فولیکول غالب چیست؟
رکنا: فولیکول غالب (Dominant Follicle) به فولیکولی در تخمدان گفته می‌شود که در چرخه قاعدگی رشد بیشتری نسبت به سایر فولیکول‌ها دارد و به مرحله بلوغ می‌رسد. این فولیکول معمولاً در اواسط چرخه (حدود روز ۱۴ در یک چرخه ۲۸ روزه) به اندازه‌ای بین ۱۸ تا ۲۵ میلی‌متر می‌رسد و در نهایت تخمک‌گذاری از طریق آن انجام می‌شود.
به گزارش رکنا، فولیکول ها کیسه‌های کوچکی در تخمدان هستند که حاوی تخمک‌های نابالغ‌اند. در هر چرخه قاعدگی، چندین فولیکول شروع به رشد می‌کنند، اما فقط یکی از آن‌ها (در موارد نادر دو یا بیشتر) به مرحله فولیکول غالب می‌رسد و تخمک‌گذاری را انجام می‌دهد.
فولیکول غالب چیست؟
فولیکول غالب (Dominant Follicle) به فولیکولی در تخمدان گفته می‌شود که در هر چرخه قاعدگی رشد بیشتری نسبت به سایر فولیکول‌ها دارد و در نهایت منجر به تخمک‌گذاری می‌شود. این فولیکول در روزهای نزدیک به تخمک‌گذاری معمولاً به اندازه ۱۸ تا ۲۵ میلی‌متر می‌رسد و پس از دریافت سیگنال‌های هورمونی، تخمک بالغ را آزاد می‌کند.
چرخه رشد فولیکول‌ها و انتخاب فولیکول غالب
در ابتدای هر چرخه قاعدگی، چندین فولیکول در تخمدان رشد خود را آغاز می‌کنند، اما تنها یک فولیکول (و در موارد نادر، بیش از یکی) به مرحله فولیکول غالب می‌رسد. این فرآیند شامل مراحل زیر است:
| مرحله | روزهای چرخه (تقریبی) | اتفاقات کلیدی |
|---|---|---|
| رشد اولیه فولیکول‌ها | ۱ تا ۵ | چندین فولیکول کوچک شروع به رشد می‌کنند. افزایش هورمون FSH باعث تحریک رشد آن‌ها می‌شود. |
| انتخاب فولیکول غالب | ۶ تا ۱۰ | یکی از فولیکول‌ها سریع‌تر رشد کرده و غالب می‌شود. تولید استروژن افزایش می‌یابد. |
| رشد فولیکول غالب | ۱۰ تا ۱۴ | فولیکول غالب به اندازه ۱۸ تا ۲۵ میلی‌متر می‌رسد. سطح استروژن بیشتر شده و فولیکول‌های دیگر تحلیل می‌روند. |
| تخمک‌گذاری | ۱۴ (تقریبی) | افزایش ناگهانی هورمون LH باعث ترکیدن فولیکول و آزاد شدن تخمک می‌شود. |
| تشکیل جسم زرد | ۱۵ تا ۲۸ | فولیکول خالی به جسم زرد تبدیل شده و پروژسترون تولید می‌کند. اگر لقاح رخ ندهد، جسم زرد از بین می‌رود و قاعدگی شروع می‌شود. |
شروع رشد فولیکول‌ها (روزهای ۱ تا ۵ چرخه)
در ابتدای چرخه، چندین فولیکول اولیه (معمولاً بین ۵ تا ۱۰ عدد) شروع به رشد می‌کنند.
این رشد به دلیل افزایش سطح هورمون FSH (هورمون محرک فولیکول) رخ می‌دهد.
انتخاب فولیکول غالب (روزهای ۶ تا ۱۰)
یک فولیکول از سایرین سریع‌تر رشد کرده و به عنوان فولیکول غالب انتخاب می‌شود.
این فولیکول تولید هورمون استروژن را افزایش می‌دهد، که به سرکوب رشد فولیکول‌های دیگر کمک می‌کند.
در همین مرحله، فولیکول غالب شروع به رشد سریع‌تر کرده و در روزهای نزدیک به تخمک‌گذاری به قطر ۱۸ تا ۲۵ میلی‌متر می‌رسد.
مرحله تخمک‌گذاری (حدود روز ۱۴ در یک چرخه ۲۸ روزه)
با افزایش استروژن، مقدار زیادی هورمون LH (لوتئینه‌کننده) آزاد می‌شود.
این افزایش ناگهانی LH باعث ترکیدن فولیکول غالب و آزاد شدن تخمک می‌شود.
این تخمک وارد لوله فالوپ شده و آماده لقاح با اسپرم خواهد بود.
تبدیل فولیکول به جسم زرد (پس از تخمک‌گذاری)
پس از آزاد شدن تخمک، فولیکول غالب به جسم زرد (Corpus Luteum) تبدیل می‌شود.
جسم زرد شروع به ترشح هورمون پروژسترون می‌کند که دیواره رحم را برای لانه‌گزینی جنین آماده نگه می‌دارد.
اگر بارداری رخ ندهد، جسم زرد تحلیل رفته و قاعدگی اتفاق می‌افتد.
اهمیت فولیکول غالب در باروری
نشانه سلامت تخمدان: رشد فولیکول غالب نشان‌دهنده عملکرد طبیعی تخمدان‌ها است.
تعیین زمان تخمک‌گذاری: اندازه‌گیری رشد فولیکول غالب در سونوگرافی می‌تواند بهترین زمان برای اقدام به بارداری را مشخص کند.
استفاده در درمان ناباروری: در روش‌های کمک‌باروری مانند IVF، پزشکان رشد فولیکول غالب را با داروهای تحریک تخمک‌گذاری افزایش می‌دهند.
مشکلات مرتبط با فولیکول غالب
| مشکل | علت احتمالی |
|---|---|
| عدم تشکیل فولیکول غالب | سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS)، اختلالات هورمونی، استرس، کاهش یا افزایش وزن شدید، سطح بالای پرولاکتین. |
| عدم تخمک‌گذاری فولیکول غالب | فولیکول بالغ می‌شود اما ترک نمی‌خورد (کیست فولیکولی ایجاد می‌شود). دلایل آن شامل اختلال در ترشح LH یا عدم تعادل هورمونی است. |
| رشد بیش از یک فولیکول غالب | در برخی درمان‌های ناباروری مانند IVF، بیش از یک فولیکول بالغ شده و احتمال دوقلوزایی افزایش می‌یابد. |
عدم تشکیل فولیکول غالب:
ممکن است در برخی افراد فولیکول غالب تشکیل نشود، که یکی از دلایل عدم تخمک‌گذاری و ناباروری است.
دلایل احتمالی: سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS)، اختلالات هورمونی، استرس، افزایش سطح پرولاکتین، چاقی یا کمبود وزن شدید.
عدم تخمک‌گذاری فولیکول غالب:
در برخی موارد، فولیکول رشد می‌کند اما تخمک را آزاد نمی‌کند، که می‌تواند به تشکیل کیست فولیکولی منجر شود.
بیش از یک فولیکول غالب:
گاهی در برخی چرخه‌ها (به‌ویژه در درمان‌های ناباروری)، بیش از یک فولیکول غالب تشکیل می‌شود که احتمال بارداری دوقلو یا چندقلویی را افزایش می‌دهد.
چگونه فولیکول غالب را بررسی کنیم؟
| روش بررسی | نحوه انجام | کاربرد |
|---|---|---|
| سونوگرافی واژینال | پزشک با سونوگرافی، رشد و اندازه فولیکول را بررسی می‌کند. | بررسی رشد فولیکول و زمان تخمک‌گذاری. |
| آزمایش هورمونی | اندازه‌گیری سطح FSH، LH، استروژن و پروژسترون در خون. | تشخیص مشکلات هورمونی تأثیرگذار بر رشد فولیکول. |
| تست تخمک‌گذاری (LH Test) | آزمایش ادرار برای بررسی افزایش هورمون LH. | تشخیص نزدیک شدن به زمان تخمک‌گذاری. |
سونوگرافی واژینال: بهترین روش برای مشاهده اندازه فولیکول و بررسی رشد آن است.
آزمایش‌های هورمونی: اندازه‌گیری سطح FSH، LH، استروژن و پروژسترون می‌تواند اطلاعات دقیقی درباره عملکرد تخمدان بدهد.
مقایسه فولیکول غالب و سایر فولیکول‌ها
| ویژگی | فولیکول غالب | سایر فولیکول‌ها |
|---|---|---|
| تعداد در هر چرخه | معمولاً ۱ (گاهی ۲ یا بیشتر) | چندین فولیکول شروع به رشد می‌کنند اما تحلیل می‌روند. |
| سرعت رشد | سریع‌تر از سایر فولیکول‌ها | رشد کمتر، به مرور کوچک می‌شوند. |
| اندازه در زمان تخمک‌گذاری | ۱۸ تا ۲۵ میلی‌متر | معمولاً کوچک‌تر از ۱۰ میلی‌متر باقی می‌مانند. |
| هورمون‌های تولیدی | استروژن و پروژسترون (پس از تخمک‌گذاری) | مقدار کمی استروژن، اما نه به اندازه فولیکول غالب. |
| نقش در تخمک‌گذاری | آزادسازی تخمک | در تخمک‌گذاری نقشی ندارند. |
آیا همیشه در هر چرخه فولیکول غالب تشکیل می‌شود؟
خیر، همیشه در هر چرخه فولیکول غالب تشکیل نمی‌شود. در برخی موارد، به دلایل مختلف ممکن است رشد فولیکول‌ها متوقف شود یا هیچ فولیکولی به مرحله غالب نرسد. این وضعیت منجر به عدم تخمک‌گذاری (Anovulation) شده و می‌تواند باعث بی‌نظمی قاعدگی یا ناباروری موقت شود.
دلایل تشکیل نشدن فولیکول غالب
| دلیل | توضیحات |
|---|---|
| اختلالات هورمونی | کاهش یا افزایش غیرطبیعی هورمون‌های FSH، LH، استروژن یا پروژسترون مانع رشد فولیکول می‌شود. |
| سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) | در این بیماری، تخمدان فولیکول‌های زیادی تولید می‌کند، اما آن‌ها به مرحله بلوغ نمی‌رسند. |
| استرس شدید | استرس زیاد می‌تواند باعث اختلال در محور هیپوفیز-تخمدان شده و رشد فولیکول را متوقف کند. |
| وزن کم یا زیاد غیرطبیعی | چاقی یا کاهش شدید وزن باعث تغییر در ترشح هورمون‌ها و جلوگیری از رشد فولیکول غالب می‌شود. |
| بالا رفتن سطح پرولاکتین | افزایش غیرطبیعی این هورمون (مثلاً در دوران شیردهی یا مشکلات غده هیپوفیز) مانع رشد فولیکول می‌شود. |
| یائسگی زودرس یا کاهش ذخیره تخمدان | در برخی زنان، کاهش تعداد فولیکول‌ها باعث عدم تشکیل فولیکول غالب می‌شود. |
| مصرف برخی داروها | بعضی داروهای ضدبارداری، داروهای ضد افسردگی و برخی داروهای درمانی دیگر می‌توانند رشد فولیکول را مهار کنند. |
تشخیص عدم تشکیل فولیکول غالب
سونوگرافی تخمدان: بررسی رشد فولیکول‌ها در طول چرخه قاعدگی
آزمایش‌های هورمونی: بررسی سطح FSH، LH، استروژن و پروژسترون
تست تخمک‌گذاری خانگی: اگر تخمک‌گذاری انجام نشود، افزایش LH دیده نخواهد شد.
چگونه بفهمیم فولیکول غالب رشد کرده و تخمک‌گذاری انجام شده است؟
برای تشخیص رشد فولیکول غالب و وقوع تخمک‌گذاری، روش‌های مختلفی وجود دارد که شامل سونوگرافی، آزمایش‌های هورمونی و علائم جسمی می‌شود.
۱. سونوگرافی فولیکول‌سنجی (دقیق‌ترین روش)
نحوه انجام: پزشک با سونوگرافی واژینال یا شکمی اندازه فولیکول‌ها را در روزهای مختلف چرخه بررسی می‌کند.
علائم رشد فولیکول غالب:
در روزهای ۱۰ تا ۱۴ چرخه، یک فولیکول به اندازه ۱۸ تا ۲۵ میلی‌متر می‌رسد.
علائم تخمک‌گذاری:
فولیکول غالب ناپدید شده یا کاهش اندازه دارد.
مایع آزاد در حفره شکمی (نشانه ترکیدن فولیکول) دیده می‌شود.
۲. آزمایش‌های هورمونی
آزمایش خون یا تست ادرار: برای بررسی تغییرات هورمونی در زمان تخمک‌گذاری.
نشانه‌های رشد فولیکول و تخمک‌گذاری:
| هورمون | نحوه تغییر در زمان تخمک‌گذاری |
|---|---|
| استروژن (E2) | افزایش قبل از تخمک‌گذاری (نشان‌دهنده رشد فولیکول) |
| LH (هورمون لوتئینه‌کننده) | افزایش ناگهانی ۲۴ تا ۳۶ ساعت قبل از تخمک‌گذاری |
| پروژسترون | افزایش پس از تخمک‌گذاری (نشان‌دهنده عملکرد جسم زرد) |
بهترین روش: انجام آزمایش پروژسترون در روز ۲۱ چرخه، اگر سطح آن بالا باشد (بیشتر از ۱۰ نانوگرم در میلی‌لیتر)، احتمالاً تخمک‌گذاری رخ داده است.
۳. تست تخمک‌گذاری خانگی (LH Test)
نحوه انجام: این تست، میزان افزایش هورمون LH را در ادرار اندازه‌گیری می‌کند.
نتیجه:
خط پررنگ: افزایش LH و نزدیک شدن به تخمک‌گذاری (۲۴-۳۶ ساعت آینده)
خط کمرنگ یا بدون خط: تخمک‌گذاری نزدیک نیست.
۴. علائم جسمی تخمک‌گذاری (روش غیرمستقیم)
برخی نشانه‌های طبیعی بدن می‌توانند نشان‌دهنده تخمک‌گذاری باشند، از جمله:
| نشانه جسمی | توضیح |
|---|---|
| ترشحات شفاف و کشدار دهانه رحم | در روزهای نزدیک به تخمک‌گذاری، ترشحات مانند سفیده تخم‌مرغ شده و نشان‌دهنده افزایش استروژن و آماده بودن دهانه رحم برای لقاح است. |
| درد تخمک‌گذاری (میتل اشمرز) | برخی زنان هنگام تخمک‌گذاری دردی خفیف تا متوسط در ناحیه تخمدان حس می‌کنند. |
| افزایش دمای پایه بدن (BBT) | پس از تخمک‌گذاری، دمای بدن حدود ۰.۳ تا ۰.۵ درجه سانتی‌گراد افزایش می‌یابد. |
| افزایش میل جنسی | ناشی از افزایش هورمون‌های تخمک‌گذاری است. |
۵. تأیید تخمک‌گذاری پس از وقوع
اگر تخمک‌گذاری رخ داده باشد، نشانه‌های زیر دیده می‌شود:
سطح پروژسترون در خون بالا می‌رود.
در سونوگرافی جسم زرد در تخمدان دیده می‌شود.
دمای بدن پس از تخمک‌گذاری افزایش پیدا می‌کند و ثابت می‌ماند.
چگونه می‌توان رشد فولیکول غالب را تقویت کرد؟
برای بهبود رشد فولیکول و افزایش شانس تخمک‌گذاری، باید تعادل هورمونی حفظ شود و شرایط مناسبی برای عملکرد تخمدان‌ها فراهم گردد. این کار را می‌توان از طریق اصلاح سبک زندگی، تغذیه مناسب، مکمل‌های مفید و در صورت نیاز داروهای هورمونی انجام داد.
۱. تغذیه مناسب برای رشد فولیکول‌ها
مواد غذایی که به رشد فولیکول غالب کمک می‌کنند:
| ماده مغذی | منابع غذایی | تأثیر بر رشد فولیکول |
|---|---|---|
| پروتئین‌های باکیفیت | گوشت سفید، ماهی، تخم‌مرغ، حبوبات، مغزیجات | تأمین اسیدهای آمینه ضروری برای رشد فولیکول |
| اسیدهای چرب امگا ۳ | ماهی سالمون، گردو، دانه چیا، روغن زیتون | بهبود جریان خون در تخمدان‌ها و تنظیم هورمون‌ها |
| روی (Zinc) | گوشت قرمز، عدس، تخمه کدو، بادام | تقویت تخمک‌گذاری و رشد فولیکول |
| ویتامین D | نور خورشید، شیر، ماهی چرب، زرده تخم‌مرغ | تأثیر مستقیم بر عملکرد تخمدان و رشد فولیکول |
| ویتامین B6 و B12 | موز، گوشت، غلات کامل، اسفناج | کمک به تنظیم استروژن و تقویت تخمک‌گذاری |
| آنتی‌اکسیدان‌ها (ویتامین C و E) | پرتقال، کیوی، بادام، سبزیجات برگ‌سبز | کاهش استرس اکسیداتیو و بهبود کیفیت فولیکول‌ها |
۲. سبک زندگی سالم و تأثیر آن بر رشد فولیکول
کارهایی که به رشد بهتر فولیکول کمک می‌کنند:
ورزش متعادل: ورزش‌های سبک مانند یوگا و پیاده‌روی باعث بهبود جریان خون در تخمدان‌ها می‌شوند.
کاهش استرس: استرس زیاد باعث ترشح کورتیزول شده که می‌تواند تعادل هورمونی را بر هم بزند. مدیتیشن، تمرینات تنفسی و خواب کافی به کاهش استرس کمک می‌کند.
وزن متعادل: چاقی و کمبود وزن هر دو می‌توانند رشد فولیکول را مختل کنند. شاخص توده بدنی (BMI) بین ۲۰ تا ۲۵ ایده‌آل است.
خواب کافی: کمبود خواب باعث اختلال در ترشح ملاتونین و هورمون‌های تولیدمثل می‌شود. ۷ تا ۸ ساعت خواب شبانه ضروری است.
۳. مکمل‌ها و ویتامین‌های مؤثر
برخی مکمل‌ها به رشد فولیکول و تنظیم تخمک‌گذاری کمک می‌کنند:
| مکمل | تأثیر بر رشد فولیکول |
|---|---|
| اینوزیتول (Inositol) | بهبود عملکرد تخمدان، مفید برای زنان مبتلا به PCOS |
| کوآنزیم Q10 (CoQ10) | افزایش کیفیت تخمک و تقویت رشد فولیکول |
| ویتامین D | بهبود تعادل هورمونی و رشد فولیکول غالب |
| Myo-Inositol + D-Chiro Inositol | تنظیم انسولین و افزایش احتمال تخمک‌گذاری |
| ال-آرژینین (L-Arginine) | افزایش جریان خون تخمدان‌ها و تقویت رشد فولیکول |
۴. داروهای تحریک تخمک‌گذاری
در برخی موارد، پزشک ممکن است داروهایی برای تحریک رشد فولیکول غالب تجویز کند:
| دارو | نحوه اثر |
|---|---|
| کلومیفن سیترات (Clomid) | افزایش ترشح FSH و تحریک رشد فولیکول |
| لتروزول (Femara) | کمک به تخمک‌گذاری، مخصوصاً برای زنان مبتلا به PCOS |
| گونادوتروپین‌ها (FSH, HMG) | تزریقی، برای تحریک رشد چند فولیکول |
| هورمون HCG | برای کمک به ترکیدن فولیکول و آزاد شدن تخمک |
۵. روش‌های طبیعی برای تحریک تخمدان و افزایش رشد فولیکول
برخی روش‌های طبیعی نیز می‌توانند به تقویت رشد فولیکول کمک کنند:
دمنوش رازیانه و بابونه: تنظیم هورمون‌های زنانه
مصرف زنجبیل و دارچین: بهبود گردش خون در تخمدان
روغن‌درمانی با روغن کرچک: کاهش التهاب تخمدان و بهبود عملکرد آن
طب سوزنی: افزایش خون‌رسانی به رحم و تخمدان
فولیکول غالب چند روز زنده می‌ماند؟
فولیکول غالب قبل از تخمک‌گذاری زنده است و به رشد خود ادامه می‌دهد، اما پس از آزاد شدن تخمک، دیگر زنده نمی‌ماند و به جسم زرد تبدیل می‌شود.
مراحل و مدت‌زمان بقای فولیکول غالب:
| مرحله | توضیح | مدت‌زمان |
|---|---|---|
| رشد فولیکول غالب | فولیکول از بین چندین فولیکول انتخاب شده و به رشد خود ادامه می‌دهد. | حدود ۵ تا ۷ روز قبل از تخمک‌گذاری |
| بلوغ فولیکول | فولیکول به اندازه ۱۸ تا ۲۵ میلی‌متر می‌رسد. | روز ۱۲ تا ۱۴ چرخه قاعدگی |
| تخمک‌گذاری | فولیکول پاره شده و تخمک آزاد می‌شود. | در عرض ۲۴ تا ۳۶ ساعت پس از افزایش LH |
| بعد از تخمک‌گذاری | فولیکول خالی به جسم زرد (کورپوس لوتئوم) تبدیل می‌شود. | جسم زرد حدود ۱۰ تا ۱۴ روز زنده می‌ماند (در صورت عدم بارداری) |
اگر تخمک‌گذاری انجام نشود:
در بعضی موارد، فولیکول غالب پاره نمی‌شود و تخمک آزاد نمی‌گردد. در این حالت، فولیکول ممکن است به کیست فولیکولی تبدیل شده و برای مدتی در تخمدان باقی بماند.
در صورت بارداری: جسم زرد زنده می‌ماند و تا هفته ۱۰-۱۲ بارداری پروژسترون تولید می‌کند تا زمانی که جفت وظیفه تولید این هورمون را بر عهده بگیرد.
آیا فولیکول غالب می‌تواند باعث درد شود؟
بله، رشد فولیکول غالب و تخمک‌گذاری می‌تواند باعث درد در ناحیه پایین شکم و تخمدان‌ها شود. این درد معمولاً خفیف تا متوسط است و در برخی زنان احساس نمی‌شود، اما در برخی دیگر ممکن است شدیدتر باشد.
۱. درد ناشی از رشد فولیکول غالب
در طول روزهای ۱۰ تا ۱۴ چرخه قاعدگی، فولیکول غالب به اندازه ۱۸ تا ۲۵ میلی‌متر می‌رسد.
این رشد می‌تواند فشار روی تخمدان و کشیدگی دیواره آن ایجاد کند و منجر به درد شود.
درد معمولاً به‌صورت گرفتگی خفیف یا احساس فشار در یک سمت شکم (محل تخمدان فعال) احساس می‌شود.
۲. درد ناشی از تخمک‌گذاری (میتل‌اشمرز – Mittelschmerz)
علت: پاره شدن فولیکول غالب و آزاد شدن تخمک
زمان: حدود ۱۴ روز قبل از پریود بعدی (اواسط چرخه)
ویژگی‌های درد:
درد یک‌طرفه (در سمتی که فولیکول بالغ شده)
خفیف تا متوسط (گاهی در برخی زنان شدید)
احساس گرفتگی، تیر کشیدن یا درد مبهم
ممکن است از چند دقیقه تا چند ساعت طول بکشد (گاهی تا ۲۴ ساعت)
همراه با افزایش ترشحات دهانه رحم (ترشحات شفاف و کشدار شبیه سفیده تخم‌مرغ)
درد تخمک‌گذاری معمولاً طبیعی است، اما اگر خیلی شدید یا طولانی شد، ممکن است نشانه مشکلی مانند کیست تخمدان یا اندومتریوز باشد.
۳. چه زمانی درد فولیکول غیرطبیعی است؟
اگر درد خیلی شدید، مداوم یا همراه با علائم غیرعادی باشد، ممکن است ناشی از مشکلات دیگری باشد:
| علت احتمالی | ویژگی درد | سایر علائم |
|---|---|---|
| کیست فولیکولی | درد طولانی‌تر و شدیدتر | احساس سنگینی، نفخ |
| کیست تخمدان پاره شده | درد ناگهانی و شدید | تهوع، سرگیجه، خونریزی داخلی |
| پیچ‌خوردگی تخمدان | درد شدید و یک‌طرفه | حالت تهوع، استفراغ |
| اندومتریوز | درد شدید در تخمک‌گذاری و پریود | قاعدگی‌های دردناک، ناباروری |
| عفونت لگنی (PID) | درد مداوم | تب، ترشحات غیرطبیعی |
۴. چگونه می‌توان درد فولیکولی را کاهش داد؟
روش‌های ساده برای تسکین درد ناشی از فولیکول غالب و تخمک‌گذاری:
کمپرس گرم روی شکم (به کاهش اسپاسم کمک می‌کند)
مسکن‌های بدون نسخه (مانند ایبوپروفن یا استامینوفن)
فعالیت بدنی سبک (مانند پیاده‌روی) برای بهبود گردش خون
تغذیه سالم و مصرف آب کافی
دمنوش بابونه یا زنجبیل برای کاهش التهاب
-
فیلم از شروع بارش برف در هریس آذربایجانشرقی
ارسال نظر