، دست به برداشت غیراصولی گیاهان دارویی می زنند و به طور مثال آنها را از ریشه می کنند و امکان رشد مجدد از این گیاهان را می گیرند و نسل آنها را در معرض خطر انقراض قرار می دهند.

کدام استان های ایران گیاهان دارویی ارزشمندتری دارد؟

این کارشناس گیاهان دارویی در پاسخ به این سوال که در کدام استان های ایران مراتع دارویی ارزشمندتری وجود دارد، عنوان کرد: در هر کجا که مرتعی وجود داشته باشد که مردم دسترسی کمتری به برداشت آن داشته باشند، گیاهان دارویی آن ارزشمندتر تلقی می شوند، اما در مجموع استان های کردستان، لرستان، خراسان شمالی، فارس و حتی استان های جنوبی کشور دارای گیاهان دارویی بسیار ارزشمندی هستند.

وی در پایان تصریح کرد: چرای بی رویه دام ها در مراتع کشورمان که عمدتا به دلیل بی توجهی دامداران به حریم مشخص شده توسط سازمان جنگل ها در مراتع رخ می دهد نیز از جمله مهمترین عوامل از بین رفتن گیاهان دارویی است؛ دام هایی که طبیعتا از نقش ارزشمند گیاهان دارویی آگاه نیستند و یا این گیاهان را می خورند یا آنها را زیر پایشان له می کنند.