تأثیر طالبان بر بازار ارز ایران

به گزارش رکنا ، پیامدهای به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان برای ایران همسایه، تنها به حوزه‌ی امنیت منطقه‌ای محدود نمی‌شود و ابعاد اقتصادی و مالی نیز دارد. طی چند سال گذشته، افغانستان برای ایران به عنوان یک بازار صادرات غیر نفتی قابل توجه، و یک قطب پراهمیت برای واردات ارز ظاهر شده است.

بیژن خواجه پور، تحلیلگر اقتصادی و از مدیران Eunepa (یک شرکت مشاوره‌ی بین‌المللی ِ مستقر در وین) در مقاله‌ای برای امواج‌میدیا، «تأثیر حکومت طالبان بر اقتصاد ایران» را بررسی کرده و نوشته است:

«پس از خروج دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده، از توافق هسته‌ای ایران در سال ۱۳۹۷ و اعمال مجدد تحریم‌ها، بسیاری از بازیگران اقتصادی در ایران، از افغانستان به عنوان مرکزی برای تراکنش‌های ارزی استفاده کردند. مهم‌تر از همه، به گفته‌ی منابع آگاه متعدد، یک جریان ورودی نقدینگی ارزی به طور مداوم وجود داشته است که بازار ارزی تحریم‌زده‌ی ایران را تغذیه می‌کند. یک منبع در ایران اظهار داشت که در سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹، سالانه بیش از ۵ میلیارد دلار پول نقد از افغانستان وارد می‌شد.

تسلط طالبان بر افعانستان این وابستگی را برجسته کرده است، چراکه ریال ایران به موازات به قدرت رسیدن این گروه افغان تضعیف شده است. کارشناسان همچنین به شوک دیگری برای بازار ارز ایران اشاره کرده‌اند: ممنوعیت جدیدی که طالبان برای ارز خارجی در افغانستان قائل شده است.

وضعیت در افغانستان

از زمان سرنگون‌شدن طالبان به دست آمریکا و متحدانش در سال ۱۳۸۰، تا تابستان ۱۴۰۰، دلار آمریکا نقشی برجسته در زندگی اقتصادی در افغانستان داشت. بسیاری از کسب و کارها دلار را به عنوان روشی برای پرداخت می‌پذیرفتند و آن را به افغانی، پول محلی، تبدیل می‌کردند. در شهرهای بزرگ‌تر، حتی اجاره‌بها به دلار آمریکا پرداخت می‌شد. در سطح وسیع‌تر، استفاده از دلار با حضور نظامی آمریکا و تزریق دلار واشنگتن به اقتصاد وابسته به مساعدت افغانستان، تسهیل شده بود.

دو واحد پول خارجی دیگر نیز در افغانستان در گردش بوده است. در برخی از ولایات شرقی، به ویژه ننگرهار، روپیه پاکستان به طور گسترده پذیرفته شده بود، هرچند در سال ۱۳۹۸ رسماً ممنوع شد. افزون بر این، ریال ایران استفاده‌ی زیادی در ولایات مرزی غربی مانند هرات، فراه و نیمروز داشته است. اما این موضوع با پیچیدگی‌هایی همراه بوده است.

به عنوان مثال، والی هرات در سال ۱۳۹۸ با این استدلال که پول ایران در حال ورود به اقتصاد افغانستان است تا دلارهای آمریکایی را تخلیه کند، تلاش کرد استفاده از ریال را ممنوع کند. با این حال، استفاده از ریال عوامل محرک دیگری نیز دارد. قاچاق گسترده‌ی مواد مخدر که مبدأ آن افغانستان بوده، مبادلات مالی بیشتری با ریال را سبب شده است. علاوه بر این، بسیاری از جوامع مرزی افغانستان بخش نسبتاً زیادی از مایحتاج خود را در داخل ایران خریداری می‌کنند، بنابراین تقاضا برای ریال وجود دارد.

ممنوعیت ارز خارجی

این اوضاع با اعمال ممنوعیت ارز خارجی از سوی طالبان -از جمله دلار آمریکا- پیچیده‌تر شده است. این ممنوعیت به چندین دلیل مهم است، از جمله این‌که آیا ارز محلی کافی در افغانستان برای تأمین ابزارهای نقدی مورد نیاز کسب و کارهای افغان وجود دارد یا خیر.

از طرفی، یکی دیگر از عوامل مؤثر در عدم تعادل اقتصادی کنونی در افغانستان، تصمیم ایالات متحده، بانک جهانی و صندوق بین المللی پول مبنی بر مسدود کردن ۹.۵ میلیارد دلار از دارایی‌های ارزی این کشور است. حتی به درخواست سازمان ملل متحد برای آزادسازی این مبلغ توجهی نشده است. بنابراین، تقریباً مسلم است که رکود اقتصاد افغانستان ادامه خواهد یافت.

پیامدهای بازگشت طالبان برای ایران

شرایط کنونی افغانستان از بسیاری جهات بر اقتصاد ایران تأثیر دارد.

اولاً، ممکن است کسب‌وکارهای ایرانی یک مقصد مهم صادرات غیرنفتی را از دست بدهند. اما برخی کارشناسان این سناریو را رد کرده‌اند. مسعود دانشمند، عضو برجسته‌ی اتاق بازرگانی ایران، در ۱ شهریور استدلال کرد که تحولات افغانستان تأثیر اقتصادی عمده‌ای بر ایران نخواهد داشت. در این راستا، همین حالا هم نشانه‌هایی وجود دارد که فعالیت تجاری با احیای صادرات کلیدی ایران ادامه پیدا می‌کند. با این حال، این سؤال مطرح است که طرف‌های افغانستانی، هزینه‌ی واردات خود را چگونه پرداخت خواهند کرد.

دوم، همان‌طور که کاهش ارزش ریال طی هفته‌های گذشته نشان می‌دهد، حکومت طالبان همین حالا هم میزان دسترسی ایران به ارز را تحت تأثیر قرار داده است. اگرچه هنوز برای قضاوت زود است، کمبودهای احتمالی را می‌توان تا حدی با بهبود تعاملات مالی و تجاری بین ایران و دبی جبران کرد.

باید بُعد پناه‌جویان را نیز در نظر گرفت. ایران برای چندین دهه میزبان میلیون‌ها افغانستانی بوده است. با این حال، پس از به قدرت رسیدن طالبان، وضعیت جدیدی به وجود آمده است. اکنون گزارش شده است که روزانه حدود ۵٫۰۰۰ افغانستانی وارد ایران می‌شوند. در حالی که میزبانی از این پناهندگان در ابتدا هزینه‌هایی را برای جمهوری اسلامی به همراه خواهد داشت، اما در میان‌مدت و بلندمدت، نیروی کار ارزشمندی به نیروی کار ایرانی اضافه می‌شود و رشد بخش‌های کارگری مانند کشاورزی و ساخت و ساز را تسهیل می‌کند. شایان ذکر است که مطالعات مختلف گذشته حاکی از آن است که حضور نیروی کار افغان در ایران برای اقتصاد ایران مفید خواهد بود.

در نهایت، در مقطع فعلی همچنین افزایش تمرکز بر تولید و تجارت مواد مخدر محتمل است. چنین سناریویی در صورت تحقق، می‌تواند ایران را به عنوان یک کشور ترانزیتی متحمل هزینه‌های اجتماعی-اقتصادی کند.

چشم‌انداز

تحولات سیاسی، و همچنین اقتصادی و مالی افغانستان وضعیت اقتصادی ایران را تحت تأثیر خود قرار داده است. برخی پیامدها، مانند کاهش ارزش ریال ایران، تنها برای مدت کوتاهی رخ دادند. در عین حال عواقب دیگر، و به ویژه کاهش احتمالی صادرات غیرنفتی ایران، کمی بیشتر به طول خواهد انجامید. در عین حال، افغانستان چاره‌ای به جز وارد کردن برخی کالاهای استراتژیک، به ویژه سوخت و برق نخواهد داشت. بنابراین طالبان به سادگی نمی‌تواند از واردات از ایران صرف نظر کند.

در واقع در جریان سفر رسمی حسن کاظمی قمی، نماینده‌‌ی جدید ایران در امور افغانستان، و سفیر سابق این کشور در عراق، به کابل، طرفین قراردادهای مختلفی زا در زمینه‌ی همکاری‌های اقتصادی و سیاسی امضا کردند.

بدین ترتیب، واضح است که ادامه همکاری با افغانستان برای تهران از نظر استراتژیک ارزشمند است. با این حال، منافع اقتصادی مستقیم و تجارت دوجانبه محدود خواهد بود و بستگی به این دارد که افغانستان در آینده تا چه حد در انزوا قرار گیرد. در عین حال، ماهیت نیاز تهران به قطبی مانند افغانستان، نسبتاً منعطف است و بر اساس برخی از تحولات، به‌ویژه آینده‌ی تحریم‌های آمریکا علیه ایران، دستخوش تغییر خواهد شد. در این میان، یکی از عوامل کلیدی که تأثیرات میان‌مدت و بلندمدت اقتصادی-اجتماعی خواهد داشت، می‌تواند سیل پناهندگان افغانی باشد که روانه‌ی ایران می‌شوند –پدیده‌ای که به تحلیل و بررسی‌های بیشتری نیاز دارد.