تورم چیست؟ + فرمول محاسبه نرخ تورم

به گزارش رکنا، تورم یعنی افزایش عمومی و مداوم قیمت کالاها و خدمات در یک بازه زمانی مشخص. وقتی تورم بالا باشد، قدرت خرید مردم کاهش پیدا می‌کند، چون با همان مقدار پول ، کالاها و خدمات کمتری می‌توان خرید.

انواع تورم

تورم انواع مختلفی دارد که بر اساس دلایل و شدت آن دسته‌بندی می‌شود. اینجا چند نوع مهم را برات توضیح می‌دهیم:

۱. تورم خزنده (ملایم)

نرخ تورم کم و قابل‌کنترل (معمولاً سالانه زیر ۳٪)

تأثیر منفی زیادی روی اقتصاد ندارد

نشانه رشد طبیعی اقتصاد است

مثال: قیمت یک لیتر شیر امسال ۱۰ هزار تومان است، سال بعد ۱۰,۳۰۰ تومان می‌شود.

۲. تورم شدید (شتابان)

نرخ تورم بالا (معمولاً بین ۱۰٪ تا ۲۰٪ یا بیشتر)

باعث کاهش قدرت خرید و افزایش هزینه‌های زندگی می‌شود

کنترل آن سخت‌تر است و ممکن است اقتصاد را بی‌ثبات کند

مثال: قیمت یک لیتر شیر در سال ۱۰ هزار تومان است، سال بعد ۱۵ هزار تومان می‌شود.

۳. ابر تورم (Hyperinflation)

تورم بسیار شدید و خارج از کنترل (مثلاً بالای ۵۰٪ در ماه)

ارزش پول به‌شدت کاهش می‌یابد

مردم سعی می‌کنند هر چه سریع‌تر پولشان را خرج کنند، چون فردا ارزشش کمتر می‌شود

معمولاً نتیجه چاپ بیش از حد پول توسط دولت است

مثال: در زیمبابوه، در یک دوره، قیمت‌ها روزانه چندین برابر می‌شدند!

۴. تورم رکودی (Stagflation)

ترکیب تورم بالا با رکود اقتصادی

همزمان قیمت‌ها بالا می‌رود و تولید کاهش پیدا می‌کند

بیکاری زیاد شده و رشد اقتصادی منفی است

کنترل آن بسیار سخت است

مثال: دهه ۱۹۷۰ در آمریکا که قیمت نفت بالا رفت، تولید کاهش یافت و بیکاری زیاد شد.

۵. تورم تقاضا محور (Demand-Pull Inflation)

وقتی تقاضا برای کالاها و خدمات بیشتر از عرضه باشد

افزایش تقاضا باعث افزایش قیمت‌ها می‌شود

معمولاً در دوره‌های رونق اقتصادی اتفاق می‌افتد

مثال: مردم پول زیادی دارند و همه می‌خواهند خانه بخرند، قیمت خانه ناگهان بالا می‌رود.

۶. تورم هزینه محور (Cost-Push Inflation)

افزایش هزینه‌های تولید باعث بالا رفتن قیمت‌ها می‌شود

افزایش قیمت مواد اولیه، دستمزدها یا هزینه‌های حمل‌ونقل تأثیر دارد

حتی اگر تقاضا زیاد نشود، قیمت‌ها بالا می‌رود

مثال: اگر قیمت نفت بالا برود، هزینه تولید و حمل‌ونقل افزایش پیدا می‌کند و قیمت همه چیز از نان تا بلیت هواپیما بالا می‌رود.

۷. تورم انتظاری

وقتی مردم انتظار داشته باشند قیمت‌ها افزایش پیدا کند، باعث افزایش واقعی قیمت‌ها می‌شود

افراد زودتر خرید می‌کنند تا قبل از گران شدن، کالا را داشته باشند

این رفتار باعث افزایش تقاضا و در نتیجه افزایش قیمت‌ها می‌شود

مثال: مردم می‌شنوند که قرار است قیمت خودرو بالا برود، سریع خرید می‌کنند و همین باعث افزایش قیمت خودرو می‌شود.

دلایل تورم

اینجا یک جدول از دلایل تورم با توضیحات و مثال‌های کوتاه برای هر کدام آورده‌ایم:

۱. افزایش تقاضا (تقاضا محور)

وقتی مردم تمایل زیادی به خرید یک کالا یا خدمت داشته باشند ولی عرضه آن محدود باشد، قیمت آن افزایش می‌یابد. این نوع تورم معمولاً در دوره‌های رونق اقتصادی اتفاق می‌افتد.

مثال: اگر مردم ناگهان بخواهند خانه بخرند ولی تعداد خانه‌های آماده کم باشد، قیمت مسکن بالا می‌رود.

۲. افزایش هزینه تولید (هزینه محور)

اگر هزینه‌های تولید مثل مواد اولیه، دستمزد کارگران یا هزینه‌های حمل‌ونقل افزایش پیدا کند، تولیدکنندگان مجبور می‌شوند قیمت محصولاتشان را بالا ببرند.

مثال: وقتی قیمت نفت افزایش پیدا کند، هزینه حمل‌ونقل بالا می‌رود، در نتیجه قیمت کالاهای دیگر هم افزایش می‌یابد.

۳. افزایش نقدینگی

نقدینگی یعنی مقدار پولی که در گردش است. اگر دولت بیش از حد پول چاپ کند یا وام‌های زیادی بدهد، مردم پول بیشتری برای خرج کردن خواهند داشت، ولی چون کالا و خدمات به همان اندازه زیاد نشده، قیمت‌ها بالا می‌رود.

مثال: اگر دولت بدون پشتوانه پول زیادی چاپ کند، ارزش پول کاهش پیدا می‌کند و قیمت همه چیز گران‌تر می‌شود.

۴. تورم انتظاری

وقتی مردم فکر کنند که قیمت‌ها قرار است افزایش یابد، زودتر خرید می‌کنند تا قبل از گرانی کالاها را داشته باشند. این باعث افزایش واقعی قیمت‌ها می‌شود.

مثال: اگر شایعه شود که قیمت دلار گران می‌شود، مردم شروع به خرید دلار می‌کنند و همین باعث افزایش قیمت واقعی دلار می‌شود.

۵. کسری بودجه دولت

اگر دولت بیش از درآمدش خرج کند، ممکن است برای جبران هزینه‌ها پول چاپ کند یا وام بگیرد. این کار باعث افزایش نقدینگی و در نتیجه افزایش قیمت‌ها می‌شود.

مثال: اگر دولت برای پرداخت حقوق کارمندان پول چاپ کند، مقدار پول زیاد شده ولی کالاها همان مقدار باقی مانده‌اند، پس قیمت‌ها بالا می‌رود.

۶. شوک‌های اقتصادی

حوادث غیرمنتظره مانند جنگ، تحریم، بحران‌های جهانی یا بلایای طبیعی می‌توانند باعث کمبود کالاها و افزایش قیمت‌ها شوند.

 مثال: اگر جنگی رخ دهد و صادرات نفت کم شود، قیمت نفت در جهان بالا می‌رود و هزینه حمل‌ونقل و تولید نیز افزایش می‌یابد.

تورم را می‌توان با استفاده از شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI) یا سایر شاخص‌های قیمت محاسبه کرد. در اینجا روش محاسبه تورم به طور ساده توضیح داده شده است:

فرمول محاسبه نرخ تورم

نرخ تورم=CPI در سال جاری−CPI در سال پایهCPI در سال پایه×100\text{نرخ تورم} = \frac{\text{CPI در سال جاری} - \text{CPI در سال پایه}}{\text{CPI در سال پایه}} \times 100نرخ تورم=CPI در سال پایهCPI در سال جاری−CPI در سال پایه​×100

مراحل محاسبه تورم

1. شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI) را بیابید

   • این شاخص نشان‌دهنده میانگین قیمت یک سبد مشخص از کالاها و خدمات در یک دوره زمانی خاص است.
   • معمولاً این داده‌ها را بانک مرکزی یا سازمان آمار منتشر می‌کند.

2. CPI دو دوره زمانی را مقایسه کنید

   • برای مثال، اگر CPI در سال 1402 برابر با 250 و در سال 1401 برابر با 200 باشد، داریم:

نرخ تورم=250−200200×100=25%\text{نرخ تورم} = \frac{250 - 200}{200} \times 100 = 25\%نرخ تورم=200250−200​×100=25%

3. تفسیر نتایج
   • اگر نرخ تورم مثبت باشد، یعنی قیمت‌ها افزایش یافته‌اند.
   • اگر نرخ تورم منفی باشد (کاهش قیمت‌ها)، به آن تورم منفی (Deflation) می‌گویند.

روش‌های دیگر محاسبه تورم

• شاخص قیمت تولیدکننده (PPI): بررسی قیمت کالاها در سطح تولید.
• شاخص ضمنی تولید ناخالص داخلی (GDP Deflator): محاسبه تورم بر اساس کل اقتصاد.

اگر بخواهیم نرخ تورم سال‌های اخیر را محاسبه و نمایش دهیم، می‌توانیم از جدول زیر استفاده کنیم:

چگونه می‌توان تورم را کنترل کرد؟

برای کنترل تورم، چندین راهکار اقتصادی وجود دارد که معمولاً توسط دولت‌ها و بانک‌های مرکزی اجرا می‌شود. در اینجا به چند روش مهم اشاره می‌کنیم:

۱. کنترل نقدینگی (سیاست‌های پولی)

افزایش نرخ بهره: وقتی نرخ بهره بالا برود، قرض گرفتن پول گران‌تر می‌شود و مردم و کسب‌وکارها تمایل کمتری به قرض گرفتن دارند. این کاهش تقاضا باعث کاهش فشار بر قیمت‌ها می‌شود.

کاهش چاپ پول: اگر دولت یا بانک مرکزی پول بیشتری چاپ کند، نقدینگی در بازار افزایش می‌یابد و باعث افزایش تورم می‌شود. بنابراین باید از چاپ بی‌رویه پول خودداری کنند.

۲. سیاست‌های مالی (کنترل بودجه دولت)

کاهش کسری بودجه: دولت باید از خرج بیشتر از درآمد خود جلوگیری کند. با کاهش کسری بودجه و کنترل هزینه‌ها، نقدینگی کمتری وارد بازار می‌شود و تورم کاهش می‌یابد.

افزایش مالیات: افزایش مالیات‌ها می‌تواند به کاهش مصرف عمومی و کاهش تقاضا منجر شود که در نتیجه فشار تورمی کمتر می‌شود.

۳. افزایش تولید و عرضه کالاها و خدمات

حمایت از تولیدکنندگان داخلی: اگر تولید کالاها و خدمات داخلی افزایش یابد، عرضه بیشتر از تقاضا خواهد شد و این می‌تواند به کاهش قیمت‌ها کمک کند.

حذف موانع تولید: دولت باید شرایطی را فراهم کند که تولیدکنندگان بتوانند با هزینه کمتر تولید کنند، مثلاً از طریق کاهش هزینه‌های واردات یا حذف برخی مقررات دست‌وپاگیر.

۴. تنظیم بازار و جلوگیری از انحصار

رقابت در بازار: اگر رقابت در بازار بیشتر شود، قیمت‌ها ثابت یا کاهش می‌یابند. دولت باید مانع از ایجاد انحصارهای اقتصادی شود که باعث بالا رفتن قیمت‌ها می‌شوند.

کنترل قیمت‌ها: در برخی موارد خاص (مثل قیمت‌های حیاتی یا ضروری)، دولت ممکن است قیمت‌ها را به‌طور موقت کنترل کند تا از افزایش شدید آن‌ها جلوگیری کند.

۵. سیاست‌های ارزی

کنترل نرخ ارز: در برخی کشورها، تورم به دلیل نوسانات نرخ ارز ایجاد می‌شود. بانک مرکزی می‌تواند با دخالت در بازار ارز، از کاهش شدید ارزش پول ملی جلوگیری کند.

تقویت ذخایر ارزی: داشتن ذخایر ارزی کافی به دولت این امکان را می‌دهد که در مواقع ضروری وارد بازار ارز شود و از افت سریع ارزش پول ملی جلوگیری کند.

۶. حفظ اعتماد عمومی

شفافیت و پیش‌بینی‌پذیری سیاست‌ها: مردم و کسب‌وکارها وقتی از سیاست‌های اقتصادی دولت مطمئن باشند، تصمیمات اقتصادی بهتری می‌گیرند. این به کنترل تورم کمک می‌کند.

ابر تورم چیست؟

ابر تورم (Hyperinflation) زمانی است که نرخ تورم به طور بی‌سابقه‌ای افزایش می‌یابد و به شدت از کنترل خارج می‌شود. در این وضعیت، قیمت‌ها به طور روزافزونی بالا می‌روند و ارزش پول ملی به سرعت کاهش می‌یابد. ابر تورم معمولاً به علت چاپ بی‌رویه پول یا بحران‌های اقتصادی شدید ایجاد می‌شود.

ویژگی‌های ابر تورم:

افزایش سریع قیمت‌ها: قیمت‌ها می‌توانند ماهانه یا حتی روزانه چندین برابر شوند.

کاهش شدید ارزش پول: پول ملی به سرعت بی‌ارزش می‌شود و مردم از آن اجتناب می‌کنند.

بی‌اعتمادی عمومی: مردم به پول و سیستم اقتصادی اعتماد ندارند و برای محافظت از دارایی‌هایشان به خرید کالاهای اساسی یا ارزهای خارجی روی می‌آورند.

اقتصاد در بحران: رکود اقتصادی، بیکاری بالا و کاهش تولید از ویژگی‌های ابر تورم است.

دلایل اصلی ابر تورم:

چاپ بی‌رویه پول: وقتی دولت‌ها برای جبران کسری بودجه پول زیادی چاپ می‌کنند، این موجب افزایش نقدینگی در جامعه و در نهایت افزایش تورم می‌شود.

بحران‌های اقتصادی یا سیاسی: جنگ، تحریم‌های اقتصادی، فساد و بی‌ثباتی سیاسی می‌تواند موجب بروز ابر تورم شود.

کمبود کالاها و خدمات: اگر عرضه کالاها و خدمات کاهش یابد و تقاضا زیاد شود، قیمت‌ها به طور تصاعدی افزایش می‌یابد.

نمونه‌های ابر تورم:

زیمبابوه (2000-2009): تورم سالانه به بیش از 79.6 میلیارد درصد رسید و قیمت‌ها به شدت افزایش یافت.

آلمان (1921-1923): در دوران جمهوری وایمار، آلمان دچار ابر تورم شد و مردم مجبور بودند برای خرید کالاها چمدان‌های پر از اسکناس به بازار ببرند.

وِنزوئلا (2010-2020): تورم بیش از 1 میلیون درصد در سال گزارش شد که باعث شد مردم از ارزهای خارجی استفاده کنند و بسیاری از کالاهای ضروری کمیاب شوند.

رابطه تورم و بیکاری چیست؟

رابطه بین تورم و بیکاری پیچیده است و معمولاً تحت تاثیر عوامل مختلف قرار دارد. این رابطه به دو مدل اصلی تقسیم می‌شود:

۱. مدل فیلیپس (Phillips Curve)

در این مدل، رابطه معکوس بین تورم و بیکاری وجود دارد، یعنی وقتی بیکاری کم می‌شود، تورم زیاد می‌شود و برعکس. دلیل این رابطه به این صورت است:

وقتی بیکاری کاهش می‌یابد، تقاضا برای کالاها و خدمات افزایش می‌یابد.

با افزایش تقاضا، تولیدکنندگان ممکن است قیمت‌ها را بالا ببرند تا از تقاضای بیشتر بهره ببرند، که این منجر به تورم می‌شود.

۲. تورم رکودی (Stagflation)

اما در شرایط خاصی، ممکن است همزمان تورم بالا و بیکاری زیاد وجود داشته باشد. این وضعیت به نام "تورم رکودی" شناخته می‌شود. در این حالت، حتی زمانی که اقتصاد در رکود است و تولید کاهش می‌یابد، قیمت‌ها همچنان بالا می‌روند. دلایل این وضعیت می‌تواند شامل:

شوک‌های عرضه مانند افزایش قیمت نفت یا بحران‌های جهانی که هزینه‌ها را بالا می‌برد.

کاهش تولید به دلیل مشکلات اقتصادی یا منابع محدود.

۳. نظریه‌های دیگر

در اقتصادهای توسعه‌یافته، وقتی تورم به میزان معقولی برسد، می‌تواند به کاهش بیکاری کمک کند، زیرا تولید و سرمایه‌گذاری افزایش می‌یابد.

در اقتصادهای در حال توسعه، تورم بالاتر معمولاً باعث افزایش بیکاری می‌شود، زیرا بی‌ثباتی اقتصادی موجب کاهش سرمایه‌گذاری و تولید می‌شود.

جمع‌بندی:

در کوتاه‌مدت: معمولاً رابطه معکوس بین تورم و بیکاری وجود دارد (کاهش بیکاری باعث افزایش تورم می‌شود).

در بلندمدت: این رابطه پیچیده‌تر است و ممکن است تورم و بیکاری به طور همزمان افزایش یابند (تورم رکودی).

تورم چه اثری روی ارزش پول دارد؟

تورم تأثیر مستقیمی بر ارزش پول دارد و می‌تواند باعث کاهش آن شود. در اینجا چند اثر اصلی تورم روی ارزش پول آورده‌ایم:

۱. کاهش قدرت خرید

با افزایش تورم، قیمت کالاها و خدمات بالا می‌رود، ولی ارزش پول ثابت می‌ماند. این به این معناست که شما به همان میزان پول نمی‌توانید همان مقدار کالا یا خدمات را خریداری کنید. بنابراین، قدرت خرید پول کاهش می‌یابد.

۲. افت ارزش پول ملی

وقتی تورم بالا باشد، ارزش پول ملی کاهش می‌یابد. این به این معناست که در مقایسه با ارزهای خارجی یا کالاهای وارداتی، پول ملی ارزش کمتری خواهد داشت. به همین دلیل است که مردم تمایل دارند برای حفظ ارزش دارایی‌های خود به دنبال ارزهای خارجی یا کالاهای واقعی مثل طلا باشند.

۳. نوسانات در نرخ ارز

تورم بالا می‌تواند منجر به کاهش ارزش پول ملی در برابر ارزهای خارجی شود. این اتفاق معمولاً زمانی رخ می‌دهد که کشور نتواند تورم را کنترل کند، و مردم و سرمایه‌گذاران از پول ملی فرار می‌کنند و به ارزهای معتبرتر پناه می‌برند.

۴. اثر روانی بر اعتماد عمومی

تورم می‌تواند اعتماد عمومی به ارزش پول را تضعیف کند. وقتی مردم متوجه می‌شوند که ارزش پولشان به سرعت کاهش می‌یابد، ممکن است شروع به خرید کالاهای ضروری یا تبدیل پول به دارایی‌های پایدار کنند.

۵. افزایش نرخ بهره

برای مقابله با تورم، بانک مرکزی ممکن است نرخ بهره را افزایش دهد. این کار ممکن است در کوتاه‌مدت باعث کاهش تقاضا و کاهش تورم شود، اما ممکن است در بلندمدت باعث کاهش اعتماد به پول و مهاجرت سرمایه‌ها به سمت دارایی‌های دیگر شود.

کشورهایی که درگیر ابر تورم بودند

ابر تورم به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن نرخ تورم به‌صورت بی‌سابقه‌ای افزایش می‌یابد و ارزش پول ملی به سرعت کاهش می‌یابد. در طول تاریخ، کشورهای متعددی با این پدیده مواجه شده‌اند. در ادامه، به برخی از این کشورها و دوره‌های زمانی مربوطه اشاره می‌کنیم:

مجارستان (۱۹۴۵-۱۹۴۶)

در این دوره، مجارستان شدیدترین ابر تورم تاریخ را تجربه کرد. در ژوئیه ۱۹۴۶، نرخ تورم ماهانه به ۴.۱۹ × ۱۰¹⁶ درصد رسید که معادل ۴۱.۹ کوادریلیون درصد است.

یوگسلاوی (۱۹۹۲-۱۹۹۴)

در این دوره، یوگسلاوی با بی‌ثباتی اقتصادی شدیدی مواجه شد که منجر به نرخ تورم ماهانه ۳۱۳ میلیون درصد در ژانویه ۱۹۹۴ شد.

زیمبابوه (۲۰۰۷-۲۰۰۸)

زیمبابوه در این دوره با نرخ تورم ۷۹.۶ میلیارد درصد مواجه شد که قیمت‌ها هر ۲۴ ساعت دو برابر می‌شد.

آلمان (۱۹۲۳)

در دوران جمهوری وایمار، آلمان با ابر تورم شدیدی مواجه شد که منجر به کاهش ارزش مارک آلمان و بی‌ثباتی اقتصادی شد.

ونزوئلا (۲۰۱۶-۲۰۱۹)

ونزوئلا در این دوره با نرخ تورم بیش از ۱۰۰۰۰۰ درصد مواجه شد که منجر به بحران اقتصادی و اجتماعی در کشور شد. 

این کشورها نمونه‌هایی از ابر تورم در تاریخ هستند که نشان‌دهنده تأثیرات منفی این پدیده بر اقتصاد و زندگی مردم است.

راه حل هایی برای برون رفت از شرایط تورمی

برای کنترل تورم و برون‌رفت از شرایط تورمی، کشورها از راهکارهای اقتصادی و سیاست‌گذاری مختلفی استفاده می‌کنند. در ادامه برخی از مهم‌ترین راه‌حل‌ها آورده شده است:

۱. سیاست‌های پولی (کنترل نقدینگی)

افزایش نرخ بهره: بانک مرکزی می‌تواند با افزایش نرخ بهره، میزان وام‌دهی و نقدینگی در بازار را کاهش دهد که به کاهش تقاضا و در نتیجه کاهش تورم کمک می‌کند.

کنترل چاپ پول: اگر دولت بی‌رویه پول چاپ کند، ارزش پول کاهش می‌یابد و تورم شدیدتر می‌شود. یکی از راهکارهای کلیدی، کنترل رشد پایه پولی است.

عملیات بازار باز: بانک مرکزی می‌تواند با خرید و فروش اوراق قرضه، میزان نقدینگی در جامعه را تنظیم کند.

۲. سیاست‌های مالی (مدیریت هزینه‌های دولت)

کاهش هزینه‌های دولتی: اگر دولت هزینه‌های خود را کاهش دهد، تقاضای کل کمتر شده و از رشد تورم جلوگیری می‌شود.

افزایش درآمدهای مالیاتی: دریافت مالیات بیشتر، پول موجود در بازار را کاهش داده و به کنترل تورم کمک می‌کند.

حذف یارانه‌های غیرهدفمند: یارانه‌های گسترده باعث افزایش نقدینگی و رشد تورم می‌شوند. هدفمند کردن یارانه‌ها می‌تواند اثرات منفی را کاهش دهد.

۳. سیاست‌های تولیدی و عرضه

افزایش تولید داخلی: وقتی عرضه کالاها و خدمات افزایش یابد، تعادل بین عرضه و تقاضا برقرار شده و از افزایش قیمت‌ها جلوگیری می‌شود.

کاهش وابستگی به واردات: برخی کشورها برای جلوگیری از تأثیر نوسانات ارزی بر تورم، بر افزایش تولید داخلی تمرکز می‌کنند.

بهبود بهره‌وری: کاهش هزینه‌های تولید و افزایش بازدهی می‌تواند از افزایش قیمت‌ها جلوگیری کند.

۴. کنترل انتظارات تورمی

مدیریت اخبار و شفافیت اقتصادی: اگر مردم انتظار داشته باشند که قیمت‌ها افزایش می‌یابد، تقاضا زودتر بالا می‌رود و خود تورم را بدتر می‌کند. دولت باید با اطلاع‌رسانی صحیح، انتظارات را مدیریت کند.

ثبات نرخ ارز: نوسانات ارزی تأثیر زیادی بر تورم دارند. سیاست‌های پایدار برای کنترل نرخ ارز می‌تواند از تورم ناشی از واردات جلوگیری کند.

۵. اصلاح ساختار بانکی و اقتصادی

کاهش بدهی‌های خارجی و داخلی: بدهی‌های سنگین باعث افزایش تورم می‌شود. مدیریت بدهی‌های دولت و بانک‌ها اهمیت زیادی دارد.

جلوگیری از سفته‌بازی: کنترل بازارهای سوداگرانه (مثل مسکن، ارز، طلا) می‌تواند جلوی افزایش ناگهانی قیمت‌ها را بگیرد.