کاهش 3.7 میلیون هکتاری مساحت جنگل های ایران در 60 سال / ترمیم 9 هزار هکتار از جنگل ها در 3 سال گذشته

مساحت جنگل های ایران که دارای تاج پوشش بیش از 5 درصد هستند، به 14 میلیون و 319 هزار هکتار می رسد. حدود 800 هزار هکتار از مساحت جنگل های ایران را ذخایر ژنتیکی یعنی گونه های حفاظت شده شامل سرخدار، زالزالک، گردو، شیشم و ... تشکیل می دهند. همچنین حدود 300 هزار هکتار از جنگل های هیرکانی که در شمال کشور قرار گرفته اند، به عنوان میراث طبیعی در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده اند. در دهه 90 سالیانه به طور متوسط 14 هزار هکتار از جنگل های ایران سوخته اند و اطلاعات رسمی از کاهش 3.7 میلیون هکتاری مساحت جنگل های ایران در 60 سال گذشته حکایت دارد.

افزایش 4 هزار هکتاری آمار سالیانه آتش سوزی جنگل ها در یک دهه اخیر

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، در سال های اخیر شاهد افزایش نسبی آمار آتش سوزی جنگل ها و مراتع کشور به دلیل وقوع تغییرات اقلیمی، خشکسالی های متوالی، رشد تجاوز به عرصه های طبیعی، تغییر کاربری اراضی ملی و سهل انگاری گردشگران طبیعت و جوامع محلی مجاور عرصه های جنگلی بوده ایم؛ به نحوی که مطابق آمار رسمی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، در حالی که در دهه 80 سالیانه حدود 10 هزار هکتار از جنگل ها و مراتع کشور دچار حریق می شد، در دهه 90 این آمار به سالیانه حدود 14 هزار هکتار رسیده است.

در این میان اما سازمان منابع طبیعی در چند سال گذشته تلاش کرده است که هم پای رشد آمار آتش سوزی جنگل ها و مراتع، به ترمیم و احیای عرصه های جنگلی آسیب دیده از آتش سوزی ها بپردازد؛ اقدامی که بدون شک می تواند در حفظ طبیعت ایران، جلوگیری از کاهش مساحت جنگل های کشور، پیشگیری از بیابان زایی و مقابله با تغییر کاربری اراضی جنگلی موثر باشد؛ آن هم در شرایطی که براساس آمارهای رسمی سازمان منابع طبیعی، مساحت جنگل های دارای تاج پوشش بالای 5 درصد در ایران در 60 سال گذشته از حدود 18 میلیون هکتار به 14.3 میلیون هکتار کاهش یافته است. این یعنی شاهد کاهش 3.7 میلیون هکتاری مساحت جنگل های کشور در 6 دهه اخیر بوده ایم.

البته باید توجه داشت که هیچ گاه نمی توان حتی با یک عملیات چندین ساله انسانی، عرصه هایی را که بر اثر هزاران سال فعالیت طبیعی رشد کرده اند، بعد از وقوع حریق دقیقا مانند پیش از بروز آتش سوزی بازسازی کرد، اما کارشناسان منابع طبیعی تاکید دارند ترمیم عرصه های سوخته تحت هر شرایطی بهتر از رهاسازی آنهاست؛ زیرا این کار منجر به آن می شود که مساحت بیشتری از یک عرصه حتی بعد از وقوع آتش سوزی به عنوان جنگل شناخته شود و در نتیجه، احتمال رشد بیابان زایی و تغییر کاربری اراضی جنگلی کاهش یابد.

اواخر پاییز؛ زمان آغاز فرآیند ترمیم جنگل های سوخته

کامران پورمقدم، رئیس مرکز جنگل های خارج از شمال سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور نیز با تاکید بر این که ترمیم جنگل های سوخته همواره یکی از اولویت های این سازمان در اجرای طرح های جنگل کاری بوده است، به خبرنگار رکنا گفت: اولین کاری که سازمان منابع طبیعی بعد از شناسایی عرصه های آسیب دیده از آتش سوزی جنگل ها انجام می دهد، برنامه ریزی برای احیای این عرصه هاست. در چنین شرایطی ترمیم عرصه های سوخته با تدابیر خاصی انجام می شود تا ما بتوانیم گونه هایی را که مورد آسیب قرار گرفته است، با توجه به توالی های موجود در رویشگاه های طبیعی، احیا کنیم.

وی افزود: ترمیم و احیای عرصه های جنگلی سوخته از اواخر فصل پاییز در قالب عملیات جنگل کاری و توسعه جنگل و با انجام بذرکاری و نهال کاری در عرصه های طبیعی انجام می شود و این عملیات تا پایان زمستان ادامه دارد. ما در سال های 97، 98 و 99 توانسته ایم در حدود 8 تا 9 هزار هکتار از جنگل های خارج از شمال کشور را که بر اثر وقوع آتش سوزی دچار آسیب شده است، بازسازی کنیم و به انجام عملیات جنگل کاری در این مناطق بپردازیم. البته هنوز آمار مربوط به ترمیم جنگل ها در سال 1400 جمع بندی نشده است.

ترمیم جنگل های سوخته چه پیش زمینه هایی دارد؟

نکته مهمی که در این میان باید به آن توجه داشت، این است که مطابق آمارهای رسمی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، در یک دهه گذشته سالیانه به طور متوسط 14 هزار هکتار از عرصه های جنگلی ایران دچار حریق می شود که عمده این حریق ها هم در جنگل های خارج از شمال رخ می دهد. در چنین شرایطی برخی کارشناسان منابع طبیعی معتقدند که احیای تنها 8 تا 9 هزار هکتار از جنگل های سوخته خارج از شمال کشور در مدت سه سال، نسبتا اندک به نظر می رسد.

پورمقدم اما ضمن رد این اظهارات توضیح داد: اساسا در 80 تا 90 درصد از حریق هایی که در رویشگاه های جنگلی اتفاق می افتد، تنها کف جنگل آسیب می بیند و کمتر این حریق ها به تنه و تاج درختان سرایت می کند. این در حالی است که تنها سرایت حریق به تنه و تاج درختان می تواند منجر به از بین رفتن پایه درختی یا درختچه ای شود و اگر این اتفاق رخ دهد، ما ناچاریم به ترمیم جنگل های سوخته بپردازیم.

رئیس مرکز جنگل های خارج از شمال سازمان منابع طبیعی ادامه داد: در هر عرصه ای که عملیات ترمیم جنگل های سوخته انجام می شود، ابتدا باید شرایط طبیعی برای احیای عرصه هایی که دچار حریق شده اند، فراهم شود، زیرا زمانی که عرصه های طبیعی بر اثر آتش سوزی دچار آسیب می شوند، خاک آنها نیز لطمه می بیند و بنابراین پیش از این که ما به احیای پوشش گیاهی در یک عرصه سوخته بپردازیم، باید دو تا سه دوره بارندگی در آن عرصه رخ دهد تا خاک آن منطقه آماده پذیرش گیاهان جدید شود.

وی با بیان این که فراهم شدن شرایط طبیعی، تنها یکی از پیش زمینه های لازم برای شروع عملیات ترمیم عرصه های جنگلی است، عنوان کرد: به جز لزوم فراهم شدن شرایط طبیعی برای احیای عرصه های جنگلی، باید مشارکت بهره برداران عرفی عرصه های جنگلی یعنی کشاورزان و دامدارانی هم که در یک منطقه جنگلی حضور دارند، پیش از احیای عرصه های سوخته جلب شود تا ما بتوانیم با هماهنگی جوامع محلی به اجرای عملیات جنگل کاری و ترمیم عرصه های جنگلی سوخته بپردازیم.

تفاوت نحوه ترمیم عرصه های انبوه با جنگل های تُنُک

پورمقدم در پاسخ به سوال دیگری درباره تفاوت نحوه ترمیم عرصه های جنگلی انبوه با جنگل های تُنُک توضیح داد: همواره در عرصه هایی که به جهت ترمیم سوختگی ها جنگل کاری در آن انجام می شود، میزان انبوهیِ درختان در نوع گونه های انتخابی برای این منظور و تعیین تراکم پایه هایی که در هر هکتار از این عرصه ها کاشته خواهد شد، موثر است.

رئیس مرکز جنگل های خارج از شمال سازمان منابع طبیعی در توضیح بیشتر گفت: اگر میزان تراکم تاج پوشش در یک عرصه از مقدار مشخصی پایین تر باشد، قطعا میزان تابش نور خورشید و درجه حرارت در آن محیط بالاتر خواهد بود و به این ترتیب، نهال هایی که در آن عرصه کاشته می شوند، بیشتر از سایر نهال ها در معرض تهدید عوامل جوی قرار می گیرند؛ بنابراین گونه های گیاهی که در چنین عرصه هایی کاشته می شوند باید گونه های مقاوم تری باشند تا بتوانند شرایط سخت محیطی را تحمل کنند.

وی در ادامه تاکید کرد: در عرصه هایی که تاج پوشش آنها انبوه تر است و نیاز به اجرای عملیات ترمیم پیدا می کنند، چون سایه و نیم سایه وجود دارد، می توان از گونه های اصلی مربوط به هر منطقه استفاده کرد. بنابراین در عرصه هایی که تاج پوشش گیاهی انبوه تر است، فرآیند ترمیم و بازسازی جنگل های سوخته نیز با کیفیت بیشتری انجام می شود.

کمبود اعتبارات تخصیص یافته برای ترمیم جنگل های سوخته

پورمقدم با بیان این که روند انجام عملیات ترمیم جنگل های سوخته به شکل تدریجی انجام می شود، عنوان کرد: فرآیند احیای عرصه های جنگلی که بر اثر حریق آسیب می بینند، یک فرآیند زمان بر است، به نحوی که ابتدا وقتی شرایط طبیعی یک عرصه برای بازسازی آماده می شود، عملیات جنگل کاری، بذرکاری و نهال کاری در آن انجام می شود و بعد هم در صورت تخصیص اعتبارات لازم برای انجام عملیات ترمیم در یک عرصه دیگر، عملیات بازسازی و ترمیم در آن عرصه جنگلی انجام می شود.

رئیس مرکز جنگل های خارج از شمال سازمان منابع طبیعی با تاکید بر این که میزان اعتباراتی که برای ترمیم عرصه های جنگلی در کشورمان تخصیص داده می شود، به هیچ وجه کافی نیست، اظهار داشت: باید توجه داشت که عوامل مختلفی منجر به تخریب جنگل های ایران می شود که آتش سوزی فقط یکی از آنهاست؛ در واقع، عواملی مثل طغیان آفات و امراض و تعهدی های انسانی نیز نقش مهمی در تهدید و تخریب رویشگاه های جنگلی ایران دارد، اما متاسفانه میزان اعتباراتی که برای مبارزه با این تهدیدات و ترمیم جنگل ها در صورت تخریب به سازمان منابع طبیعی ارائه می شود، کافی نیست.

وی در ادامه تاکید کرد: سازمان منابع طبیعی وظیفه دارد که در درجه اول به حفاظت از جنگل ها و مراتع کشور در مقابل تهدیدات موجود بپردازد و در درجه دوم تلاش کند که ترمیم و بازسازی عرصه هایی را انجام دهد که بر اثر آسیب های مختلف تخریب می شوند. بنابراین عمده اعتبارات این سازمان نیز معمولا در راستای حفظ وضع موجود، اقدامات حفاظتی، جلوگیری از وقوع آتش سوزی و اطفای حریق صرف می شود و در ادامه، این سازمان از اعتبارات باقیمانده برای عملیات ترمیم عرصه های آسیب دیده، جنگل کاری و بذرکاری استفاده می کند.

اعتبارات لازم برای حراست و بازسازی جنگل ها کافی نیست

پورمقدم با تاکید مجدد بر کمبود اعتباراتی که برای حفاظت از جنگل ها و بازسازی عرصه های آسیب دیده در اختیار سازمان منابع طبیعی قرار می گیرد، گفت: گستردگی رویشگاه های جنگلی در ایران بسیار زیاد است و قطعا تلاش برای حفاظت و ترمیم عرصه های تخریب شده در 14.3 میلیون هکتار عرصه های جنگلی کشورمان نیاز به تخصیص اعتبارات ویژه ای دارد که متاسفانه سال هاست این اعتبارات در اختیار سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور قرار نمی گیرد.

رئیس مرکز جنگل های خارج از شمال سازمان منابع طبیعی ادامه داد: با وجود این که سازمان منابع طبیعی تلاش های زیادی را برای حفاظت از جنگل های ایران انجام می دهد، اما بازهم برخی اتفاقات مانند خشکسالی ها و طغیان آفات و امراض به صورت غیرمنتظره در عرصه های جنگلی ایران رخ می دهد که آسیب های زیادی را به جنگل های ایران وارد می کند و قطعا مبارزه با این آسیب ها و تلاش برای بازسازی عرصه های آسیب دیده به اعتبارات ویژه ای نیاز دارد که متاسفانه به اندازه کافی به سازمان منابع طبیعی اختصاص داده نمی شود.

وی در پاسخ به این سوال که ترمیم کدام گونه های گیاهی در عرصه های آسیب دیده جنگل های ایران از اهمیت بیشتری برخوردار است، اظهار داشت: رویشگاه های منطقه زاگرس عمدتا شامل گونه های بلوط، بادام، پسته وحشی، کیکم و ارژن است که حفظ و ترمیم این گونه ها برای ما از اهمیت بیشتری برخوردار است. در جنگل های ایران – تورانی نیز حفظ و احیای بادام زارها و بنه زارها برای ما اهمیت خاصی دارد و همچنین در جنگل های جنوب کشور نیز حفاظت از گونه آکاسیا و سایر گونه های گرمسیری بیش از دیگر گونه ها اهمیت دارد و در فرآیند احیای جنگل ها نیز ترمیم این گونه ها از اهمیت بیشتری برخوردار است.

از بین رفتن امکان تغییر کاربری جنگل ها بعد از وقوع حریق با اتمام طرح کاداستر

نکته دیگری که باید به آن توجه داشت، این است که در بسیاری از کشورهای جهان بعد از وقوع آتش سوزی در یک عرصه جنگلی، تا چند دهه جلوی هر گونه ساخت و ساز، تغییر کاربری اراضی طبیعی و اجرای طرح های عمرانی در آن عرصه گرفته می شود تا نهادهای متولی حفاظت از محیط زیست بتوانند بدون هیچ مشکلی به اجرای طرح های ترمیم و بازسازی عرصه های آسیب دیده از وقوع آتش سوزی بپردازند.

پورمقدم ضمن اشاره به این مساله با بیان این که بعد از اتمام طرح حدنگار ملی (کاداستر)، امکان تغییر کاربری اراضی جنگلی بعد از وقوع آتش سوزی ها از بین می رود، اظهار داشت: در ماه های اخیر سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور به پیشرفت های زیادی در زمینه تهیه نقشه های طرح حدنگار ملی رسیده و تهیه نقشه های کاداستر جنگل های کشور تقریبا تمام شده است.

رئیس مرکز جنگل های خارج از شمال سازمان منابع طبیعی ادامه داد: اکنون نقشه های حدنگار تمام عرصه های جنگلی کشور تهیه شده است و به این ترتیب، اگر یک عرصه بر اثر حریق دچار آسیب شود یا برخی افراد در راستای تلاش برای تغییر کاربری اراضی طبیعی اقدام به سوزاندن عمدی جنگل کنند، چون نقشه های کاداستر جنگل های کشور موجود است، ماموران منابع طبیعی می توانند در زمان ترمیم و بازسازی جنگل ها در راستای حفظ مالکیت عمومی بر انفال کشور از این نقشه ها استفاده کنند و جلوی تغییر کاربری اراضی طبیعی را بگیرند.

وی در پایان تصریح کرد: با توجه به تکمیل طرح کاداستر در محدوده عرصه های جنگلی کشور و بارگذاری نقشه های مربوط به این طرح در سامانه های سازمان منابع طبیعی، دیگر این امکان که یک شخص بتواند با سوزاندن عمدی جنگل در راستای تغییر کاربری اراضی تلاش کند، وجود ندارد و اکنون عمده نگرانی ها درباره تعدی به عرصه های جنگلی یا تغییر کاربری آنها بعد از سوختن عمدی یا سهوی، از بین رفته است.