خیار غبن در معامله و شرایط و ویژگی های آن

خیار غبن یک اصطلاح حقوقی است. خیار غبن زیان ناشی از عدم تعادل بین عوضین در زمان معامله است که به زیان‌دیده بعد از آگاهی به غبن، حق فسخ می‌دهد. خیار غبن ویژگی‌های خاصی دارد. خیار غبن محدود به یک طرف معامله و قرارداد نیست. در این مطلب انواع خیار غبن را بررسی کرده ایم.

به گزارش رکنا، خیار به معنای داشتن اختیار است و در حقوق این همان اختیاری است که فرد برای برهم زدن معامله دارد. خیار انواع مختلفی دارد که در ماده ۳۹۶ قانون مدنی ذکر شده است و ده نوع دارد. یکی از خیارات ذکر شده در این ماده خیار غبن است که در ادامه آن را به طور کامل بررسی خواهیم کرد:

خیار غبن چیست؟

غبن به معنی ضرر و زیان و گول زدن و فریب دادن است. خیار غبن زمانی ایجاد می‌شد که یکی از طرفین معامله متوجه شود که با انجام معامله دچار ضرر شده و این ضرر هم یک نوع ضرر فاحش و برجسته است. در چنین حالتی برای فرد مغبون امکان فسخ قرارداد وجود دارد.

ویژگی‌های خیار غبن

در ادامه ویژگی‌های غبن و خیار غبن ذکر شده است:

    غبن فاحش در صورتی فاحش شناخته می‌شود که در ابتدا صاحب مال ادعا کند که دچار ضرر فاحش شده است و بعد از بررسی و دادرسی از سوی محکمه نیز مشخص شود که این ضرر فاحش بوده است.

    برای تعیین میزان و اندازه غبن و مقدار ضرر وارد شده در معامله باید به شرایطی توجه کرد که در قرارداد درنظرگرفته شده است.

    خیار غبن محدود به یک طرف معامله و قرارداد نیست و هر دو نفر ممکن است دچار غبن شوند.

    خیار غبن می‌تواند برای فروشنده و یا خریدار اختیار فسخ قرارداد را فراهم کند

    خیارغبن از خیارات فوری است. به عبارت دیگر فورا باید در جهت اجرای آن اقدام کرد. شخص متضرر باید در یک مدت زمان معقول که بر طبق عرف پذیرفته باشد برای این خیار اقدام کند

    اگر شخص مغبون قبل از معامله از این ضرر آگاه باشد و با این آگاهی وارد معامله شود شرایط خیار غبن برای او وجود ندارد و نمی‌تواند بعد از معامله با ادعای غبن برای فسخ اقدام کند

    اگر کسی که موجب ضرر طرف مقابل شده تفاوت قیمت را به متضرر بپردازد بازهم خیار غبن برای متضرر از بین نمی‌رود. اما اگر شخص متضرر با گرفتن مابه‌التفاوت قیمت رضایت بدهد دیگر خیار غبن او ساقط می‌شود.

انواع خیار غبن در معامله

غبن ممکن است جزئی یا فاحش باشد. غبن جزئی متعلق به مالی است که ارزش آن زیاد نیست. اما غبن فاحش مبلغ زیادی را شامل می‌شود. در خیار غبن فاحش فریب و ضرر باید به اندازه‌ای زیاد باشد که امکان چشم‌پوشی از آن وجود نداشته باشد و در نتیجه متضرر می‌تواند برای فسخ قرارداد دادخواست بدهد.

نمونه دادخواست خیار غبن فاحش

برای خیار غبن فاحش می‌توان به شکل زیر درخواست داد:

اینجانب ….. با خوانده/خواندگان قراردادی در زمینه ………. در تاریخ ……… تنظیم و امضاء کرده‌ایم. بعد از تنظیم قرارداد و اخذ مبیع  متوجه شدم که قیمت مورد معامله با قیمت روز اختلاف زیادی دارد و در نتیجه در قرارداد مغبون شده‌ام و اختیار فسخ معامله برای اینجانب ایجاد شده است. لذا با مراجعه به خوانده/خواندگان خواهان فسخ معامله و رد ثمن شده‌ام، اما ایشان برای حل مسالمت آمیز مساله همکاری نمی‌کنند. اینجانب با وجود مراجعات مکرر، اظهارنامه ای نیز به شماره ……….. به تاریخ …….. برای خوانده/خواندگان ارسال نمودم اما همچنان برای پذیرش فسخ قرارداد و رد ثمن رضایت نمی‌دهند. لذا با تقدیم این دادخواست به استناد مواد ۴۱۶ و ۴۱۷ قانون مدنی و مواد ۱۹۸ و ۵۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی، رسیدگی و صدور حکم به شرح خواسته را استدعا دارم.

خیار تدلیس چیست؟

تدلیس به معنی فریب دادن و پنهان کردن حقیقت است. در معنای حقوقی تدلیس عملی است که به موجب آن یکی از طرفین دیگری را مورد فریب قرار می‌دهد و عیب یا نقصی در مال را از طرف دیگر معامله پنهان می‌کند. در هرمعامله‌ای اگر یک طرف معامله با علم و آگاهی و به عمد یک عیب را پنهان کند خیار تدلیس در آن قرارداد قابل اجرا خواهد بود.

فرد مورد تدلیس واقع شده هر زمان که از عیب مال اطلاع پیدا کند می‌تواند با استناد به خیار تدلیس برای فسخ معامله و دریافت آنچه که پرداخته است اقدام کند.

لازم به ذکر است که خیار تدلیس از خیارات مشترک است و در نتیجه تنها منحصر به معاملات خرید و فروش نیست و در قراردادهایی مانند اجاره، صلح یا معاوضه نیز ممکن است مطرح شود.

خیار غبن تنها درصورتی ایجاد می‌شود که طرف معامله بدون علم و آگاهی از قیمت اصلی متضرر شده باشد. که در این حالت او می‌تواند قرارداد را فسخ کند. درحالیکه در خیار تدلیس حتما باید یکی  از طرفین با پوشاندن نقص و عیب مال طرف دیگر را فریب داده باشد و در این حالت فرد فریب‌خورده به محض آگاهی از آن عیب می‌تواند برای فسخ اقدام کند.

در حقیقت خیار غبن مربوط به ضرر معامله است و خیار تدلی مربوط به عیب‌هایی است که در مال وجود داشته اما پنهان شده بوده است.

خیار غبن در معامله خودرو

در صورتی که یک نفر خودروی خود را بفروشد یا خودرویی بخرد و بعد از اتمام معامله و فروش خودرو دچار ضرر شود و  متوجه شود که زیان کرده است می‌تواند با خیار غبن آن معامله و فروش را فسخ کند. به عبارت دیگر خیار غبن در معامله خودرو زمانی امکان پذیر است که یک طرف معامله چه خریدار و چه فروشنده نسبت به قیمت روز و ارزش واقعی آن خودرو آگاه نباشد و علم نداشته باشد. خیار غبن معامله خودرو یک خیار فوری است و فرد به محض اطلاع از ضرر باید برای اجرای آن اقدام کند وگرنه این خیار ساقط می‌شود.

نکته مهم این است که اگر شخص متضرر از قیمت اصلی در زمان معامله اطلاع داشته باشد نمی‌تواند معامله را فسخ کند. باید توجه داشت که افراد به سادگی نمی‌توانند با استناد به خیار غبن و عدم اطلاع از قیمت معامله خودرو را فسخ کنند و باید شرایط لازم وجود داشته باشد و عدم آگاهی ثابت شود.

برای مثال ممکن است فردی یک خودرو از یک نمایشگاه ماشین خریداری کند و بعد از ده روز متوجه شود که خودرو ده میلیون گران‌تر فروخته شده و درنتیجه او متضرر شده است و فروشنده هم زیر بار این مساله نرود. در چنین حالتی بعد از ارسال اظهارنامه برای فروشنده مبنی بر استرداد مابه‌التفاوت و یا فسخ معامله خودرو فرد متضرر می‌تواند به دادگاه رجوع کند و با تنظیم دادخواست با استناد به خیار غبن معامله انجام شده را فسخ کند.