فاجعه زیست‌محیطی در هراز ؛ ورود ۵۰۰۰ لیتر فرمالین در ماه به شریان حیاتی شمال! / هراز دیگر زیستگاه ماهیان نیست! + جدول

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، آنچه روزگاری شریان حیاتی شمال ایران بود، امروز به بستر مرگ‌آلودی از آلودگی‌های صنعتی، کشاورزی و انسانی تبدیل شده است. رودخانه هراز، که از دامنه‌های باشکوه دماوند سرچشمه می‌گیرد و به دریای خزر می‌ریزد، دیگر نه زلالی گذشته را دارد و نه اکوسیستم پویایش را. فاضلاب‌های شهری، پسماندهای سمی معادن، آلودگی‌های کشنده مزارع پرورش ماهی و برداشت بی‌رویه آب، این رودخانه را به یکی از آلوده‌ترین آبراهه‌های کشور بدل کرده‌اند

نابودی گونه‌های بومی ماهی، گسترش بیماری‌های زیست‌محیطی و مرگ تدریجی این اکوسیستم ارزشمند، زنگ خطری است که مدت‌ها به صدا درآمده، اما همچنان در سکوت مسئولان گم شده است. آیا می‌توان هراز را از سرنوشت شوم خود نجات داد، یا باید شاهد مرگ کامل این رودخانه تاریخی باشیم؟

هراز به یکی از آلوده‌ترین رودخانه‌های ایران تبدیل شده است

آرش جولاده رودبار، پژوهشگر مؤسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان به خبرنگار اجتماعی رکنا گفت:  رودخانه هراز یکی از مهم‌ترین رودخانه‌های شمال ایران است که با طولی در حدود ۲۰۰ کیلومتر از دامنه‌های جنوبی قله دماوند و محدوده لار سرچشمه می‌گیرد و پس از طی مسیری طولانی، در منطقه‌ای موسوم به سرخرود در شهرستان محمودآباد به دریای خزر می‌ریزد. این رودخانه به دلیل موقعیت جغرافیایی و اکوسیستم منحصر‌به‌فرد خود، از اهمیت هیدرولوژیکی و زیست‌محیطی بالایی برخوردار است. در سال‌های اخیر، رودخانه هراز به‌طور قابل‌توجهی تحت تأثیر فعالیت‌های انسانی قرار گرفته و در بخش‌های میانی و پایینی، به یکی از آلوده‌ترین رودخانه‌های ایران تبدیل شده است. مهم‌ترین عوامل تخریب این رودخانه شامل آلودگی‌های صنعتی، ورود فاضلاب‌های شهری، برداشت بی رویه آب، تخریب بستر و حریم رودخانه، برداشت بی‌رویه شن و ماسه، تغییر کاربری اراضی، احداث سدها، دفع غیراصولی زباله و ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حریم رودخانه هستند.

حوضه رودخانه هراز

ماهیان رودخانه هراز در گذشته و امروز

جولاده با گفتن از اینکه در گذشته نه چندان دور در رودخانه هراز و محدوده پایین دست لار حدود 20 گونه ماهی بومی زیست می کرد گفت: اما در حال حاضر این تعداد به 6 گونه بومی سیاه ماهی رازی، خیاطه طبرستان، اورنج، لوچ تاجدار هیرکانی، رفتگرماهی مازنداران و خال قرمز کاهش و 4 گونه غیر بومی قزل آلای رنگین کمان، تیزه کولی، آمورچه و کاراس رسیده است. این کاهش چشمگیر در غنای گونه‌ای ماهیان بومی و جایگزینی آن‌ها با گونه‌های غیربومی، بیانگر اختلال تعادل اکولوژیک، تخریب شدید زیستگاه‌های طبیعی و شرایط زیست‌محیطی نامطلوب، به‌ویژه در بخش‌های میانی و پایین‌دست رودخانه هراز است.

برخی از ماهیان بومی که در گذشته در رودخانه هراز مشاهده می شدند

اثرات مزارع پرورش ماهی بر رودخانه هراز

آرش جولاده رودبار تاکید داشت: یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی رودخانه هراز، توسعه نامتوازن مزارع پرورش ماهی در حاشیه آن است. در کشورهای توسعه‌یافته، به‌منظور کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی و پیشگیری از انتقال عوامل بیماری‌زا، فاصله استاندارد بین دو مزرعه پرورش ماهی بر اساس پارامترهایی مانند طول، عرض، دبی رودخانه و کیفیت آب، به‌طور میانگین حدود ۵ کیلومتر (با دامنه‌ای بین ۲ تا ۱۰ کیلومتر) تعیین می‌شود. با این حال، در رودخانه هراز این استاندارد رعایت نشده و در برخی مناطق، خروجی مزارع پرورش ماهی در بالادست، بدون هیچ‌گونه تصفیه‌ای، به نوعی مستقیماً وارد مزارع پایین‌دست می‌شود. از طرف دیگر اگر به طور خوشبینانه ظرفیت بالقوه رودخانه هراز برای پرورش ماهی قزل‌آلا را حدود ۱۰۰ کیلومتر محاسبه کنیم بر اساس حداقل استانداردهای زیست‌محیطی، ظرفیت پذیرش تقریبی این رود حدود ۲۰ مزرعه است (بدون در نظر گرفتن تناژ). با این حال، در حال حاضر تعداد مزارع فعال بیش از 2 برابر این ظرفیت برآورد می‌شود و غالب آن‌ها فاقد سیستم‌های تصفیه پساب هستند. این مزارع به‌طور مداوم مقادیر بالایی از مواد آلی، انواع داروها و ترکیبات ضدعفونی‌کننده را وارد رودخانه می‌کنند که منجر به کاهش شدید کیفیت آب می‌شود. به‌عنوان نمونه، هر مزرعه پرورش ماهی ماهانه حداقل حدود ۱۰۰ لیتر فرمالین برای ضدعفونی استفاده می‌کند. در حال حاضر 30 مزرعه در حاشیه رودخانه اصلی 13 مزرعه در شاخه های فرعی و 2 مزرعه نیز در زهکش رود اصلی با ظرفیت اسمی حدود 2000 تن فعالیت می کنند، البته مجموعه ظرفیت تولید این مزارع به مراتب بیش از مقدار اعلام شده است. با در نظر گرفتن حدود ۵۰ مزرعه فعال در حوضه هراز، فقط در یک فقره حدود ۵۰۰۰ لیتر فرمالین ماهانه وارد رودخانه هراز می‌شود که رقم بسیار بالایی است. علاوه بر این، مزارع مذکور به‌طور منظم اقدام به شست‌وشوی استخرها (کف زنی) و تخلیه فاضلاب حاصل به رودخانه می‌کنند که منجر به ورود مقادیر زیادی از مواد آلی به اکوسیستم آبی می‌شود. افزایش بار آلی فراتر از توان خودپالایی رودخانه، منجر به کاهش اکسیژن محلول، افزایش آلودگی‌های زیستی و بروز پیامدهای جدی برای حیات آبزیان و کیفیت منابع آبی می‌شود. علاوه بر این بسیاری از مزارع اقدام به تخلیه ماهیان تلف شده مزارع به رودخانه نیز می کنند که خود به بستری برای انتقال عوامل بیماری زا می گردد.  این موارد صرفا بخشی از تهدیدات زیست محیطی رودخانه هراز است که توسط مزارع پرورشی صورت می گیرد.

تأثیر معادن شن و ماسه بر رودخانه هراز

جولاده در ادامه با اشاره به اینکه از دیگر تهدیدات حوضه رودخانه هراز وجود معادن شن و ماسه بسیار در حاشیه این رودخانه است چنین توضیح داد: این معادن معمولا با تخریب بستر باعث نابودی زیستگاه آبزیان شده و از طرف دیگر این معادن با  شست‌وشوی شن و ماسه و رها سازی خروجی آن به رود هراز باعث تعلیق ذرات ریز (مانند گل‌ولای، سیلت و رس) در آب می‌شود که میزان کدورت اب را به شدت افزایش می‌دهد. این کدورت بالا باعث کاهش نفوذ نور خورشید به داخل آب و از بین رفتن گیاهان و جلبک‌های آبزی شده است. همچنین مواد معدنی معلق در آب روی آبشش ماهیان حساس نظیر قزل آلای خال قرمز رسوب کرده و تنفس آن‌ها را دشوار و یا غیرممکن می نماید. لذا مشاهده می نماید پس از مشاهده اولین معادن در حاشیه رودخانه هراز عملا دیگر قزل آلای خال قرمزی مشاهده نمی شود و با ادامه مسیر به سمت شهر آمل و افزایش تخلیه معادن شن و ماسه به رود تقریبا دیگری اثری از ماهیان دیده نمی شود. در نمونه برداری های صورت گرفته در پایین دست صرفاً سه گونه نسبتاً مقاوم سیاه ماهی رازی (Capoeta razii)، اورنج (Barbus cyri) و خیاطه (Alburnoides tabarestanensis) مشاهده شد و عملا پس از شهر آمل و اضافه شدن انواع فاضلاب های انسانی، کشاورزی و صنعتی عملاً هیچ نمونه ای از ماهی (حتی گونه های مقاوم) مشاهده نشد.

اثرات احداث سدها بر رودخانه هراز

پژوهشگر مؤسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان با بیان اینکه رودخانه هراز در گذشته یکی از مهم‌ترین مسیرهای مهاجرت ماهیان اقتصادی و رودکوچ دریای خزر، ازجمله ماهیان خاویاری، ماهی سفید و زردپرماهیان، محسوب می‌شد گفت: این گونه‌ها برای تکمیل چرخه زیستی و تولیدمثل، به مهاجرت به بالادست رودخانه وابسته بودند. بااین‌حال، احداث بند تنظیمی آمل (در محدوده هلومسر) مسیر مهاجرت این ماهیان را مسدود کرد و سد لار در بالادست، ضمن کاهش قابل‌توجه دبی جریان، الگوی هیدرولوژیکی رودخانه را به‌طور چشمگیری تغییر داد. علاوه بر سدسازی، برداشت بی‌رویه منابع آبی برای آبیاری مزارع برنج، به‌ویژه در فصل تابستان، فشار مضاعفی بر این اکوسیستم وارد کرده است. در سال‌های اخیر، این برداشت گسترده موجب خشک شدن کامل رودخانه در پایین‌دست آمل شده و زیستگاه‌های مناسب برای ماهیان و سایر آبزیان را به‌شدت تخریب کرده است.

تأثیر آلودگی‌های انسانی و کشاورزی بر رودخانه هراز

جولاده اینچنین ادامه داد: رودخانه هراز به دلیل ورود حجم بالای فاضلاب‌های شهری، روستایی و کشاورزی در محدوده آمل و محمودآباد، به یکی از آلوده‌ترین رودخانه‌های شمال ایران تبدیل شده است. از منابع مهم آلودگی این رودخانه می توان به فاضلاب شهری و روستایی در محدوده محمودآباد و آمل، فاضلاب رستوران‌های بین‌راهی و شیرابه‌های سایت دفن زباله عمارت است که اثرات مخربی بر کیفیت آب و اکوسیستم رودخانه بر جای گذاشته‌اند. سایت دفن زباله عمارت، واقع در ۲۵ کیلومتری شهر آمل، بیش از ۲۵ سال محل دفن زباله هشت شهر استان مازندران بوده است. با وجود بحث‌های اخیر درباره تعطیلی این مرکز، شیرابه‌های سمی و آلوده این سایت همچنان وارد رودخانه هراز می‌شود و در هنگام بارندگی، این میزان به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد. این شیرابه‌ها حاوی فلزات سنگین، ترکیبات آلی سمی، نیترات، فسفات و عوامل بیماری‌زا هستند که تأثیرات جبران‌ناپذیری بر کیفیت آب و سلامت اکوسیستم دارند. علاوه بر این، تعداد زیادی رستوران بین‌راهی در حاشیه جاده هراز و امتداد رودخانه فعالیت دارند که در اکثر موارد، فاضلاب خود را بدون هیچ‌گونه تصفیه، مستقیماً به رودخانه تخلیه می‌کنند. این فاضلاب‌ها حاوی مواد آلی، روغن‌ها، شوینده‌ها و مقادیر زیادی باکتری کلی‌فرم هستند که علاوه بر افزایش بار آلی رودخانه، خطر شیوع بیماری‌های میکروبی و انگلی را نیز افزایش می‌دهند. در محدوده شهرهای آمل و محمودآباد نیز به دلیل تجمع آلاینده‌های مختلف و افزایش شدید غلظت مواد آلی و شیمیایی، رودخانه هراز به محیطی فوق‌العاده آلوده و تقریباً غیرقابل زیست تبدیل شده است.

جدول خلاصه وضعیت رودخانه هراز و تهدیدات زیست‌محیطی آن

این جدول یک نمای کلی از مشکلات زیست‌محیطی رودخانه هراز ارائه می‌دهد.

راهکارهای پیشنهادی برای بهبود وضعیت رودخانه هراز

آرش جولاده رودبار، پژوهشگر مؤسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان راهکارهای نجات را اینگونه برشمرد:

کنترل ورود آلودگی‌ها به رودخانه هراز: رودخانه هراز به دلیل ورود انواع فاضلاب (شهری، صنعتی، کشاورزی) به‌شدت آلوده شده است. برای کاهش این آلودگی‌ها، پیشنهاد می‌شود فاضلاب شهری و صنعتی، به‌ویژه در محدوده شهرهای آمل و محمودآباد تصویه گردند. همچنین رستوران های بین راهی ملزم به تصویه فاضلاب خود شوند.

استانداردسازی مزارع پرورش ماهی: تقریباً تمامی مزارع پرورش ماهی در حاشیه رودخانه هراز بدون در نظر گرفتن استانداردهای زیست‌محیطی به فعالیت خود ادامه می‌دهند. برای کاهش تأثیرات منفی آن‌ها، لازم است که تمامی مزارع ملزم به احداث سیستم‌های تصفیه پساب پیش از تخلیه به رودخانه شوند. همچنین، رعایت فاصله استاندارد بین مزارع پرورش ماهی (حداقل ۵ کیلومتر) جهت جلوگیری از انتقال بیماری‌ها و آلودگی‌های آب ضروری است. کنترل و نظارت بر میزان مصرف داروهای ضدعفونی‌کننده باید تشدید شود و از دفع ماهیان تلف‌شده به رودخانه جلوگیری شود.

مدیریت برداشت آب: برداشت بی‌رویه آب برای مصارف کشاورزی یکی از عوامل اصلی کاهش دبی رودخانه هراز، به‌ویژه در فصل بهار و تابستان، محسوب می‌شود. برای بهبود این وضعیت، باید از روش‌های نوین آبیاری به‌جای روش سنتی غرقابی استفاده شود. همچنین، اعمال قوانین پیش گیرانه برای جلوگیری از برداشت بیش از حد آب، به‌ویژه در فصل تابستان، ضروری است. علاوه بر این، رهاسازی حقابه زیست‌محیطی رودخانه در فصول کم‌آبی می‌تواند به حفظ اکوسیستم طبیعی آن کمک کند.

 ساماندهی معادن شن و ماسه: ساماندهی معادن شن و ماسه: برداشت بی‌رویه شن و ماسه و تخلیه پساب‌های تصفیه‌نشده معادن به رودخانه هراز باعث تخریب زیستگاه‌های طبیعی، نابودی گونه‌های آبزی و کاهش کیفیت آب شده است. برای کاهش پیامدهای منفی این فعالیت‌ها، ضروری است که بهره‌برداری از معادن در مناطق حساس اکولوژیکی رودخانه هراز ممنوع شود. علاوه بر این، تمامی معادن موظف‌ شوند پیش از تخلیه پساب، حوضچه‌های رسوب‌گیر احداث کنند تا از ورود گل‌ولای و رسوبات به رودخانه جلوگیری شود. همچنین، اجرای برنامه‌های بازسازی و احیای زیستگاه‌های تخریب‌شده باید به‌عنوان یک الزام قانونی برای معادن در نظر گرفته شود.

جدول راهکارهای پیشنهادی برای بهبود وضعیت رودخانه هراز

این جدول به‌طور خلاصه راهکارهای پیشنهادی برای کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی رودخانه هراز را نمایش می‌دهد.