افزایش خطرناک و مصنوعی ماهی سفید در دریای خزر /۳۵ درصد صیدها در دریای کاسپین غیرقانونی است/ رشوه گیری های سیاه! + فیلم

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، با فرارسیدن فصل بهار، اغلب ماهیان ایران وارد دوره تولیدمثلی خود می‌شوند. این بدان معناست که بسیاری از ماهیان مهاجر، به‌ویژه گونه‌های رودکوچ، مهاجرت تولیدمثلی خود را آغاز می‌کنند. در دریای کاسپین ( دریای خزر )، حدود ۲۰ گونه ماهی رودکوچ زیست می‌کنند که برای تولیدمثل، ناگزیر باید به رودخانه‌ها و آب‌های شیرین وارد شوند؛ در غیر این‌صورت، امکان تولیدمثل برای آنها وجود نخواهد داشت.

بیشترین صید ماهی دریای کاسپین مربط به چه گونه هایی است؟ 

در این خصوص با آرش جولاده رودبار، پژوهشگر موسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان و فعال حوزه محیط زیست در گفت و گو با رکنا گفت: ماهی سفید کاسپین، کفال طلایی و پوزه‌باریک بیشترین سهم را در صید ماهیان (به‌غیر از کیلکا) دریای کاسپین دارند. نکته قابل توجه این است که کفال‌ماهیان در دریای کاسپین گونه‌های غیربومی هستند و از طریق معرفی مصنوعی به این دریاچه معرفی شدند.

دریای کاسپین به استخر پرورش ماهی سفید تبدیل شده است

وی در ادامه افزود: پس از یک دوره کاهش صید که ناشی از افزایش فشار صیادی و تخریب زیستگاه‌های طبیعی بود، کشورهای حاشیه کاسپین اقدام به رهاسازی گسترده بچه‌ماهی سفید، کردند. میزان رهاسازی بچه‌ماهی سفید از حدود ۲۵ میلیون قطعه در اوایل دهه ۱۹۸۰ به حدود ۴۰۰ میلیون قطعه در سال‌های اخیر افزایش یافته است، که نشان‌دهنده رشد تقریبی 1500 درصدی است. به بیان دیگر، در حال حاضر دریای کاسپین عملاً به استخر پرورش ماهی سفید تبدیل شده است.

افزایش مصنوعی ماهی سفید منجر به کاهش تنوع زیستی و کاهش جمعیت ماهیان باارزش دیگر در دریای خزر شده است

این پژوهشگر موسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان تاکید کرد: این افزایش مصنوعی ذخایر ماهی سفید، ضمن تغییر ترکیب گونه‌ای، منجر به کاهش تنوع زیستی و کاهش جمعیت ماهیان باارزش دیگر شده و تعادل اکولوژیکی دریای کاسپین را بر هم زده است. اگرچه صید ماهی سفید به لطف برنامه‌های تکثیر مصنوعی افزایش یافته، اما میانگین وزن ماهیان صید شده از حدود ۲ کیلوگرم در گذشته به حدود ۱ کیلوگرم کاهش یافته است. علاوه بر این، تعداد نمونه‌های دارای ناهنجاری‌های بدنی (دفرمگی) به میزان قابل توجهی افزایش یافته است، که این امر می‌تواند نشان‌دهنده اثرات منفی تکثیر مصنوعی و فقدان گزینش طبیعی باشد.

چرا اندازه ماهی سفیدها کوچک تر شده است؟

آرش جولاده رودبار در ادامه افزود: در حال حاضر، به دلیل عدم امکان تخم‌ریزی طبیعی، فرآیند گزینش طبیعی مختل شده است. از آنجا که ماهیان بزرگ‌تر شانس کمتری برای موفقیت تولیدمثلی دارند، ترکیب جمعیتی مولدین به سمت ماهیان کوچک‌تر تغییر کرده است. در نتیجه، ماهیان کوچک‌تر زودتر بالغ شده و نسبت به ماهیان بزرگ‌تر، زودتر تخم‌ریزی می‌کنند. علاوه بر این، بخش عمده‌ای از ماهیان صید شده امروزی حاصل از تکثیر مصنوعی هستند که بدون فرآیند به‌گزینی طبیعی تکثیر و رهاسازی شده اند. این روند در درازمدت می‌تواند به کاهش کیفیت ژنتیکی جمعیت، کاهش اندازه مولدین و در نهایت کاهش توان تولیدمثلی ماهی سفید منجر شود.

کاهش چشمگیر ماهیان مهاجر در اغلب رودخانه های مهم

وی همچنین تاکید کرد: متأسفانه، در سال‌های اخیر عوامل متعددی ازجمله آلودگی رودخانه‌ها، برداشت بی‌رویه آب، تخریب بستر و حریم رودخانه، احداث سدها و ساخت‌وسازهای غیرمجاز باعث نابودی بسیاری از زیستگاه‌های تولیدمثلی این ماهیان شده است. علاوه بر این، صید بی‌رویه مولدین در هنگام مهاجرت تولیدمثلی به رودخانه‌ها، آسیب‌های جبران‌ناپذیری به جمعیت ماهیان دریای کاسپین وارد کرده است. به عنوان مثال در حدود ۱۵۰ سال پیش، صرفاً در یکی از شاخه‌های رودخانه اترک، تراکم ماهیان رودکوچ در فصل مهاجرت آن‌قدر بالا بوده است که راوی روایت می کند اسب‌هایی که از رودخانه عبور می‌کردند، تعداد زیادی از ماهی ها را زیر پا له می‌کردند. اما امروزه، به ندرت می‌توان ماهیان مهاجر را رودخانه‌ اترک مشاهده کرد این وضع تقریباً در اغلب رودخانه های حوضه جنوبی دریای کاسپین مشاهده می شود.

عبور از هفت خان رستم برای ماهیان مهاجری که می خواهند تخم ریزی کنند!

این پژوهشگر در ادامه گفت: امروزه یک ماهی مهاجر برای رسیدن به محل تخم‌ریزی مناسب، باید دست‌کم از هفت گروه مانع عبور کند تا بتواند به مکان تخمریزی خود برسد که این امر تقریباً تولیدمثل طبیعی آنها را امکان ناپذیر می کند. این هفت گروه شامل مواردی هستند که در ادامه به آنها اشاره خواهم کرد. 

1- تورهای گوشگیر نایلونی در دریا / از گرگان تا آستارا، ماهیان مهاجر باید با این تور دست و پنجه نرم کنند!

او در ادامه اظهار کرد: نخستین مانع برای مهاجرت ماهیان رودکوچ، چند ده هزار عدد تورهای گوشگیر نایلونی است که در سرتاسر دریا از گرگان تا آستارا گسترانده شده اند. این تورها معمولاً ۵۰ تا ۱۰۰ متر طول و ۱ تا ۶ متر ارتفاع دارند و در عمق‌های مختلف (امروزه حتی تا 400 متر) نصب می‌شوند. با وجود ممنوعیت قانونی استفاده از این تورها، صیادان همچنان به‌طور گسترده از آن‌ها بهره می‌برند و نظارت چندانی بر این تخلفات صورت نمی‌گیرد.

2- تورهای پره ساحلی / از سپیده دم تا غروب؛ ماهیان مهاجر در جدال برای عبور از تورهایی با ارتفاع 15 متر

آرش جولاده رودبار افزود: در سواحل شمالی ایران، حدود ۱۵۰ تعاونی صیادی با روش "پره‌کشی" فعالیت دارند. هر تعاونی از سپیده‌دم تا غروب، چندین مرتبه تورهایی به طول ۱ تا ۲ کیلومتر و ارتفاع ۵ تا ۱۵ متر را پهن و جمع‌آوری می‌کند که به صید ماهیان مهاجر می پردازد.

3- تورهای نایلونی عمود بر ساحل / مسدودکننده مسیر مهاجرت ماهیان به دهه رودخانه ها

وی تاکید کرد: این تورها دارای طولی حدود 30 تا 100 متر و عرض 1 تا ۵ متر بوده و با استفاده از تیرک‌های چوبی از ساحل به سمت دریا گسترانده می شوند، این تورها در فصل تولیدمثل به‌طور دائمی در آب بوده و مسیر مهاجرت ماهیان را به سمت دهنه رودخانه مسدود می‌کنند.

4- تورهای پرتابی دستی (سالیک، ماشک) در دهانه رودخانه / سدی انسانی در مسیر مهاجرت ماهیان

آرش جولاده رودبار در ادامه افزود: ماهیگیران محلی در اوج زمان مهاجرت ماهیان و در اوایل بهار، در دهانه رودخانه‌ها اقدام به صید مولدین می‌کنند. اگرچه در نگاه اول به نظر می‌رسد تأثیر یک ماهیگیر چندان چشمگیر نباشد، اما در برخی مواقع در دهانه‌های رودخانه‌ها گاهاً تا ۱۰۰ ماهیگیر با تور پرتابی حضور دارند که عملاً مسیر مهاجرت را به‌طور کامل مسدود می‌کنند. اخیراً، استفاده از تورهای پرتابی "نایلونی" نیز رواج یافته است. این تورها نسبت به نمونه‌های نخی، سبک‌تر، ارزان‌تر، مقاوم‌ترند و به‌سرعت در آب فرو می‌روند. متأسفانه، صفحات بسیاری در فضای مجازی این روش صید را تبلیغ و ترویج می‌کنند، در حالی که هیچ نظارتی بر فروش و استفاده از آن‌ها، حتی در فصل تولیدمثل، وجود ندارد.

5- تورهای گوشگیر در رودخانه

این فعال محیط زیست در ادامه گفت: این تورها معمولاً بین 10 تا 50 متر طول و ۱ تا ۳ متر ارتفاع دارند با آغاز فصل تولیدمثل، برخی از صیادان با نصب چندین لایه از این تور، عرض رودخانه را به طور کامل مسدود کرده و مانع از مهاجرت ماهیان می‌شوند. روش دیگر نیز بستن رودخانه به سدهای چوبی و بازگذاری چند مجرای کوچک در آن است که ماهیان مهاجر پس از عبور از مجراهای تنگ صید شوند. در چنین شرایطی، عملاً هیچ ماهی‌ای قادر به عبور از رودخانه نخواهد بود.

6- قایق‌های پره کش در رودخانه

وی همچنین افزود: برخی از قایق‌های صیادی نیز با تورهای نایلونی گوشگیر در طول رودخانه اقدام به پره‌کشی می‌کنند. این قایق‌ها، به‌ویژه در زمان بارندگی‌های بهاری و اوج مهاجرت، در اغلب رودخانه‌های مناسب برای تخم‌ریزی ماهیان رودکوچ به صورت پیمایش طولی اقدام به صید مولیدن می کنند.

7- ماهیگیران ورزشی (قلاب و تور مفت‌گیری)

این پژوهشگر در ادامه تاکید کرد: حتی اگر یک ماهی مهاجر از تمام موانع فوق عبور کند، در مرحله پایانی با انبوهی از ماهیگیران ورزشی که با انواع قلاب، واکف کشی (بستن تعداد زیادی قلاب به یک ریسه و کشیدن آن در مسیر گله ماهی تا به صورت تصادفی به بدن یکی از ماهیان گیر کند) و تورهای مفت گیری در کمین نشسته‌اند، مواجه خواهد شد.

آیا روش های صیادی نام برده شده قانونی است؟

وی افزود: از تمامی موارد نام برده شده صرفاً تعاونی های صید پره ساحلی به صورت قانونی فعالیت دارند و مابقی روش های صید (در فصل تولیدمثل) غیرقانونی است اما به دلیل عدم نظارت کافی به طور گسترده همواره صید صورت می گیرد.

صیادان غیرمجاز آزادانه و بدون نگرانی پس از غروب اقدام به تورریزی می کنند

آرش جولاده رودبار در ادامه اظهار کرد: این پرسشی است که سازمان‌ها و نهادهای ناظر بر صید و صیادی، به‌ویژه یگان حفاظت منابع آبزیان سازمان شیلات ایران، پاسخ دهند. با این حال، واقعیت این است که بسیاری از صیادان غیرمجاز آزادانه و بدون نگرانی، به‌خصوص پس از غروب آفتاب، اقدام به تورریزی و صید می‌کنند. شاید این سوال به ذهن خطور کند که چگونه صید غیرمجاز تا این حد رواج یافته است؟

وی تاکید کرد: بر اساس گفته‌های برخی صیادان، یکی از دلایل این وضعیت، پرداخت رشوه به برخی از ناظران است. آنها می‌گویند که بسته به زمان و مکان، میزانی از صید و یا مبلغی را به‌عنوان «زیرمیزی» پرداخت می‌کنند تا بتوانند بدون مزاحمت به صیادی ادامه دهند. این مبلغ می‌تواند از حدود یک میلیون تا چند میلیون تومان در هر شب متغیر باشد. علاوه بر این حاشیه سود بالا ریسک پذیری صیادان غیرمجاز را نیز افزایش داده است. اگر صرفاً در یک شب صیاد 20 ماهی سفید بزرگ بگیرد حدود 20-30 میلیون تومان ارزش مادی دارد که چیزی در حدود 2 برابر پایه حقوق اعلامی وزارت کار است.

میزان صید در دریای کاسپین چقدر است؟ 

وی تاکید کرد: برآورد دقیق میزان صید در دریای کاسپین دشوار است، زیرا دقت کافی در آماربرداری آن صورت نمی‌گیرد و درصد بالایی از صید به صورت غیرقانونی صورت می گیرد که آماری از آن نیز دردست نیست. وب‌سایت رسمی سازمان شیلات، اطلاعاتی در مورد میزان کلی صید ارائه می دهد اما تفکیکی درباره میزان صید گونه‌های مهم اقتصادی در دسترس نیست. بر اساس آمار رسمی سازمان شیلات سال 1402 میزان صید در حدود 37 هزار تن بوده است که حدود ۱۶,۱۵۰ تن ماهی استخوانی (بدون احتساب کیلکا و خاویاری) است. 

صید غیرقانونی به چه میزان و گردش مالی آن چه قدر است؟

آرش جولاده رودبار در ادامه گفت: برآورد دقیق میزان صید غیرقانونی دشوار است، اما تخمین‌ها نشان می‌دهد که حدود ۳۵ درصد از کل صید ماهیان در دریای کاسپین به‌صورت غیرقانونی انجام می‌شود. این فعالیت نه‌تنها خسارات زیست‌محیطی جبران‌ناپذیری به اکوسیستم دریا وارد می‌کند، بلکه گردش مالی هنگفتی نیز به همراه دارد. علاوه بر ارزش اقتصادی ماهیان صید شده، هزینه‌های مرتبط با تجهیزات و زیرساخت‌های مورد استفاده در صید غیرقانونی نیز باید در نظر گرفته شود. برای مثال، هزینه خرید، نگهداری و تعمیر انواع شناورهای موتوری و پارویی، تورهای صیادی و سایر ملزومات از جمله عوامل تأثیرگذار بر گردش مالی این فعالیت است. به‌عنوان نمونه، قیمت یک رشته تور نایلونی ساده، بدون تجهیزات جانبی مانند لنگر، بویه و طناب، در حال حاضر بین ۱ تا ۳ میلیون تومان برآورد می‌شود. با توجه به مصرف ده‌ها هزار رشته تور در صید غیرمجاز، مجموع ارزش این بازار غیرقانونی بسیار قابل توجه است. همین سودآوری بالا، مقابله با متخلفان را به چالشی جدی تبدیل کرده و مستلزم اتخاذ راهکارهای مؤثر برای کنترل و کاهش این پدیده است.

راهکار عملی و اجرایی پیشنهادی برای بهبود شرایط فعلی کاسپین چیست؟

وی افزود: با توجه به مشکلات گسترده‌ای که بر سر راه مهاجرت و تولیدمثل ماهیان رودکوچ دریای کاسپین وجود دارد،  به نظر می رسد در سه سطح قانون‌گذاری و نظارت، احیای زیستگاه‌ها، و مدیریت منابع و صید پایدار می توان پیشنهاداتی ارائه کرد.

احیای زیستگاه‌های تخم‌ریزی

آرش جولاده رودبار گفت: رفع موانع فیزیکی بر سر راه مهاجرت ماهیان: در بسیاری از رودخانه ها سد وجود دارد که ماهیان به صورت طبیعی امکان گذر از آن را ندارند باید برای این سدها ایجاد راه‌ماهی (Fish Passages) کرد. اگر در این زمینه محدودیت بودجه وجود دارد حداقل در چند رودخانه مهم این گذرگاه ها ایجاد شود. مدیریت برداشت آب از رودخانه‌ها: اجرای برنامه‌های مدیریت منابع آبی برای کاهش اثرات خشک‌سالی و حفظ جریان حداقلی در فصل مهاجرت ماهیان. لایروبی و پاک‌سازی رودخانه‌ها: حذف رسوبات اضافی و کاهش آلودگی‌های صنعتی و کشاورزی که تأثیر منفی بر تولیدمثل ماهیان دارند.

مدیریت پایدار منابع و کاهش فشار صیادی

این پژوهشگر تاکید کرد: زمان‌بندی مناسب فصل صید: لازم است تقویم صید به گونه‌ای تنظیم شود که در اوج فصل مهاجرت تولیدمثلی، صیادی به ویژه در رودخانه ها محدود و یا کاملاً ممنوع شود. متأسفانه، با نزدیک شدن به فروردین و افزایش شدت مهاجرت ماهیان، میزان فعالیت‌های صیادی نیز به طرز چشمگیری افزایش می‌یابد، که این امر فشار مضاعفی بر جمعیت‌های ماهیان مولد وارد می‌کند. در صورت عدم امکان ممنوعیت کامل صید در این دوره حساس، حداقل می‌بایست چند رودخانه کلیدی و زیستگاه‌های اصلی تخم‌ریزی از تورهای ماهیگیری پاکسازی شده و هرگونه صید در آن‌ها ممنوع شود تا فرصتی برای بازسازی ذخایر فراهم شود.

وی افزود: حذف تدریجی تورهای دستی پرتابی و مفتگیری: لازم است قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای خرید، فروش و استفاده از تورهای پرتابی، گوشگیر و مفتگیری وضع شود. این ابزارها اغلب در صیادی غیرمجاز و مخرب به کار می‌روند و علاوه بر کاهش شدید ذخایر ماهیان، موجب آسیب به گونه‌های در معرض خطر می‌شوند. از آنجا که این تورها توجیه منطقی برای استفاده عمومی ندارند، کنترل و محدودیت‌های بیشتر در عرضه و استفاده از آن‌ها ضروری است.

او در ادامه گفت: آموزش جوامع محلی و صیادان: متأسفانه، برخی صیادان همچنان بر این باورند که ذخایر ماهیان پایان‌ناپذیر است و هرچه بیشتر صید کنند، روزی است که پروردگار برای آنها در نظر گرفته است. این نگرش نادرست، همراه با نبود آگاهی کافی درباره پیامدهای صید بی‌رویه، آسیب‌های جبران‌ناپذیری به اکوسیستم و معیشت نسل‌های آینده وارد کرده است. بنابراین، برگزاری دوره‌های آموزشی هدفمند برای صیادان و جوامع محلی، با تأکید بر اهمیت حفاظت از ماهیان مهاجر، پیامدهای تخریب زیستگاه‌ها، و اثرات صید غیرقانونی بر آینده معیشتی آن‌ها، می‌تواند نقش مؤثری در تغییر نگرش و بهبود وضعیت بهره‌برداری از ذخایر آبزیان داشته باشد.

تقویت نظارت و اجرای قوانین صید

این پژوهشگر موسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان تاکید کرد: افزایش نظارت بر صید غیرمجاز: استفاده از فناوری‌های نوین مانند پهپادهای نظارتی و دوربین های دید در شب، به‌ویژه در فصل تولیدمثل می تواند نتایج بهتری را به همراه داشته باشد. 

وی افزود: اصلاح قوانین صید و افزایش جریمه‌ها: تشدید برخورد قانونی با متخلفان و افزایش جرایم مالی برای صیادان غیرمجاز، به‌ویژه برای کسانی که در دهانه رودخانه‌ها و مناطق تخم‌ریزی فعالیت دارند. به دلیل حاشیه سود بالا، به نظر می رسد قوانین موجود بازدارندگی خود را از دست داده اند. ایجاد سامانه گزارش‌دهی مردمی: راه‌اندازی سامانه‌ای که ماهیگیران مجاز و فعالان محیط زیست بتوانند تخلفات صید غیرمجاز را به‌صورت آنلاین گزارش کنند.

بهبود مدیریت تکثیر و بازسازی ذخایر ماهیان

او در ادامه گفت: افزایش حمایت از تکثیر طبیعی به‌جای تکثیر مصنوعی یکی از راه های موثر در این زمینه است. دریای کاسپین به حداکثر ظرفیت خود برای پرورش ماهی سفید رسیده است و ادامه تکثیر مصنوعی به‌طور گسترده می‌تواند تعادل اکولوژیکی را مختل کند. برای حفظ پایداری جمعیت‌ها و تنوع زیستی، تکثیر مصنوعی ماهی سفید باید به‌طور محدود و حساب‌شده انجام شود. به جای اتکای بیش از حد به رهاسازی بچه‌ماهی، باید به حفظ و احیای زیستگاه‌های طبیعی تخم‌ریزی توجه ویژه‌ای داشته باشیم. تقویت تکثیر طبیعی از طریق بهبود شرایط زیست‌محیطی و جلوگیری از تخریب رودخانه‌ها و مناطق تخم‌ریزی، می‌تواند به تداوم و بازسازی جمعیت‌های طبیعی ماهی سفید کمک کند.

آرش جولاده رودبار تاکید کرد: تنوع در تکثیر مصنوعی: در حال حاضر، غالب بچه ماهیان رهاسازی شده مربوط به چند گونه محدود است که بیشتر بر روی ماهی سفید و کپور معمولی متمرکز می‌شود. در حالی که جمعیت‌های بسیاری از گونه‌های ارزشمند مانند ماش، زرده‌پر، سیاه‌کولی، سرخه‌پر و ... در دریای کاسپین به طور قابل توجهی کاهش یافته یا تقریباً از بین رفته‌اند. بنابراین، پیشنهاد می‌شود که گونه‌های دیگری نیز برای تکثیر مصنوعی در نظر گرفته شوند.

این پژوهشگر موسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان در پایان گفت: اجرای این راهکارها نه‌تنها می‌تواند به احیای ذخایر ماهیان رودکوچ دریای کاسپین کمک کند، بلکه موجب حفظ تعادل اکولوژیکی، پایداری شغل صیادان و افزایش امنیت غذایی در منطقه خواهد شد. تحقق این اهداف مستلزم همکاری دولت، سازمان‌های محیط زیستی، جوامع محلی و صیادان است تا از این طریق، مهاجرت و تولیدمثل ماهیان به‌صورت پایدار حفظ شود