الیور استون کودتاچیان ۲۸ مرداد را کجا رسوا کرد؟

در تحلیل کاراکتر الیور استون باید به این مسئله حتما اشاره کنیم که او را نباید به عنوان یک فیلمساز قضاوت کنیم. او یک نظریه‌پرداز و پژوهشگر متبحر حوزه تاریخ است. یکی از معدود آثار استون که مورد توجه رسانه‌های داخلی و خارجی  قرار نگرفت و آنچنان دستمایه تحلیل نبوده، مستند 10 قسمتی با عنوان « تاریخ ناگفته آمریکا به روایت الیور استون». 

با تماشای این مستند ده قسمتی به این نتیجه خواهیم رسید که او فراتر از یک فیلمساز است. این مستنده ده قسمتی نشان می‌دهد او با پژوهش تاریخ ایالات متحده مقام خود را به یک پژوهشگر و نظریه پرداز  ارتقا داده است. سریال «تاریخ ناگفته آمریکا به روایت الیور استون»، موجب بازشناسایی دوباره این شخصیت و رویکردش به تاریخ صد سال گذشته ایالات متحده می‌شود.

سریال « تاریخ ناگفته آمریکا ...» اشکالات درج شده در تاریخ رسمی آمریکا که با ترفندهای مختلف سیاسی تحریف شده را رفع می‌کند. این سریال که استون برای ساختنش حدود 5 سال وقت صرف کرده، اقتباس از کتاب مصوری به همین نام است که  استون آنرا با همکاری پیتر کازنیک استادیار تاریخ در اَمریکن واشنگتن به نگارش درآورده است.

روایت این مجموعه از سال 1900 آغاز می‌شود و تصویری از تیره‌ترین اقدامات آمریکا را عرضه می‌کند که در کتاب‌های درسی تاریخ به صورت تعمدی نادیده گرفته شده است. در واقع تاریخ رسمی که در آمریکا از طریق کتب آموزشی، درسی و حتی دانشگاهی در ایالات متحده ارائه نمی‌شود، نوعی ارائه دروغین و مدرن، برای بازخوانی تاریخ ایالات متحده است. در واقع بازخوانی تاریخ در مراکز رسمی آموزش، نوعی القا غیر واقعی تاثیر ایالات متحده بر تغییر مناسبات جهانی است.

الیور استون در این مستند تلاش می‌کند تاریخ آمریکا را به صورت واقع‌گرایانه‌تری عرضه کند و روایت او بازنمایی مسیر دهشتناکی از تاریخ آمریکاست. ویژگی خاص سریال استون این است که جنبه قضاوت ایدئولوژیکی در محتوای آن تنیده نشده است  و کنش‌گری آمریکا را با چند علامت سئوال در مقاطع مختلف به چالش می‌کشد و پرسشگری درباره تاریخ موجب می‌شود محتوای اثر متقاعده‌تر شود.

مستند تاریخی استون بر اساس واقعیت ‌سازی یک مشی شرافتمندانه در فیلمسازی بنا شده و باید این نکته را در نظر داشت که تاریخ‌نگاری مستند مشروعیت خود را از حقیقت می‌گیرد نه از واقعیت. با دیدن این مستند درخواهیم یافت مولفه‌ای به نام واقعیت همان تاریخی است که در کتب رسمی و آموزشی ایالات متحده درج شده است و حقیقت آنچیزی است که الیور استون در مستند ده قسمتی‌اش درج کرده است. تاریخ پر از جنایت کوچک و بزرگ دولت ایالات متحده است و  استون از این جنایات رونمایی می‌کند.

جنگ ویتنام، سوء قصد به جان اف کندی، پایان کار نیکسون و دوران سیاسی جورج بوش 4 فصل مهم از تاریخ ایالت متحده  را دربر می‌گیرد و استون از دریچه ثبت حقیقت با استنادات بسیار محکم و قوی این چهار رویداد و وقایع مرتبط با آنرا به چالش می‌کشد. اگر مستند استون قبل از 11 سپتامبر ساخته‌ می‌شد مسیر آینده آمریکا در گستردگی جنگ شاید تغییر می‌کرد.

با اینکه  روایت او از نیکسون بر اساس استنادات فراوانی ساخته شده و شبیه مستند شبکه HBO در درباره بدنام‌ترین و متخلف‌ترین رئیس جمهور آمریکا، اما استون به خاطر  روایت‌گری دقیق از دوران نیکسون با موج گسترده‌ای از حملات محافظه‌کاران و جمهوری‌خواهان مواجه می‌شود.

استون به خاطر فیلمی که در مورد کشتن کندی ساخته، همچنین فیلم‌های نیکسون و دبلیو با هجمه‌های جدی مواجه شد. عمده انتقاداتی که استون مطرح می‌کند  این است که  دربازروایی  مستندات درباره مرگ کندی رسانه‌های آمریکایی عوام فریبی می‌کنند و پس از گذشت پنجاه و هفت سال همچنان اصرار به عوام فریبی و ردپای بلوک شرق در ترور کندی را دارند.

مجموعه حقیقت‌نگر استون بر اساس یک بی بندو باری رسانه‌ای ساخته نشده و ضوابط اخلاقی نسبت به اشخاصی از  جمله نیکسون و بوش، ماجرای جنگ ویتنام وروسای جمهور مقصر در این جنگ رعایت شده است. البته استون درباره اشخاصی مثل نیکسون و عاملان ترور جان اف کندی، جورج دبلیو بوش و نیکسون فیلم ساخته است اما آنچه در مجموعه مستندش مطرح می‌کند شنیدنی‌تر است. البته یافتن اشکالات جزئی در این مجموعه فیلم های سیاسی انکارپذیر است  حتی استون در گفتگویی با هالیوود ریپورتر برخی اشتباهات جزئی آثار تاریخی‌اش را قبول کرده است، اشتباهی که به اعتراف خودش عمدی نبوده است. مثلا در یک درام سیاسی – تاریخی استون با جاه‌طلبی منحصر به فردش از یک تا پانزده شخصیت سیاسی را در یک شخصیت ادغام کند و به صورت طبیعی اشتباهاتی پیش می‌آید.

اما تراژدی اثر گذار جورج دبلیو بوش و رسوایی گسترده نیکسون، چیزی نیست که بتوان مثل اشتباهات دیوانه‌وار آبراهیم لینکلن با بزک تاریخ آن‌را پوشاند. 

در هریک از قسمت‌های مجموعه یک روایت تاریخ فراموش شده را بازروایی می‌کند و استون ناگفته‌های خودش را  به جزء به جزء با تماشاگرش در میان می‌گذارد.اوداستان‌های سیاسی به غایت پیچیده را خلاصه‌ مطرح می‌کند تا تاریخ ناگفته برای تماشاگرانی که علاقه‌ای به سیاست ندارند قابل فهم باشد، چون انتقال رخدادهای تاریخی از طریق یک مستند کار بسیار دشواری است.

در هر قسمت یک روایت دستمایه بررسی از زوایه نادیده‌ها و ناگفته‌ها قرار می‌گیرد. پس از انتشار این سریال ده قسمتی دعوای بزرگی میان استون وتاریخ‌دانان  آمریکایی شکل گرفت و این چالش بزرگ او با تاریخ‌دانان آمریکایی به دلیل جهان بینی خاص قرن بیستمی اوست که با همین نگارش تاریخ را تورق می‌کند.

بیشتر این سریال هم درباره موضع شاخ سیاسی استون علیه نظامی‌گری آمریکا و دخالت‌های سازمان سیا. که نمونه صریح آن    مربوط به کودتای سازمان سیا در بیست و هشتم مرداد 1332 در ایران است او در این بخش از مستند عملا سازمان سیا متهم به دخالت در امور ایران می‌کند.

از سوی دیگر ناگفته های استون درباره تاریخ آمریکا به پنهان‌کاری دولت‌های ایالات متحده بازمی‌گردد که همواره آینده سیاسی – اجتماعی مر دم آمریکا را مورد تهدید قرار می‌دهد. استون  در این مستند به صراحت مطرح می‌کند سیاست‌های آمریکا چه در داخل و چه در خارج از کشور، شرافتمندانه نبوده‌اند. از دید او پرده‌پوشی همواره بخشی از سیاست‌های رسمی کاخ سفید است و بیان چنین دیدگاه‌هایی در مجموعه این مستند مخاطرات فراوانی برای استون به همراه داشت. اما حادترین بخش این مستند به طرح موضوع جدیدی باز می‌گردد. استون در این مجموعه ادعا می‌کند ارتش شوروی موج جنگ دوم را دگرگون کرد و حضور ارتش آمریکا در جنگ تغییری در رویه سرنوشت جنگ دوم جهانی نداشت. بررسی تصمیات  رئیس جمهوری وقت آمریکا ترومن  برای استفاده از بمب اتم علیه ژاپن، بخش دیگری از قدرت تاریخی این مجموعه را به رخ می‌کشد. برخی ادعا می‌کنند که ترومن با هدف پایان بخشیدن به جنگ بود اقدام به اینکار کرد اما این مستند مکاشفه‌گر اثبات می‌کند، ایالات متحده از سلاح هسته‌ای در جنگ دوم جهانی استفاده کرد تا  به قدرت برتر پس از جنگ با تهدید سلاح هسته‌ای تبدیل شود.

 حملاتی که به سوی استون می‌شود این است که این افکار تازه نیستند و سال‌هاست که پژوهشگران تاریخ بر سر آن بحث دارند و درباره‌اش کتاب‌های فراوانی نوشته شده است و استون می‌خواهد این جنبه‌های سیاه از گذشته ایالات متحده که توسط پژوهشگران تاریخی  غیر رسمی  تلقی می‌شود را با نمایش جعلی به مردم تحمیل کند اما استدلال‌های استون آنقدر اقناع کننده است که موضوعات مطرح شده نیاز به کنکاش بیشتر پس از تماشا ندارد.

با بررسی ده قسمت این مجموعه مستند به یک نتیجه تمام عیار در مورد دید‌گاه‌های استون خواهیم رسید او  یگانگی آمریکایی یا به عبارتی دیگر استثناگرایی آمریکایی (American exceptionalism) اعتقادی ندارد. ردپای این مفهوم را نخستین بار الکسیس دوتوکویل  در کتاب دموکراسی (1831) در تحلیل جامعه آمریکا مطرح کرد. استثناگرایی آمریکایی بدین معنی است که آمریکا نوع ماهوی از سایر ملل پیشرفته متمایز است. منشا این تمایز، تاریخ، خصوصیات فرهنگی، نهادهای خاص سیاسی، اقتصادی اجتماعی این کشور است، به عقیده معتقدان استثناگرایی آمریکا برای خود آمریکایی‌ها مترادف مفهوم استثناست. دکترین استثنایی بودن آمریکا در جهان از همان آغاز کشف و تصرف این سرزمین و بعدها در جنگ‌های استقلال و پس از آن در نماد آمریکا به عنوان یک قدرت برتر خود را به نمایش می‌گذارد.

این مفهوم در ستادهای انتخاباتی  ریاست جمهوری جمهوری‌خواهان بسیار پررنگ است، جناحی که به شدت به استون حساسیت دارند و  اعتقاد دارند که دموکرات‌های به یگانگی آمریکایی اعتقادی ندارد و  مخالفان این طرز فکر را ضد امپریالیست هم می‌دانند. معتقدین به چنین تفکری برای آمریکا رسالتی قائل هستند در دموکراسی و آزادی‌های فردی در سراسر دنیا که از همان ینگه دنیا بودن ناشی می‌شود. با همین استدلال آمریکا اجازه نمی‌دهد که سازمان‌های جهانی از کشورهای دیگر درباره اتباع آمریکا و سرنوشت سربازان آمریکایی تصمیم بگیرند و نظایر آن. خط فکری کلی است روایت ناگفته تاریخ از الیور استون دنبال رد نظریه ینگه دنیا بودن، یگانگی آمریکایی و استثناگرایی آمریکایی است.

تصور نمی کنیم الیور استون با لحنی ملایم و متواضعانه بتواند موضوع یگانگی آمریکا را از در اذهان عمومی بشکند، چون مردم  آمریکا توسط رسانه‌های اعم از مدیا و سینما طوری تربیت شده‌اند که تصور می‌کنند آمریکا محور جهان، همیشه نیکوکار و بر حق است.