اسنادی از اداره اصل چهار ترومن در ایران را برای نخستین بار منتشر شد

خرابی‌ها بسیار بود و همه تلاش خود را بر بازسازی و نوسازی قرار داده بودند. در این میان اما دولت ایالات متحده که کمترین آسیب ناشی از جنگ را متحمل شده بود و خود را سردمدار بلوک غرب می‌دانست و می‌خواست با کمونیسم مبارزه کند، دست به کار شد. «هری ترومن» با ارائه پیشنهادهایی نظیر دکترین مبارزه با تهدید کمونیسم و کمک به بازسازی اقتصادی کشورهای جنگ‌زده، پیروز انتخابات ریاست جمهوری دوم نوامبر 1948 شد.

این در شرایطی بود که او از یک سال پیش مقدمه‌‎چینی آن را آغاز کرده بود، چنانکه در 12 مارس 1947 لایحه‌‌ا‌‌ی را تحت عنوان «بازدارندگی» تقدیم کنگره کرد که بعدها به دکترین ترومن معروف شد و البته در آن روز گفت: «من معتقدم که سیاست خارجی امریکا باید این باشد که از ملت‌‌های آزادی که‌ در مقابل استیلا و کوشش‌‌های انقیادآمیز اقلیت‌‌های مسلح یا فشارهای‌ خارجی مقاومت می‌‌کنند، حمایت کند.» در همین زمان، 250 میلیون دلار به یونان و 150 میلیون دلار به ترکیه کمک شد.کمی بعد امریکا، اروپا را هم به یاری خواند تا جبهه به اصطلاح غرب در برابر بلوک شرق و کمونیسم که هرروز داشت طرفداران بیشتری پیدا می‌کرد، صف‌آرایی کند و حتی تشکیل پیمان آتلانتیک شمالی(ناتو) نیز در همین راستا بود. آنان در پی این بودند که کشورهای جهان سوم و حتی کمتر توسعه‌یافته را تطمیع کنند و از راه کمک‌های گسترده مالی و به تبع آن، بازسازی، آنان را در سبد توپ‌های خود نگاه دارند.

ترومن، چند ماه بعد، در نطق مهم آغاز دوره دوم ریاست‌جمهوری خود که در 20 ژانویه 1949-30 دی 1327 در کاخ سفید ایراد کرد بر موازین خود پای فشرد و چهار اصل را مطمح نظر قرار داد؛ حمایت از سازمان ملل، ادامه کمک به اروپای خارج از منطقه نفوذ شوروی به‌منظور ترمیم خرابی‌های جنگ و نوسازی از طریق طرح مارشال، کمک نظامی بی‌دریغ به دولت‌های ضد کمونیست و از همه مهم‌تر شریک‌کردن کشورهای دوست و ضدکمونیست در پیشرفت‌های علمی و صنعتی و اعطای این نوع کمک‌ها به کشورهای توسعه نیافته.

او در نطق خود، درباره اصل چهار(Point Four Program) گفت: «ما با یک برنامه شجاعانه برای اینکه پیشرفت‌های علمی و صنعتی خود را در اختیار مناطق عقب‌مانده جهان قرار بدهیم این دوره را آغاز می‌کنیم تا مناطق مزبور به سهم خود به پیشرفت نائل شوند. به عقیده من، ما می‌توانیم ملت‌های صلح‎‌دوست را از علوم و فنون خود برخوردار سازیم تا بتوانند به میل خود به زندگی بهتری دست یابند. با چنین همکاری با ملت‌های دیگر می‌توانیم سرمایه‌گذاری در مناطقی را که فاقد پیشرفت هستند گسترش دهیم.»

طبیعی بود که در مانیفست امپریالیستی و استعماری ترومن، ایران نباید و اصلاً نمی‌توانست مستثنی باشد. به همین سبب، در پاییز 1327 دولت ایران قراردادی با امریکا امضا کرد و مقرر شد تا هیأتی اقتصادی به ایران اعزام شود. نتیجه آن پس از 4 ماه بررسی، تخصیص یک وام 250 میلیون دلاری از بانک صادرات و واردات امریکا برای یک برنامه هفت‌ساله عمرانی با نام «برنامه عمرانی اول1327-1333» بود. محمدرضا پهلوی یک سال بعد، به امریکا رفت تا آنها را مجاب به پرداخت وام کند و البته محمد ساعد مراغه‌ای که در این اثنا، نخست‌وزیری را برعهده داشت هم تبلیغات فراوانی کرد اما در نهایت تنها با پرداخت 500هزار دلارِ آن موافقت شد.

در این میان، سه شرکت نفتی امریکایی موریسون نادسن، استاندارد اویل و اورسیز کانسلتانت، اعلام آمادگی کردند تا با ایران همکاری کنند. جز این، استخدام و اعزام مستشاران اقتصادی امریکا برای کار در تولیدات صنایع و معادن، ساختمان، راه‌ها، ارتباطات، راه‌‌آهن، کشاورزی، برق، آبیاری و امور مالی ایران در دستور کار قرار گرفت. بر اساس اسناد، واردات کالاهای امریکا از این پس، بیست برابر صادرات به ینگه دنیا شد.

به این ترتیب، در سال 1328 اداره اصل چهار ترومن، آغاز به‌‎کار کرد و دو ساختمان برای آن ساخته شد، یکی نبش خیابان آبان (ورشو) و دیگری نبش تخت جمشید (طالقانی ـ ایرانشهر) در این سال‌ها افرادی چون فخرالدین شادمان، ابوالحسن ابتهاج، جمشید آموزگار، اردشیر زاهدی، ایران علاء، هوشنگ انصاری، حسن شهمیرزادی، خلیل طالقانی، منوچهر گودرزی، کریم پاشا بهادری، هوشنگ رام و... به آنجا رفت‌وآمد داشتند. پس از پایتخت، شعباتی نیز در تبریز، شیراز، بابلسر، اصفهان، سنندج و شعبه‌‌ای در خارج تهران مستقر شده و نمایندگانی به اهواز و کرمانشاه اعزام شد.

برای عملیاتی شدن برنامه‌ها، کمیسیون مشترک ایران و امریکا و همچنین صندوق مشترک توسعه امور کشاورزی تشکیل شد. نخستین رئیس اداره اصل چهار، دکتر بنت بود که هواپیمای حامل او در طرشت سقوط کرد و به ایران نرسید. جانشین او ویلیام وارن، سه سال در ایران ماند. در ادامه، موافقت‌نامه‌ای نیز، میان سپهبد حاجعلی رزم‌آرا، نخست‌وزیر وقت و هنری گریدی، سفیرکبیر امریکا در 27مهر 1329 به امضا درآمد.

اداره اصل چهار، حدود 6 هزار کارمند در سراسر ایران داشت و گفته می‌شود در پنج سال نخست، حدود 90 هزار نفر برای اهداف اصل چهار تربیت شدند. این اداره با بودجه‌ای که در اختیار داشت، نزدیک به چهارصد مدرسه در سراسر ایران تا ابتدای دهه 1340 تأسیس کرد.

در کشاورزی، اولین دستگاه‌های جوجه‌کشی جدید را اصل چهار به ایران وارد کرد. همچنین نه تنها اصلاح‌نژاد دام و طیور به‌طور گسترده در برنامه قرار گرفت، که حتی دو نوع‌ نژاد گاو گوشتی و شیرده وارد ایران شد و بعدها مرکز تلقیح مصنوعی در ایران تأسیس شد. برای اقدامات عمرانی در روستاهای ایران، 100 دستگاه جیپ، 30 دستگاه استیشن، 14دستگاه سیار سمعی و بصری برای آموزش به روستاییان تخصیص داده شد.

همچنین علاوه بر کمک‌‌های کشاورزی و آموزشی، فعالیت‌‌هایی در زمینه‌‌ بهداشت عمومی نیز انجام گرفت که بیشتر مختص روستاها بود. ویلیام وارن در خاطرات خود آورده است: «برنامه ما برای تأمین آب پاکیزه از طریق پمپاژ از چاه‌های عمیقی که معمولاً در حیاط مسجد روستا بود، بیماری‌هایی را که منشأشان آب است و جان بچه‌های زیادی را می‌گرفت، ریشه‌کن کرد‌. برنامه ما برای مقابله با بیماری مالاریا که با همکاری سازمان جهانی بهداشت و وزارت بهداشت ایران انجام شد، قاتل شماره یک مردم ایران را از پا درآورد. برنامه‌های واکسیناسیون علیه حصبه و دیفتری بسیار موفق بود و به طور گسترده در مناطق روستایی اجرا شد.»

اما نتیجه نشان می‌دهد، این اقدامات، برای مردم ایران ثمربخش نبود. اگرچه خرابی و بیماری ناشی از جنگ که خود غربی‌ها مسبب آن بودند و بی‌طرفی ایران را به هیچ انگاشتند، ایرانی‌ها را به ستوه آورده بود، اما آنان نمی‌دانستند اصل چهار، نه تنها راه‌گشا نیست، بلکه بار سنگین مالی بر دوش‌ مردم تحمیل می‌کند. نمونه آن، 3 میلیون و 200 هزار ریالی بود که باید ایران بابت هزینه اداری به کمیسیون مشترک ایران و امریکا در جهت اصلاحات روستایی اختصاص می‌داد.

هدف، مبارزه با گسترش کمونیسم بود و استحاله ایران، اما نه تنها تفکر چپ، دست‌کم میان قشر ضعیف، متوسط و طبقه روشنفکر محبوبیت یافت که برنامه‌هایی چون مبارزه با مالاریا، برنامه بهبود آب آشامیدنی روستا‌ها، اصلاح فاضلاب‌ها، بهبود کتاب‌های درسی، آموزش بانوان، بهبود وضعیت کشاورزی، فقط در سطح و پوسته باقی ماند و آنچه ماند، آغاز توجه‌ دادن مردم ایران به مصرف‌گرایی بود که لیبرالیسمِ امریکایی، آن را نمایندگی می‌کرد و هنوز هم می‌کند. اینک از آن دستگاه عریض و طویل، ساختمان تقاطع آبان (ورشو) تخریب شد و ساختمان آجر سه‌سانتی قرمزرنگِ تقاطع تخت جمشید (طالقانی ـ ایرانشهر) متروکه مانده است. جز این، مجموعه‌ای از اسناد اداره اصل چهار و کمیسیون مشترک ایران و امریکا باقی مانده که تعدادی از آنها، در هفتادمین سالروز ایراد نطق ترومن و اعلام اصول چهارگانه، ازسوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در اختیار «ایران» قرار گرفته که برای نخستین بار منتشر می‌شود.

بیانیه ویلیام وارن، رئیس اداره همکاری فنی برای ایران در مورد مزایای اصل چهار ترومن و عدم تمایل امریکا به دخالت در امور سیاسی ایران

مردم کشورهای متحد امریکا که به لطف و عنایت خداوند از نهضت آزادی و سلطنت برخوردار هستند خواهان آنند که با کمک و مساعدت به سایر مردم جهان وسیله‌ای فراهم آورند تا آنان بتوانند با کوشش خود از این مواهب برخوردار شوند. مردم امریکا بنا به درخواست دولت ایران وسیله اصل چهار ترومن که در اینجا به‌نام اداره همکاری فنی برای ایران خوانده می‌شود مبادرت به اجرای طرح‌های بهبود عمومی می‌کند باید دانست که امریکایی‌ها به هیچ وجه مایل به دخالت در امور سیاسی ایران نیستند و در 34 کشور دیگری هم که سازمان اصل چهارم مشغول کار و فعالیت می‌باشد چنین کوششی جهت دخالت درامور سیاسی آنها مبذول نمی‌شود هدف اساسی اصل چهارم درایران و سایر کشورها این است که وسیله رفاه سایر مردم ایران و سایر نقاط را فراهم آورد یا کمک‌های لازم در راه بالابردن سطح تولید مواد غذایی و توسعه فرهنگ و بهداشت عمومی، آنان را راهنمایی بنماید. سازمان اصل چهارم منتهای کوشش خود را به عمل می‌آورد تا به کلیه نیازمندی‌ها و احتیاجات ضروری مردم ایران پی ببرد تا بتواند طوری مساعدت نماید که مردم این کشور خودشان قادر به رفع مشکلات اجتماعی خویش بشوند. سازمان اصل چهارم اداره همکاری فنی برای ایرانی‌ها با کمال اشتیاق حاضر به تشریک مساعی و همکاری با دولت و ملت ایران است تا در همه شئون و درکلیه نقاط کشور به اجرای برنامه‌های نوین و در راه بهبود امورکشاورزی و دامپروری، توسعه فرهنگ و تعمیم بهداشت، اقدامات لازم به عمل آورد. سازمان اصل چهارم با کمال میل همکاری و معاضدت‌های کسانی را که خواهان پیشرفت مردم این سرزمین و آرزومند ترقی نهایی ایران می‌باشد، می‌پذیرد اصل چهارم نه تنها از قبول پیشنهادات شما به سمت همکاری و تشریک مساعی با این سازمان خرسند خواهد شد بلکه نظریات و توجه‌هایی را که به وسیله آنها می‌توان به تعداد بیشتری از مردم کمک و مساعدت نمود مورد توجه دقیق قرار خواهد داد. من اطمینان دارم همانطورکه مردم ساکن سایر نقاط ایران با کمال متانت و علاقه‌مندی با مأموران اصل چهارم همکاری و مساعدت نموده‌اند، شما نیز با همکاری و علاقه‌مندی از هیچ گونه تشریک مساعی با کارکنان این سازمان دریغ نخواهیدکرد.

ویلیام وارن، رئیس اداره همکاری فنی برای ایران / فاقد تاریخ / شناسه سند: 3687-290

مکاتبه کلارک. اس. گریگوری، رئیس کل هیأت عملیات اقتصادی امریکا در ایران (اصل چهار) با وزیر دارایی درخصوص تأسیس پست معاونان اداری وزارتخانه‌ها و شورای عالی بهبود امور اداری؛ 15/2/1335ش.

شناسه سند: 1-53430-240

15 اردیبهشت 1335

جناب آقای غلامحسین فروهر وزیر محترم دارایی

رونوشت طرح تصویبنامه‌ای را که درصورت تصویب هیأت وزیران پست معاونین اداری وزارتخانه‌ها و همچنین شورایعالی بهبود امور اداری را تأسیس می‌نماید به ضمیمه تقدیم می‌دارم. رونوشتی از این طرح نیز به آقای انتظام تقدیم شده است.

به‌طوری که ملاحظه خواهید فرمود طرح پوست وضوحاً حاکی است که مسئولیت اداره امور وزارتخانه به‌طورکلی با وزیر مربوطه می‌باشد. وهمچنین بخوبی نشان می‌دهد که معاون اداری مسئولیت‌های مشخصی برای پیشرفت امور اداری برعهده دارد ولی اختیارات وی محدود به مواردی خواهد بود که ازطرف وزیر مربوطه به وی تفویض شده باشد. معاون اداری در تحت تعلیمات مستقیم وزیر انجام وظیفه نموده و تصمیمات وی پس از مطالعه و تصویب وزیر قابل اجرا خواهد بود. مشاورین امریکایی اصولاً دراین زمینه مشاورین آقایان وزرا خواهند بود.

ممکن است وزیر مربوطه مایل باشد که این مشاورین با معاون اداری وزارتخانه اشتراک مساعی نمایند. اینجانب اطمینان دارد که وزیر مربوطه مایل است در موارد متعددی مشاورین امریکایی مستقیماً به خود وی گزارش دهند.

درخواست هیأت عملیات اقتصادی امریکا در ایران(اصل چهار) از وزارت فرهنگ، مبنی بر معرفی نماینده‌ای به‌منظور شرکت در کنفرانس فرهنگی اداره کل همکاری‌های بین‌المللی واشنگتن دی. سی در تونس؛ 24اکتبر1959م./1/8/1338ش.

شناسه سند: 1-19301-297

24 اکتبر 1959[1 آبان 1338]

جناب آقای دکتر محمود مهران، وزیر محترم فرهنگ

محترماً اشعار می‌دارد که اداره کل همکاری‌های بین‌المللى واشنگتن دی. سی از تاریخ 16 نوامبر الى ۲۰ نوامبر 1959 کنفرانس فرهنگی برای نواحی خاور نزدیک و آفریقا و اروپا ترتیب می‌دهد. محل کنفرانس در تونس خواهد بود و حداکثر 45 نفر در این کنفرانس شرکت خواهند نمود. این عده شامل رؤسا و معاونین مستشاری فرهنگی هیأت عملیات اقتصادی امریکا و یک یا دو نماینده رسمی از وزارت فرهنگِ هر محل می‌باشد. شرکت‌کنندگان از ممالک زیر خواهند بود: ایران. غانا[غنا]. حبشه[اتیوپی]. اردن، ترکیه. یونان. عراق. لیبی. سودان، نیجیریا[نیجریه]. لیبریا. فرانسه. مراکش و تونس. متمنی است یک نفر از اعضای عالی‌مقام آن وزارتخانه را انتخاب و به این اداره در اسرع وقت معرفی نمایند. تاریخ حرکت از تهران روز یکشنبه ۲۳ آبان ۱۳۳۸ - 15 نوامبر 1959 ساعت دو و نیم بعد از نصف شب به وسیله هواپیما خواهد بود.اخبار 24 ساعت گذشته رکنا را از دست ندهید

حمیدرضا محمدی