دائمی: رفع فرسودگی و اصلاح شبکه انتقال آب مهمترین نیاز آبی هرمزگان

رکنا قصد دارد در پرونده ای به بررسی اشکالات و انتقادات وارده به تمام سدهای ایران بپردازد. در دومین شماره از این پرونده به سراغ سدهای هرمزگان رفته ایم. سدهای هرمزگان شامل چهار سد اصلی میناب، شمیل و نیان، جگین و سرنی هستند. قائم مقام پیشین وزیر نیرو معتقد است که تمام سدهای هرمزگان سدهای مناسبی هستند که هم جانمایی ساخت آنها مناسب بوده و هم از همان ابتدای احداث کمک مهمی به تامین منابع آبی این استان کرده اند. علیرضا دائمی اما تاکید دارد که با وجود مناسب بودن سدهای هرمزگان ، این استان باید هرچه زودتر به سمت تامین تمام منابع آبی از طریق شیرین سازی آب دریا حرکت کند. اما صرف نظر از تمام مسائل مربوط به سدهای هرمزگان ، این مقام ارشد وزارت نیرو تصریح می کند که اساسی ترین نیاز در حوزه مدیریت آب هرمزگان، رفع فرسودگی و اصلاح شبکه انتقال آب این استان است.

چهار سد اصلی استان هرمزگان

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، استان هرمزگان در حد فاصل منتهی الیه جنوب غربی رشته کوه زاگرس تا آب های آزاد خلیج فارس و دریای عمان واقع شده و فاقد ذخیره برف دائمی است. همچنین با توجه به دمای بالای هوا در بیشتر روزهای سال در این منطقه، بخش مهمی از آب رودخانه های این استان بر اثر گرمای زیاد تبخیر و پس از طی مسافتی کوتاه، خشک می‌شوند.

در این میان اما تعدادی از رودهای استان هرمزگان به علت عبور از نمکزارهای ساحلی یا دشت های گچی ابتدا شور می شوند و سپس به خلیج فارس می ریزند، اما در مجموع رودخانه های اصلی استان هرمزگان به دو گروه تقسیم می‌شوند؛ نخست رودخانه های شور که اغلب در غرب استان جریان دارند، مانند رودخانه های شور، کل و مهران و دوم، رودخانه هایی که آب شیرین دارند و در شمال و شرق استان جریان دارند، مانند رودخانه های گنج و میناب.

از سال های پیش از انقلاب اسلامی تا کنون سدهای مختلفی روی رودخانه های استان هرمزگان ساخته شده است. قدیمی ترین سد این استان، سد میناب است که در سال 53 ساخت آن شروع شد و در سال 62 مورد بهره برداری قرار گرفت و حجم مخزن آن به 270 میلیون متر مکعب می رسد. از این سد نیز هم اکنون برای تامین آب شهرستان های بندرعباس و میناب استفاده می شود.

علیرضا دائمی، قائم مقام پیشین وزیر نیرو در تحلیل موضوع مدیریت آبی استان هرمزگان و نقش سدهای این استان در گفت و گو با رکنا اظهار داشت: زمانی که سد میناب ساخته شد، گمان مسئولان این بود که نیاز آبی استان هرمزگان برای همیشه تامین خواهد شد، اما رفته رفته بروز پدیده خشکسالی، تغییرات اقلیمی و افزایش جمعیت مشخص کرد که سد میناب نمی تواند تمام منابع آبی هرمزگان را تامین کند و به همین دلیل مسئولان به سراغ ساخت سدهای دیگری رفتند و به همین دلیل اکنون سه سد اصلی دیگر نیز در استان هرمزگان وجود دارد.

این پژوهشگر آب ادامه داد: یکی از مهمترین سدهای جدید استان هرمزگان سد جگین در بشاگرد است که ظرفیت مخزن آن به حدود 135 میلیون متر مکعب می رسد و حدود هشت سال قبل مورد بهره برداری قرار گرفت. این سد که حدود 110 کیلومتر از بندر جاسک فاصله دارد، از جمله سدهای بسیار خوب ساخته شده در کشور محسوب می شود، چون از همان زمان احداث، آبگیری مناسبی داشت.

وی درباره دیگر سدهای استان هرمزگان توضیح داد: یکی دیگر از سدهای هرمزگان، سد دوگانه شمیل و نیان است که حدود ده سال قبل با ظرفیت مخزن 100 میلیون متر مکعب در شمال شرق استان هرمزگان به بهره برداری رسید. سد سرنی میناب نیز جدیدترین سد استان هرمزگان است که در سال 98 با ظرفیت رسمی 61 میلیون متر مکعب مورد بهره برداری قرار گرفت. این سد نیز در شرق سد میناب احداث شده و به عنوان کمکی سد میناب، بخشی از منابع آبی استان هرمزگان را تامین می کند.

این مدرس دانشگاه معتقد است که تمام سدهای استان هرمزگان، سدهای مناسبی هستند که هم جانمایی ساخت آنها مناسب بوده و هم از همان ابتدای احداث کمک مهمی به تامین منابع آبی این استان کرده اند. همچنین به گفته این پژوهشگر آب، از آنجایی که سدهای استان هرمزگان در نقاط انتهایی رودخانه ها واقع شده اند و آب از آنها به استان های دیگر انتقال پیدا نمی کند، مانند برخی از دیگر سدهای کشور، در سدهای هرمزگان شاهد تنازعات آبی بین استانی و معضلات زیست محیطی نیستیم.

مصرف آب کشاورزی در هرمزگان نسبتا بهینه است

قائم مقام پیشین وزیر نیرو در ادامه صحبت هایش توضیح داد که یکی از اهداف مهم ساخت سد میناب، تامین بخشی از آب آن برای حوزه کشاورزی بوده است، اما در چهار دهه گذشته و با توسعه زیرساخت های شهری و صنعتی و افزایش جمعیت استان هرمزگان و تغییر الگوی مصرف در این استان و رسیدن سرانه مصرف آب هرمزگان به 200 لیتر در شبانه روز، از اواسط دهه 80 به این سو، مسئولان به این نتیجه رسیدند که سد میناب دیگر کفاف تامین آب تمام مصارف استان هرمزگان را نمی دهد و حتما باید سدهای دیگری نیز در این استان ساخته شود.

در این میان اما با توجه به کمبود منابع آبی در استان هرمزگان و راه اندازی سامانه های شیرین سازی آب دریا در این استان که آب را با نرخی بسیار بالاتر از تصفیه خانه های موجود در سدها به دست مردم می رسانند، رفته رفته کشاورزی سنتی در هرمزگان کنار گذاشته شده است.

به نحوی که به گفته دائمی، اکنون با وجود این که هنوز هم این سبک از کشاورزی در برخی مناطق این استان رواج دارد، اما هرمزگان از جمله استان هایی در کشور است که مصارف صنعتی آب در آن بسیار بیشتر از مصارف کشاورزی است و البته مصرف آب کشاورزی در استان هرمزگان به دلیل رقابتی که بین صنعت و کشاورزی برای مصرف آب وجود دارد، نسبتا بهینه تر از سایر استان هاست.

معاون سابق برنامه ریزی وزارت نیرو در توضیح بیشتر گفت: در استان هرمزگان عمده مصرف آب مربوط به مصارف صنعتی و البته بندرگاه های بزرگی مثل بندر بزرگ شهید رجایی است. همچنین در صنایع کشتی سازی و بخش های مربوط به پر کردن انباره های کشتی ها در این استان آب زیادی مصرف می شود و در مجموع میزان مصرف آب در این بخش ها بسیار بیشتر از میزان مصرف آب کشاورزی در هرمزگان است.

انتقال آب خلیج فارس به فلات مرکزی از مبدا هرمزگان

با وجود این که در سال های اخیر، سدهای دیگری نیز در کنار سد میناب برای تامین آب استان هرمزگان تاسیس شده است، اما مسئولان وزارت نیرو به این نتیجه رسیده اند که با توجه به مجاورت هرمزگان با خلیج فارس و دریای عمان، بهتر است تا حد امکان از شیرین سازی آب دریا برای تامین منابع آبی مورد نیاز این استان استفاده شود و البته در چند سال گذشته بخشی از آب شیرین شده دریا هم با استفاده از خط لوله های بزرگ انتقال آب، از خلیج فارس و دریای عمان به فلات مرکزی و مناطق شرقی کشور منتقل شده است.

قائم مقام پیشین وزیر نیرو در این باره گفت: مهمترین آب شیرین کن موجود در استان هرمزگان، یک سامانه نمک زدایی از آب دریاست که در بندرعباس دایر شده است. این سامانه علاوه بر این که بخشی از آب مورد نیاز استان هرمزگان را تامین می کند، با استفاده از یک خط لوله بزرگ انتقال آب، بخشی از آب صنایع موجود در فلات مرکزی از جمله مس سرچشمه، گل گهر سیرجان و مجتمع چادرملو را نیز تامین می کند.

معاون سابق برنامه ریزی وزارت نیرو ادامه داد: در سامانه موجود در بندرعباس سالانه حدود 150 تا 200 میلون متر مکعب آب دریا شیرین سازی می شود و خط لوله متصل به این سامانه هم اکنون آب مورد نیاز صنایع جنوب کرمان و استان یزد را تامین می کند و البته آب شرب مورد نیاز برخی مناطق استان های هرمزگان، کرمان و یزد نیز که نیاز شدیدی به آب دارند، از همین خط لوله تامین می شود، اما با توجه به هزینه بالای شیرین سازی آب دریا، از آب این سامانه برای مصارف کشاورزی استفاده نمی شود.

این پژوهشگر آب با بیان این که خط لوله انتقال آب از هرمزگان به یزد، اولین خط لوله انتقال آب شیرین شده دریا به مسافت دور در کشور محسوب می شود، عنوان کرد: در سال های اخیر در کنار این خط لوله، خطوط لوله دیگری نیز برای انتقال آب خلیج فارس و دریای عمان به فلات مرکزی و نواحی شرقی کشور کشیده شده است که البته هنوز هیچ کدام از آنها به طور کامل مورد بهره برداری قرار نگرفته اند، اما هم اکنون سالانه 550 میلیون متر مکعب آب شیرین شده از آب های آزاد جنوب کشور به نقاط دیگر ایران منتقل می شود.

نقش مهم سامانه های شیرین سازی آب دریا در تامین آب کیش و قشم

اما صرف نظر از طرح انتقال آب خلیج فارس به فلات مرکزی و مناطق شرقی کشور که یکی از مهمترین خطوط لوله آن از استان هرمزگان آغاز می شود و البته بخشی از آب شرب مردم هرمزگان نیز از طریق آن تامین می شود، بخش عمده ای از آب مورد نیاز دو جزیره اصلی استان هرمزگان یعنی کیش و قشم هم از طریق سامانه های آب شیرین کن تامین می شود.

دائمی ضمن اشاره به این مساله عنوان کرد: سامانه شیرین سازی آب دریا در کیش از سامانه موجود در قشم قدیمی تر است، اما سامانه نمک زدایی آب دریا در قشم که راه اندازی آن از 15 سال پیش آغاز شد، یکی از بزرگترین سامانه های موجود در زمینه شیرین سازی آب دریا در سطح کشور است که هم بخشی از برق و هم بخشی از آب شرب مورد نیاز این جزیره را تامین می کند.

قائم مقام پیشین وزیر نیرو درباره سامانه نمک زدایی از آب دریا در کیش نیز توضیح داد: اولین سیستم تامین آب غیردولتی در ایران در کیش اجرا شده است؛ به نحوی که یک شرکت خصوصی تمام آب شرب مورد نیاز مردم کیش را با استفاده از شیرین سازی آب خلیج فارس تامین می کند و البته قیمت آب شرب کیش بیش از 40 برابر قیمت آب شرب سایر مناطق ایران است.

این پژوهشگر آب درباره علت گران تر بودن آب شرب جزیره کیش نسبت به سایر مناطق کشور توضیح داد: قیمت تمام شده تولید هر متر مکعب آب شرب در سامانه های نمک زدایی به 30 هزار تومان می رسد، این در حالی است که قیمت تمام شده تولید هر متر مکعب آب شرب در شهری مثل تهران حدود 3 هزار تومان است که دولت با نرخ 700 تومان به مردم می فروشد.

آب همه سواحل جنوبی باید از طریق شیرین سازی آب دریا تامین شود

معاون سابق برنامه ریزی وزارت نیرو تصریح کرد: هم اکنون صد در صد آب شرب کیش و قشم از طریق شیرین سازی آب دریا تامین می شود. اتفاقی که برای این دو جزیره بزرگ بسیار منطقی به نظر می رسد، اما در سال های گذشته قرار بود بخشی از آب سد میناب از طریق لوله های زیر دریا به این دو جزیره انتقال پیدا کند که خوشبختانه این طرح متوقف شد.

این پژوهشگر آب درباره علت اصلی توقف طرح انتقال آب از سد میناب به دو جزیره کیش و قشم توضیح داد: در اواسط دهه 80 با وجود این که خطوط لوله مربوط به این طرح نیز خریداری شده بود، اما مسئولان به این نتیجه رسیدند که بسیار بهتر است به جای این که ما آب را به وسیله خطوط لوله زیر دریا به جزایر منتقل کنیم، در همان جزایر سامانه های نمک زدایی از آب دریا را راه بیندازیم.

این مدرس دانشگاه ادامه داد: اکنون تقریبا در تمام جزایر خلیج فارس از شیرین کردن آب دریا برای تامین آب شرب استفاده می شود و با توجه به این که در کشورمان در سال های آتی هرچه بیشتر با تبعات تغییر اقلیم، خشکسالی و البته سوء مدیریت منابع آبی مواجه خواهد شد، بسیار شایسته است که ما برای تامین آب تمام سواحل جنوبی کشور از شیرین سازی آب دریا استفاده کنیم.

قائم مقام پیشین وزیر نیرو، تامین آب شرب با استفاده از شیرین سازی آب دریا در جزایر خلیج فارس را اتفاقی منطقی و مبتنی بر اصول توسعه پایدار توصیف کرد و گفت: تامین آب در خود یک استان یا یک جزیره حتی با هزینه های گزاف تر، بسیار منطقی تر از آن است که بخواهیم آب شیرین را از یک منطقه به منطقه دیگر انتقال دهیم.

وی در ادامه تاکید کرد: معمولا وقتی که آب با هزینه های زیادی تامین می شود، دقت بسیار بیشتری هم در مصرف آن به خرج داده می شود؛ کما این که همین حالا در جزایر کیش و قشم مصرف آب شرب و حتی آب مورد نیاز برای آبیاری فضای سبز نیز با دقت بسیار بیشتری از سایر مناطق کشور انجام می شود.

فرسودگی شبکه انتقال؛ مهمترین معضل مدیریت آب هرمزگان

دائمی بر همین اساس تاکید کرد که با توجه به این که کشورمان در انتظار تبعات ناشی از خشکسالی و تغییرات اقلیمی است، با وجود این که قیمت تمام شده تامین آب با استفاده از شیرین سازی آب دریا نسبت به نرخ تمام شده تامین آب شیرین به وسیله سد بسیار بیشتر است، بر مبنای اصول توسعه پایدار و حفاظت از محیط زیست، بهتر است که هرچه زودتر تمام منابع آبی استان هرمزگان و جزایر خلیج فارس از طریق شیرین سازی آب دریا تامین شود؛ زیرا حجم منابع آبی دریاهای آزاد آن قدر هست که هرچقدر هم آن را شیرین کنیم، هیچ گاه تمام نمی شود و به همین دلیل، منبعی پایدار برای تامین آب به حساب می آید.

قائم مقام پیشین وزیر نیرو همچنین بر لزوم رفع فرسودگی شبکه انتقال آب هرمزگان نیز تاکید کرد و گفت: متاسفانه فرسودگی شبکه انتقال، مهمترین معضل مدیریت آب هرمزگان است، چراکه حداقل 25 درصد آب در این شبکه به هدر می رود، اگر هم ما بخواهیم تمام آب این استان را با استفاده از شیرین سازی آب دریا تامین کنیم، با توجه به هزینه بسیار بالای تولید این آب، دیگر نباید از این شبکه فرسوده برای انتقال آب استفاده کنیم.

این پژوهشگر آب ادامه داد: متاسفانه در استان های جنوبی کشور که در سال های اخیر بدون توجه به اصول توسعه پایدار به شدت گسترش پیدا کرده اند و صنایع و بندرگاه های زیادی در آنها تاسیس شده است، شبکه انتقال آب نیز بدون برنامه ریزی توسعه پیدا کرده است و به همین دلیل، کیفیت شبکه انتقال آب در این استان ها اصلا مناسب نیست.

این مدرس دانشگاه گفت: اگر در سال های آتی ما بخواهیم از آب گران قیمت شیرین شده به وسیله سامانه های نمک زدایی از آب دریا در تمام استان هرمزگان استفاده کنیم، نباید این آب را وارد شبکه ای کنیم که میزان هدررفت آن 25 درصد است، بلکه باید با اصلاح شبکه انتقال آب، میزان هدررفت آن را به 5 تا 10 درصد برسانیم.

وی در پایان تصریح کرد: بنابراین می توان گفت اکنون اساسی ترین نیاز استان هرمزگان در حوزه مدیریت آب، رفع فرسودگی و اصلاح شبکه انتقال آب بخصوص در زمانی است که ما ناچار می شویم تمام آب این استان را با استفاده از شیرین سازی آب دریا تامین کنیم.