توهم چیست؟ + علایم و درمان

به گزارش رکنا،  توهم یک ادراک حسی کاذب است که در غیاب هرگونه محرک خارجی رخ می‌دهد. به این معنا که فرد چیزی را می‌بیند، می‌شنود، حس می‌کند یا درک می‌کند که در واقعیت وجود ندارد. این پدیده معمولاً ناشی از مشکلات مغزی، روانی یا مصرف مواد است.

چرا توهم اتفاق می افتد؟

توهم زمانی اتفاق می‌افتد که مغز، به دلایل مختلف، سیگنال‌هایی را به اشتباه تفسیر کرده و یک ادراک حسی غیرواقعی ایجاد می‌کند. این خطای مغزی ممکن است ناشی از مشکلات روانی، بیماری‌های عصبی، مصرف مواد، خستگی شدید یا حتی استرس باشد.

۱. بیماری‌های روانی

برخی از بیماری‌های روانی باعث تغییر در ادراک و تفکر فرد شده و توهم را ایجاد می‌کنند:

اسکیزوفرنی: رایج‌ترین بیماری که باعث توهم‌های شنوایی و گاهی بینایی می‌شود. فرد ممکن است صداهایی بشنود که به او دستور می‌دهند یا با او صحبت می‌کنند.

افسردگی شدید با علائم روان‌پریشی: برخی افراد مبتلا به افسردگی شدید ممکن است صداهایی را بشنوند که احساس بی‌ارزشی را در آن‌ها تقویت می‌کند.

اختلال دوقطبی: در دوره‌های شیدایی یا افسردگی شدید ممکن است فرد دچار توهم شود.

۲. بیماری‌های عصبی و مغزی

آلزایمر و زوال عقل: افراد مبتلا به زوال عقل گاهی اوقات چیزهایی می‌بینند یا می‌شنوند که وجود ندارند.

صرع: برخی حملات صرعی، به‌ویژه در لوب گیجگاهی، می‌توانند توهم‌های بینایی یا شنوایی ایجاد کنند.

پارکینسون: افراد مبتلا به پارکینسون ممکن است توهم‌های بینایی، مانند دیدن افراد یا حیوانات خیالی، داشته باشند.

تومورهای مغزی: بسته به محل قرارگیری تومور، ممکن است توهم‌های شنوایی، بینایی یا بویایی ایجاد شود.

سکته مغزی: اگر بخش‌هایی از مغز که مسئول پردازش حسی هستند آسیب ببینند، ممکن است فرد دچار توهم شود.

۳. مصرف مواد و داروها

مواد توهم‌زا: موادی مانند LSD، قارچ‌های روان‌گردان، DMT و PCP مستقیماً مغز را تحت تأثیر قرار داده و تجربه‌های خیالی ایجاد می‌کنند.

محرک‌ها: کوکائین، آمفتامین و متامفتامین ممکن است توهم‌های بینایی و حسی ایجاد کنند.

الکل: مصرف بیش از حد الکل یا ترک ناگهانی آن می‌تواند باعث توهم‌های دیداری و شنیداری شود.

برخی داروها: داروهای ضدافسردگی، خواب‌آورها و داروهای پارکینسون ممکن است به‌عنوان عوارض جانبی باعث توهم شوند.

۴. کم‌خوابی شدید و خستگی مفرط

بی‌خوابی طولانی‌مدت می‌تواند باعث ایجاد توهم‌های بصری و شنیداری شود.

افرادی که برای چند روز نخوابیده‌اند ممکن است صداهایی بشنوند یا سایه‌هایی را در اطراف خود ببینند.

۵. استرس و اضطراب شدید

در شرایط استرس بالا، ممکن است فرد به‌طور موقت توهم‌های شنیداری یا بینایی را تجربه کند، به‌خصوص اگر ذهن او بیش‌ازحد درگیر یک موضوع باشد.

در حملات وحشت (پانیک)، ممکن است فرد احساس کند چیزی او را تعقیب می‌کند یا صداهای غیرواقعی بشنود.

۶. تب بالا و عفونت‌ها

تب بسیار بالا، به‌خصوص در کودکان و سالمندان، ممکن است باعث ایجاد توهم‌های دیداری یا شنیداری شود.

برخی عفونت‌های مغزی مانند مننژیت و آنسفالیت می‌توانند باعث توهم شوند.

۷. کمبود اکسیژن و مواد مغذی در مغز

در شرایطی مانند کاهش شدید قند خون (هیپوگلیسمی) یا کمبود اکسیژن در مغز، فرد ممکن است دچار توهم شود.

گرسنگی طولانی‌مدت یا سوءتغذیه شدید نیز می‌تواند باعث این حالت شود.

چگونه می‌توان توهم را کنترل کرد؟

بررسی علت زمینه‌ای (مشکلات روانی، عصبی، یا مصرف مواد)

مراجعه به پزشک در صورت تکرار یا شدت توهم

داروهای ضدروان‌پریشی برای کاهش توهم‌های ناشی از بیماری‌های روانی

بهبود کیفیت خواب و کاهش استرس

انواع توهم و توضیحات آنها

توهم می‌تواند در حواس مختلف رخ دهد و بسته به علت زمینه‌ای، نوع آن متفاوت خواهد بود. در ادامه، انواع اصلی توهم همراه با توضیحات کامل آورده شده است:

۱. توهم بینایی (Visual Hallucinations)

در این نوع توهم، فرد چیزهایی را می‌بیند که در واقعیت وجود ندارند. این تصاویر ممکن است شامل نورهای چشمک‌زن، سایه‌ها، اشکال، حیوانات، اشخاص یا حتی صحنه‌های پیچیده باشد.

دلایل رایج:

اسکیزوفرنی و اختلالات روان‌پریشی: بیماران ممکن است افراد خیالی یا تصاویر ترسناک ببینند.

زوال عقل و آلزایمر: افراد سالمند ممکن است چهره‌های آشنا یا ناشناس را ببینند.

صرع لوب پس‌سری: ممکن است باعث دیدن فلاش‌های نوری یا اشکال هندسی شود.

مصرف مواد توهم‌زا: LSD، قارچ‌های روان‌گردان و DMT باعث ایجاد توهم‌های بینایی می‌شوند.

کم‌خوابی شدید و استرس زیاد: ممکن است فرد دچار توهم‌های گذرا شود.

۲. توهم شنوایی (Auditory Hallucinations)

در این نوع، فرد صداهایی را می‌شنود که منبع خارجی ندارند. این صداها ممکن است شامل زمزمه، موسیقی، نجوا یا حتی مکالمات کامل باشند.

دلایل رایج:

اسکیزوفرنی و اختلالات روانی: شنیدن صداهایی که فرد را راهنمایی یا تهدید می‌کنند.

استرس و اضطراب شدید: گاهی ممکن است فرد نام خود را از جایی که هیچ‌کس حضور ندارد بشنود.

خستگی شدید و کم‌خوابی: ممکن است باعث شنیدن صداهای نامفهوم شود.

مصرف مواد مخدر و الکل: مصرف زیاد الکل یا محرک‌هایی مثل متامفتامین می‌تواند باعث شنیدن صداهای خیالی شود.

بیماری‌های عصبی: مانند تومورهای مغزی که روی سیستم شنوایی تأثیر می‌گذارند.

۳. توهم لمسی (Tactile Hallucinations)

در این حالت، فرد احساس لمس، حرکت یا وجود چیزی روی پوست خود دارد که در واقعیت وجود ندارد. برخی از این احساسات شامل حس سوزش، لمس شدن، یا وجود حشرات روی پوست است.

دلایل رایج:

مصرف مواد مخدر (مانند کوکائین و متامفتامین): افراد ممکن است احساس کنند چیزی زیر پوستشان حرکت می‌کند (توهم حشرات).

اختلالات روانی مانند اسکیزوفرنی: برخی بیماران حس می‌کنند چیزی آن‌ها را لمس می‌کند.

تب بسیار بالا و عفونت‌های شدید: ممکن است باعث ایجاد احساسات عجیب در پوست شود.

بیماری‌های عصبی مانند نوروپاتی محیطی: آسیب عصبی می‌تواند باعث حس لمس غیرواقعی شود.

۴. توهم چشایی (Gustatory Hallucinations)

این نوع توهم شامل احساس طعم‌های غیرواقعی در دهان بدون خوردن چیزی است. معمولاً طعم‌های ناخوشایند مانند تلخ، فلزی یا فاسد احساس می‌شود.

دلایل رایج:

بیماری‌های عصبی مانند صرع لوب گیجگاهی: ممکن است باعث حس چشیدن طعم‌های عجیب شود.

مسمومیت با فلزات سنگین: مانند سرب یا جیوه که باعث ایجاد حس طعم فلزی در دهان می‌شود.

مصرف برخی داروها: داروهای خاصی ممکن است باعث تغییر در حس چشایی شوند.

عفونت‌های دهان و دندان: می‌توانند باعث حس چشایی نادرست شوند.

۵. توهم بویایی (Olfactory Hallucinations)

در این نوع توهم، فرد بوهایی را حس می‌کند که وجود ندارند، مانند بوی دود، سوختگی، گوگرد، یا تعفن.

دلایل رایج:

صرع لوب گیجگاهی: افراد ممکن است بوی سوختگی یا فلز احساس کنند قبل از شروع تشنج.

آلزایمر و زوال عقل: ممکن است باعث تغییر در حس بویایی و ایجاد بوهای خیالی شود.

تومورهای مغزی در ناحیه لوب گیجگاهی یا بویایی: می‌توانند باعث احساس بوهای عجیب شوند.

عفونت‌های سینوسی شدید: ممکن است فرد احساس کند بویی وجود دارد که در واقع وجود ندارد.

۶. توهم حرکتی (Kinesthetic Hallucinations)

این نوع توهم باعث می‌شود فرد احساس کند بدنش در حال حرکت است یا تغییر اندازه داده است، در حالی که هیچ تغییری وجود ندارد.

دلایل رایج:

بیماری‌های عصبی مانند پارکینسون: ممکن است احساس حرکت‌های غیرارادی در بدن ایجاد کند.

تجربه‌های نزدیک به خواب (مانند فلج خواب): فرد ممکن است حس کند که در حال شناور شدن است.

مصرف برخی داروها یا مواد توهم‌زا: ممکن است باعث احساس تغییر در بدن شود.

علل ایجاد توهم

توهم می‌تواند به دلایل مختلفی رخ دهد که برخی از آن‌ها مربوط به مشکلات روانی، برخی به بیماری‌های عصبی و برخی دیگر به مصرف مواد یا شرایط جسمانی خاص مرتبط هستند. در ادامه، مهم‌ترین علل ایجاد توهم را بررسی می‌کنیم:

۱. بیماری‌های روانی

برخی از اختلالات روانی باعث تغییر در ادراک و تفکر فرد شده و منجر به ایجاد توهم می‌شوند.

اسکیزوفرنی: شایع‌ترین اختلالی که باعث توهم‌های شنوایی و گاهی بینایی می‌شود. فرد ممکن است صداهایی بشنود که به او دستور می‌دهند یا او را تهدید می‌کنند.

اختلال دوقطبی: در دوره‌های شیدایی یا افسردگی شدید، فرد ممکن است دچار توهم‌های شنوایی یا بینایی شود.

افسردگی شدید با علائم روان‌پریشی: برخی از افراد مبتلا به افسردگی ممکن است صداهایی را بشنوند که به آن‌ها احساس بی‌ارزشی یا ناامیدی می‌دهند.

اختلال استرس پس از سانحه (PTSD): برخی افراد ممکن است صداهای مرتبط با یک حادثه‌ی دردناک را بشنوند یا تصاویر آن را ببینند.

۲. بیماری‌های عصبی و مغزی

برخی از بیماری‌های مغزی باعث اختلال در عملکرد نورون‌ها شده و توهم ایجاد می‌کنند.

آلزایمر و زوال عقل: افراد مبتلا به زوال عقل ممکن است چهره‌های خیالی ببینند یا صداهایی بشنوند.

صرع، به‌ویژه صرع لوب گیجگاهی: ممکن است باعث توهم‌های بینایی، شنوایی یا بویایی شود.

پارکینسون: بیماران ممکن است اشکال، سایه‌ها یا افراد غیرواقعی ببینند.

تومورهای مغزی: بسته به محل تومور، ممکن است فرد دچار توهم‌های شنوایی، بینایی یا بویایی شود.

سکته مغزی: آسیب به بخش‌هایی از مغز که مسئول پردازش حسی هستند، ممکن است توهم ایجاد کند.

میگرن شدید: در برخی موارد، میگرن باعث دیدن نورهای چشمک‌زن یا اشکال هندسی می‌شود.

۳. مصرف مواد مخدر، الکل و داروها

برخی مواد شیمیایی تأثیر مستقیمی بر مغز گذاشته و باعث ایجاد توهم می‌شوند.

مواد توهم‌زا: مانند LSD، قارچ‌های روان‌گردان، DMT و PCP که باعث تغییرات شدید در ادراک فرد می‌شوند.

محرک‌ها: موادی مانند کوکائین، آمفتامین و متامفتامین ممکن است توهم‌های بینایی و حسی ایجاد کنند.

الکل: مصرف بیش از حد الکل یا ترک ناگهانی آن می‌تواند باعث توهم‌های دیداری و شنیداری شود.

داروهای خاص: برخی داروهای خواب‌آور، ضدافسردگی، داروهای پارکینسون و داروهای ضدتشنج ممکن است به‌عنوان عوارض جانبی باعث توهم شوند.

۴. کم‌خوابی و خستگی شدید

کمبود خواب و خستگی مفرط می‌تواند بر عملکرد مغز تأثیر گذاشته و باعث توهم شود.

بی‌خوابی طولانی‌مدت: ممکن است باعث ایجاد توهم‌های بصری و شنیداری شود.

کم‌خوابی ناشی از کار زیاد یا استرس: افرادی که برای مدت طولانی نخوابیده‌اند، ممکن است صداهایی بشنوند یا سایه‌هایی ببینند.

فلج خواب (Sleep Paralysis): در این حالت، فرد در هنگام خواب یا بیدار شدن احساس می‌کند موجوداتی در کنار او حضور دارند یا او را لمس می‌کنند.

۵. استرس و اضطراب شدید

اضطراب و فشار روانی زیاد ممکن است باعث توهم‌های گذرا شود.

حملات پانیک (Panic Attacks): ممکن است فرد احساس کند چیزی او را تعقیب می‌کند یا صداهای غیرواقعی بشنود.

اضطراب شدید و خستگی روانی: ممکن است باعث شنیدن صداهای خیالی (مانند شنیدن نام خود از دور) شود.

فشار کاری و استرس بیش‌ازحد: برخی افراد در شرایط استرس‌زا ممکن است سایه‌ها یا حرکاتی را از گوشه چشم خود ببینند که در واقعیت وجود ندارند.

۶. تب بالا و عفونت‌ها

برخی بیماری‌های عفونی که باعث تب بالا می‌شوند، می‌توانند منجر به توهم شوند.

تب بسیار بالا (مخصوصاً در کودکان و سالمندان): ممکن است باعث توهم‌های دیداری و شنیداری شود.

عفونت‌های مغزی مانند مننژیت و آنسفالیت: ممکن است باعث ایجاد توهم‌های شدید شود.

عفونت‌های سیستمیک شدید: مانند سپسیس که در آن بدن دچار عفونت شدید می‌شود و مغز تحت تأثیر قرار می‌گیرد.

۷. کمبود اکسیژن و مواد مغذی در مغز

افت شدید قند خون (هیپوگلیسمی): در افرادی که دیابت دارند، افت شدید قند خون ممکن است باعث توهم‌های بینایی و گیجی شود.

کمبود اکسیژن در مغز (هایپوکسی): ممکن است به دلیل مشکلات ریوی، بیماری‌های قلبی یا قرار گرفتن در ارتفاع زیاد ایجاد شود.

سوءتغذیه شدید: کمبود ویتامین B1 (تیامین) و B12 ممکن است باعث توهم شود.

کم‌آبی بدن (دهیدراتاسیون شدید): ممکن است روی عملکرد مغز تأثیر بگذارد و توهم ایجاد کند.

مقایسه توهم (Hallucination) و خطای ادراکی (Illusion)

آیا توهم خطرناک است؟

توهم می‌تواند خطرناک باشد، اما میزان خطر آن بستگی به علت، نوع توهم و شدت آن دارد. برخی از توهم‌ها بی‌ضرر یا موقتی هستند، درحالی‌که برخی دیگر ممکن است زندگی فرد یا اطرافیان او را تهدید کنند. در ادامه، بررسی می‌کنیم که چه شرایطی باعث خطرناک شدن توهم می‌شود.

۱. مواردی که توهم خطرناک نیست

در برخی موارد، توهم خفیف است و معمولاً خطری ندارد:

توهم ناشی از خستگی یا کم‌خوابی: مثلاً شنیدن صدای نام خود درحالی‌که کسی شما را صدا نزده است.

توهم ناشی از تب بالا (به‌خصوص در کودکان و سالمندان): معمولاً پس از بهبود بیماری از بین می‌رود.

توهم‌های گذرا در اثر استرس شدید یا اضطراب: این نوع توهم‌ها معمولاً موقتی هستند و با کاهش استرس برطرف می‌شوند.

۲. مواردی که توهم ممکن است خطرناک باشد

برخی توهم‌ها می‌توانند خطرناک باشند و نیاز به بررسی پزشکی داشته باشند:

الف) توهم در بیماری‌های روانی شدید

برخی بیماری‌های روانی، مانند اسکیزوفرنی، اختلال دوقطبی با علائم روان‌پریشی و افسردگی شدید همراه با هذیان، ممکن است فرد را وادار به رفتارهای خطرناک کنند.

مثال: فردی که صدایی می‌شنود که به او دستور می‌دهد به خود یا دیگران آسیب بزند.

خطر: ممکن است فرد تحت تأثیر این توهم‌ها به خودکشی، خشونت یا رفتارهای غیرمنطقی روی آورد.

ب) توهم ناشی از مصرف مواد مخدر یا ترک آن

برخی مواد توهم‌زا مانند LSD، متامفتامین، کوکائین و PCP می‌توانند توهم‌های شدید ایجاد کنند.

مثال: فردی که توهم دارد که می‌تواند پرواز کند و از ارتفاع می‌پرد.

خطر: رفتارهای پرخطر، توهم‌های پارانوئیدی (مثلاً تصور اینکه کسی می‌خواهد به او آسیب برساند) و خشونت.

ج) توهم در بیماری‌های عصبی و مغزی

برخی بیماری‌ها مانند آلزایمر، پارکینسون، صرع، تومورهای مغزی و سکته مغزی ممکن است توهم ایجاد کنند.

مثال: فرد مبتلا به آلزایمر که فکر می‌کند افراد غریبه در خانه‌اش هستند و به آن‌ها حمله می‌کند.

خطر: استرس شدید، واکنش‌های خطرناک و ناتوانی در تشخیص واقعیت.

د) توهم ناشی از کمبود اکسیژن یا سوءتغذیه

کمبود شدید اکسیژن یا قند خون (در افراد دیابتی) می‌تواند باعث توهم شود.

مثال: فردی که دچار افت شدید قند خون شده و صداهای عجیب می‌شنود یا اشیای غیرواقعی می‌بیند.

خطر: از دست دادن هوشیاری، تشنج یا رفتارهای غیرعادی که ممکن است به آسیب منجر شوند.

راه‌های درمان توهم

درمان توهم بستگی به علت ایجاد آن دارد. برخی از توهم‌ها ممکن است موقتی باشند و خودبه‌خود از بین بروند، اما در بسیاری از موارد، مداخلات پزشکی و روان‌درمانی لازم است. در ادامه، روش‌های مختلف درمان توهم را بررسی می‌کنیم.

۱. درمان دارویی

اگر توهم ناشی از بیماری‌های روانی یا عصبی باشد، معمولاً از داروهای زیر استفاده می‌شود:

الف) داروهای ضد روان‌پریشی

این داروها برای درمان توهم ناشی از اسکیزوفرنی، اختلال دوقطبی و سایر بیماری‌های روانی تجویز می‌شوند:

هالوپریدول (Haloperidol)

ریسپریدون (Risperidone)

اولانزاپین (Olanzapine)

کوئتیاپین (Quetiapine)

ب) داروهای ضد افسردگی و ضد اضطراب

اگر توهم ناشی از افسردگی شدید یا اضطراب باشد، ممکن است پزشک این داروها را تجویز کند:

سرترالین (Sertraline)

فلوکستین (Fluoxetine)

کلونازپام (Clonazepam) (برای کنترل اضطراب شدید)

ج) داروهای مخصوص بیماری‌های عصبی

برای درمان توهم در بیماران مبتلا به آلزایمر، پارکینسون یا صرع، از داروهای زیر استفاده می‌شود:

دونپزیل (Donepezil) و ممانتین (Memantine) برای آلزایمر

لوودوپا (Levodopa) برای پارکینسون

داروهای ضد تشنج برای بیمارانی که توهم ناشی از صرع دارند

د) داروهای سم‌زدایی برای ترک مواد مخدر

اگر توهم ناشی از مصرف یا ترک مواد مخدر باشد، ممکن است پزشک داروهایی برای کاهش علائم ترک تجویز کند.

۲. روان‌درمانی و مشاوره

برای درمان توهم، مخصوصاً در مواردی که علت آن بیماری روانی، اضطراب یا استرس است، روان‌درمانی می‌تواند بسیار مفید باشد.

درمان شناختی-رفتاری (CBT): به فرد کمک می‌کند که توهم‌های خود را درک کند، افکار نادرست را شناسایی کرده و راه‌های مقابله با آن‌ها را یاد بگیرد.

روان‌درمانی حمایتی: به بیمار کمک می‌کند با استرس و اضطراب خود کنار بیاید.

مدیریت استرس و روش‌های آرام‌سازی: تکنیک‌هایی مانند مدیتیشن، یوگا و تمرینات تنفسی می‌توانند در کاهش توهم ناشی از استرس مؤثر باشند.

۳. تغییر سبک زندگی و درمان‌های مکمل

افزایش کیفیت خواب: کم‌خوابی یکی از دلایل شایع توهم است. تنظیم خواب و رعایت بهداشت خواب (مانند خوابیدن در ساعت مشخص و دوری از استرس قبل از خواب) می‌تواند مؤثر باشد.

مدیریت استرس: انجام تمرینات آرامش‌بخش، ورزش منظم و تکنیک‌های کاهش اضطراب مانند یوگا و مدیتیشن می‌توانند به کاهش توهم کمک کنند.

اصلاح تغذیه: مصرف غذاهای سالم، پرهیز از الکل و مواد مخدر، و دریافت ویتامین‌های ضروری (مانند ویتامین B12) می‌تواند تأثیر مثبت داشته باشد.

اجتناب از مواد محرک: ترک مصرف مواد مخدر، الکل و داروهای غیرمجاز که ممکن است باعث توهم شوند.

۴. درمان اورژانسی در موارد شدید

اگر فرد دچار توهم‌های خطرناک شود (مثلاً فکر کند کسی قصد آسیب رساندن به او را دارد و رفتارهای خشونت‌آمیز نشان دهد)، باید فوراً تحت مراقبت پزشکی قرار گیرد. در برخی موارد، بستری شدن در بیمارستان برای کنترل وضعیت ضروری است.

۵. درمان‌های پزشکی در بیماری‌های خاص

اگر توهم ناشی از بیماری‌های مغزی مانند سکته یا تومور باشد: نیاز به درمان تخصصی مانند جراحی یا داروهای مخصوص دارد.

اگر توهم ناشی از عفونت، کمبود اکسیژن یا قند خون باشد: درمان شامل مصرف آنتی‌بیوتیک، اکسیژن‌درمانی یا تزریق گلوکز خواهد بود.