صنعت نفت و گاز صنعت دیروز است / اهمیت خاورمیانه برای جهان در حال کاهش است

به گزارش رکنا اقتصادی، لئون هرمانسون، پژوهشگر ارشد اداره هواشناسی بریتانیا چندی پیش ضمن تاکید بر تغییرات اقلیمی و افزایش دمای کره زمین هشدار داده است که "زمان لازم برای اقدامات قاطعانه و لازم به سرعت از دست می‌رود." این هشدار به این معنا است که افزایش دما در یک سال گذشته به ما گوشزد می‌کند که اقداماتی که تا به حال صورت گرفته کافی نبوده و باید افزایش تولید گازهای گلخانه‌ای به زودی به صفر برسد. اما این در حالی است که پیش‌ بینی‌ ها حاکی از آن است که حتی با تعهدات اخیر برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، جهان در مسیر گرم شدن تا 3 درجه سانتیگراد قرار دارد. این نتایج نشان می دهد که اهمیت آن بیشتر از یک نتیجه آماری و اعداد و ارقام است و این یک پیام هشدار است که جهان باید سریعاً تعهدات خود در مورد کاهش گازهای گلخانه‌ای و دستیابی به توقف تولید کربن را دنبال کند.

پروفسور اد هاوکینز، متخصص آب و هوا در دانشگاه ردینگ بریتانیا با اشاره به توافق پاریس گفته است که دمای 1/5 درجه سانتیگراد "یک عدد جادویی نیست که باید از آن اجتناب کنیم، این به معنی لبه پرتگاه خطرناک هم نیست بلکه بیشتر شبیه یک سراشیبی است که در صورت ادامه، در نهایت وضعیت آب و هوای زمین به تدریج بدتر می‌شود."

در این خصوص گفتگوی رکنا با سیدهاشم اورعی، استاد دانشگاه صنعتی شریف و رئیس اتحادیه انجمن های علمی انرژی ایران را بخوانید:

دوران پایداری کره زمین به پایان رسیده است

هاشم اورعی در ابتدا گفت: دانشمندان عمر بشر امروزی روی کره زمین را حدود 80 هزار سال تخمین می زنند. تا 10 هزار سال پیش بشر تقریبا متناسب با جمعیت از انرژی استفاده می کرد تا به این نتیجه رسید که آب و هوا و اقلیم یک روند مشخصی دارد. زمانی هوا گرم می شود (تابستان)، زمانی هوا سرد می شود (زمستان) و برخی ماه ها (بهار) میزان باران بیشتر است.

بشر در این نقطه متوجه شد که می تواند به کشاورزی بپردازد. لذا علیرغم اینکه از عمر بشر بر روی کره زمین 80 هزار سال می گذرد، اما عمرکشاورزی 10 هزار سال است که از نظر اقلیم شناسان این دوران به بهشت موعود تعبیر شده است. دورانی که آب و هوا و اقلیم بر روی کره زمین پایدار بود و همین مساله باعث شد که کشاورزی توسعه یابد.

این دوران ادامه یافت تا اینکه از حدود نیم قرن پیش دانشمندان به مدل های اقلیمی دست یافتند که بتوانند دمای کره زمین را ارزیابی کنند. آنها متوجه شدند که دوران پایداری کره زمین به پایان رسیده است و به همین دلیل دمای کره زمین را به صورت دائمی بررسی و وضعیت را می سنجند.

جهان به اهداف توافقنامه پاریس نرسید

این استاد دانشگاه صنعتی شریف در ادامه افزود: اواسط قرن 19 میلادی انقلاب صنعتی رخ داد. انقلابی که موتور محرک آن سوخت های فسیلی بود. ویژگی انقلاب صنعتی این بود که مصرف انرژی جهان به شدت افزایش یافت. به عقیده محققین از آغاز انقلاب صنعتی بین سال های 1850 تا 2000 میزان مصرف انرژی جهان 15 برابر شد. درصورتی که جمعیت در این مدت 15 برابر نشد. به عبارت دیگر یکی از ویژگی های انقلاب صنعتی این بود که جهان شاهد افزایش قابل توجه تقاضا برای انرژی و سوخت فسیلی بود.

تا این که حدود 50 سال پیش دانشمندان متوجه تغییرات اقلیمی در جهان شدند. آنها با استفاده از مدل های اقلیمی به این نتیجه دست یافتند که دمای متوسط کره زمین به دلیل افزایش گازهای گلخانه ای روند افزایشی دارد.

این در حالی بود که طی 10 هزار سال دمای کره زمین تقریبا پایدار بود. از آنجا که مهمترین عامل افزایش گازهای گلخانه ای، سوخت های فسیلی معرفی شد، این ماجرا به توافقنامه اقلیمی پاریس در سال 2015 ختم شد. زیرا جهان متوجه تغییرات اقلیمی کره زمین از پایداری به سمت ناپایداری، شده بود.

در پاریس قرار بر این شد که تا پایان قرن جاری دمای متوسط کره زمین از 2 درجه سانتیگراد بالاتر نرود و کشورها سعی کنند که این میزان را به یک و نیم درجه سانتیگراد نسبت به دوره قبل از انقلاب صنعتی محدود کنند. یعنی ملاک توافقنامه اقلیمی پاریس قبل از شروع انقلاب صنعتی و دوران پایداری شرایط اقلیمی کره زمین بود.

اکنون که تنها 7 سال از آن توافق می گذرد دمای متوسط جهان 2/1 درجه سانتیگراد بالا رفته است. به عبارت دیگر جهان متوجه شد که بشر با این روند به اهدافی که در توافقنامه پاریس ترسیم کرده بود، نمی رسد.

کنفرانس گلاسکو نتوانست ادامه دهنده راه توافقنامه پاریس باشد

اورعی با بیان این که پس از توافقنامه پاریس، کنفرانس گلاسکو در نوامبر 2021 بسیار مهم ارزیابی شد و جهانیان به فکر چاره افتادند، گفت: متاسفانه در کنفرانس گلاسکو توافقی حاصل نشد، اما این موفقیت را به همراه داشت که همه متفق القول شدند که موضوع گرمایش زمین بسیار جدی است و حتما باید از ادامه استفاده گسترده از سوخت های فسیلی جلوگیری شود.

از آنجایی که در سوخت های فسیلی با اختلاف زیادی زغال سنگ بیشترین آلایندگی محیطی را ایجاد می کند، در کنفرانس گلاسکو قرار بر این بود که با موافقت اعضا، در بازه زمانی 10 ساله به طور کلی زغال سنگ از چرخه سوخت فسیلی جهان حذف شود.

اما این طرح عملی نشد و اعضا به توافق نرسیدند. زیرا چین و هندوستان به عنوان بزرگترین مصرف کننده های زغال سنگ در جهان، با آن مخالفت کردند و از آنجایی که نزدیک بود کل کنفرانس با شکست مواجه شود، همه چیز به نشست بعدی سال آینده در مصر موکول شد. به عبارتی دیگر کنفرانس گلاسکو نتوانست ادامه دهنده راه توافقنامه پاریس باشد.

اقتصاد جهان کربن خنثی می شود

استاد دانشگاه صنعتی شریف درخصوص اقتصاد کربن خنثی گفت: برنامه امروز جهان این است که در اروپا تا پایان دهه جاری میلادی 2030 و در آمریکا تا سال 2035 شبکه برق کربن خنثی شود. در حال حاضر آمریکا و اروپا برنامه دارند که تا 2050 کل اقتصاد خود را کربن خنثی کنند. یعنی نه تنها شبکه برق بلکه اقتصاد نیز کربن خنثی شود. چین هم با بازه زمانی بیشتری 2060 را اعلام کرده است.

آنچه باعث شد در بخش گرمایش زمین، تمرکز و توجه بر سوخت های فسیلی قرار گیرد این است که دانشمندان بیشترین سهم آلایندگی که به گرمایش کره زمین ختم شده است را ناشی از سوخت های فسیلی می دانند. دانشمندان اعلام می کنند که سالانه 35 میلیارد تن گاز دی اکسید کربن به دلیل استفاده از سوخت های فسیلی در هوا پخش می شود.

لذا اگر امروز از حرکت به سمت انرژی های تجدیدپذیر سخن گفته می شود به این دلیل نیست که سوخت فسیلی بد است، بلکه به این دلیل است که سوخت  فسیلی مهمترین عامل افزایش دمای کره زمین است و دوران گذار انرژی برای جلوگیری از گرمایش زمین بیشتر از حد مجاز است.

ارزش انرژی مصرفی کشور در سال معادل 150 میلیارد دلار است

اورعی در پاسخ به این سوال که ایران چه میزان در مسیر ایفای تعهدات مربوط به کاهش سوخت فسیلی و آلایندگی در راستای جلوگیری از گرمایش کره زمین گام برداشته است، گفت: ایران همگام با دیگر کشورها گام در دوران گذار انرژی گذاشته است و قرار است سهم خود در جلوگیری از گرمایش زمین را از طریق کاهش استفاده از سوخت های فسیلی ایفا کند. ایران در کنفرانس پاریس و گلاسکو تعهد داده است که 4 درصد آلایندگی خود را کاهش دهد و گفته است اگر تحریم ها لغو شود آن را تا 12 درصد افزایش می دهد. یعنی ایران نیز تعهداتی دارد.

طبق آمار در حال حاضر درکشور سالیانه 620 میلیون بشکه فرآورده های نفتی، 220 میلیارد متر مکعب گاز و 300 میلیارد کیلو وات ساعت برق، مصرف می شود. با این توصیف ارزش انرژی مصرفی کشور در سال معادل 150 میلیارد دلار است. وقتی این رقم را با تولید ناخالص داخلی کشور که حدود 450 میلیارد دلار است، مقایسه می کنیم، به این نتیجه می رسیم که یک سوم جی دی پی کشور ارزش انرژی مصرفی است.

به عبارت دیگر بالا بودن شدت مصرف انرژی و میزان وابستگی کشور به سوخت های فسیلی حاکی از آن است که تا به امروز هیچ گام عملی در فرآیند گذار انرژی برداشته نشده است.

ایران باید بر قطار گذار انرژی سوار شود

استاد دانشگاه صنعتی شریف افزود: از آنجایی که اعداد و ارقام گویای آن است که گرمایش زمین یک واقعیت است و تا کنون 2/1 درجه سانتیگراد دمای زمین افزایش یافته است، به این معنی است که هنوز تا رسیدن به هدف فاصله داریم. در فرآیند جلوگیری از گرمایش زمین مهمترین مساله گذار انرژی است و به همین دلیل است که کشورهای جهان به سمت کربن خنثی می روند. نکته مهم این است که تا چه زمانی فرصت آن را داریم که فقط درخصوص این معضل جدی حرف بزنیم و کنفرانس برگزار کنیم؟

این است که به تازگی بحث جریمه کربنی در جهان مطرح شده است. یعنی اگر کشوری آلایندگی ایجاد می کند دیگر نمی تواند بی تفاوت باشد و به دیگر جهانیان بگوید ارتباطی به آنها ندارد. چون به دیگران ضرر می رساند و کره زمین را به نابودی می کشاند.

در این خصوص اتحادیه اروپا در حال تدوین دستورالعمل های جریمه ای است که می گوید وقتی کالایی وارد این منطقه می شود میزان سود بازرگانی و گمرک باید متناسب با میزان آلایندگی محصولات وارداتی باشد. یعنی به میزان آلایندگی و تاثیرگذاری یک کالا در فرآیند گرمایش زمین، هزینه گمرک بیشتری را نیز به خود اختصاص می دهد. به عبارت دیگر جهان به سمتی می رود که برای این موضوع با ارقام محدودیت قائل می شوند.

ایران باید این نکته مهم را مدنظر قرار دهد. زیرا با ادامه این روند روزی خواهد رسید که جهان اجازه فعالیت نیروگاه های حرارتی را نخواهد داد. ایران باید از امروز بر قطار گذار انرژی سوار شود و اولین گام برای سوار شدن بر قطار انرژی این است که سیاست انرژی منطبق با شرایط کشور داشته باشیم. سیاست انرژی ای که با نگاه کارشناسانه و همراه با آینده نگری، سطح تکنولوژی کشور، جمعیت و سطح رفاه مردم تدوین شود و به جهان این پیام را بدهیم که به سمت کاهش آلایندگی حرکت کرده ایم.

اهمیت خاورمیانه برای جهانیان کم می شود

اورعی درخصوص تحولات و تغییرات عمیق در جهان گفت: امروز که جهان به دلیل اهمیت مساله گرمایش زمین به سمت فاصله گرفتن از سوخت های فسیلی می رود، تحولات و تغییرات عمیقی در صحنه ژئوپلیتیک جهان ایجاد خواهد شد. سیاست آمریکا به سمتی می رود که رفته رفته از منطقه خاورمیانه خارج می شود. در حال حاضر اهمیت خاورمیانه برای آمریکا به عنوان یک چهارم اقتصاد جهان کم شده است و پشت این تغییر دلایل و واقعیت های مهمی وجود دارد.

مهمترین عامل این است که طبق برنامه گذار انرژی، جهان از سوخت های فسیلی فاصله گرفته است و اهمیت خاورمیانه عمدتا به دلیل وجود سوخت فسیلی بوده است. حال که اهمیت سوخت های فسیلی کاهش یافته است، به همان نسبت اهمیت خاورمیانه نیز کم می شود. لذا این عوامل بر صحنه سیاسی و ژئوپلیتیک تاثیرگذار است. در نتیجه مرکز ثقل جهان از خاورمیانه به خاور دور در حرکت است.

در آینده ای نزدیک نقش کشورهای نفتی در جهان کاهش خواهد یافت

وی در پاسخ به این پرسش مهم که این تغییرات منجر به چه تحولاتی در صحنه انرژی خواهد شد؟ گفت: تا به امروز نقش و قدرت کشورهای نفتی( Petro-States عمدتا کشورهای خاورمیانه) ناشی از نفت و دیگر سوخت های فسیلی بود. اگر امروز عربستان سعودی در جمع G20 یعنی 20 اقتصاد بزرگ جهان قرار دارد، به دلیل منابع عظیم سوخت های فسیلی این کشور است.

این در حالی است که می توان با اطمینان گفت که یک دهه دیگر عربستان در این جمع نخواهد بود. اگر امیر قطر به کاخ سفید دعوت می شود، به دلیل تامین انرژی از این کشور است. چون اگر صادرات گاز روسیه به اروپا به طور کامل قطع شود، باید یک جایگزین دیگر وجود داشته باشد. اما در آینده ای نزدیک نقش کشورهای نفتی از جمله عربستان در صحنه بین الملل متناسب با کاهش اهمیت سوخت های فسیلی در جهان کاهش خواهد یافت.

 لذا دنیا از کشورهای نفتی Petro-States و وابسته به سوخت های فسیلی به سمت کشورهای برقی Electro-States وابسته به انرژی تجدیدپذیر در حرکت است. یعنی فرآیند برقی سازی و افزایش عمق نفوذ برق در سبد انرژی جهان در حال تحقق است. با این اتفاق سهم سوخت های فسیلی در سبد انرژی جهان کاهش و سهم و اهمیت برق افزایش می یابد.

در حمل و نقل جاده ای سوخت های فسیلی جای خود را به برق می دهند

اورعی درخصوص ویژگی های مهم گذار انرژی گفت: گذار انرژی در سه دهه آتی 4 ویژگی مهم خواهد داشت:

1-تا سال 2050 میزان مصرف برق جهان 2 برابر امروز خواهد شد.

2-سهم انرژی های تجدیدپذیر در تامین برق افزایش می یابد به طوری که دو سوم کل انرژی الکتریکی مصرفی جهان از منابع بادی و خورشیدی تامین خواهد شد.

3-توجه جدی به مساله گرمایش زمین

4-افزایش بازدهی مصرف انرژی با استفاده از فناوری های نوین

یعنی کره زمین به کمک فناوری با کمترین میزان مصرف انرژی، به حیات خود ادامه می دهد. این تغییرات نشان می دهد که به زودی به جایی خواهیم رسید که حتی در حمل و نقل جاده ای سوخت های فسیلی جای خود را به برق می دهند.

ایران باید از امروز این مسائل را مدنظر قرار دهد، زیرا آن روز دور نیست که قوانینی در جهان تصویب شود که لازم الاجرا خواهد بود. چون یک شبه نمی توانیم به آن سمت حرکت کنیم ، حداقل دو دهه در این خصوص برنامه ریزی لازم داریم.

کشور چین اولین و بزرگترین Electro-State جهان خواهد بود

استاد دانشگاه صنعتی شریف ضمن بیان این که در آینده نه چندان دور شاهد این خواهیم بود که کشورهای نفتی متکی به سوخت های فسیلی موقعیت خود را از دست داده و کشورهایی که به سمت تولید برق از منابع تجدید پذیر رفته اند جایگزین می شوند، گفت: پیش بینی می شود کشور چین اولین و بزرگترین Electro-State  جهان شود.

بطوری که در سال 2021 یک سوم کل پنل های خورشیدی جهان در چین نصب شده است. چین با اختلاف زیادی با کشورهای دیگر در سهم نیروگاه های بادی و خورشیدی به طرف انرژی تجدیدپذیر می رود. به همین دلیل است که چین اولین سوپر Electro-State خواهد بود.

ایران به بزرگترین مصرف کنندگان سوخت فسیلی تبدیل شده است

اورعی در ادامه گفت: ایران که تا چند دهه قبل یکی از بزرگترین صادرکننده های سوخت فسیلی بوده، امروز به یکی از بزرگترین مصرف کنندگان سوخت فسیلی تبدیل شده است. یعنی مسیر ما در خلاف جهت گذار انرژی جهانی است و شیب حرکت ایران در کاهش سطح آلایندگی و جلوگیری از گرمایش زمین نزدیک به صفر است.

پس از 20 سال کل ظرفیت انرژی تجدیدپذیر ایران به 1000 مگاوات نمی رسد. این در حالی است که ایران حتی جایگاه خود در صحنه صادرات انرژی فسیلی را از دست داده است. ایران برغم برخورداری از منابع بسیار خوب بادی و خورشیدی به بزرگترین مصرف کننده سوخت های فسیلی تبدیل شده است و در زمینه انرژی تجدیدپذیر گام اساسی برنداشته است.

اگر جهانیان به سمت دنیای برقی در حال حرکت اند به دلیل کاهش وابستگی به سوخت های فسیلی و افزایش بازدهی است. زیرا بازدهی انرژی در جهان برقی بیشتر است.

صنعت نفت و گاز، صنعت دیروز است / باید به فکر صنایع معطوف به آینده باشیم

استاد دانشگاه صنعتی شریف تصریح کرد: این که یکی از صنایع بزرگ ایران نفت و گاز است و نقش مهمی در جی دی پی کشور دارد یک واقعیت است، اما این صنعت، صنعت دیروز است. صنعت فردا نیست. باید در مسیر گذار انرژی قرار بگیریم زیرا به زودی به مرحله ای خواهیم رسید که دیگر منابع نفت و گاز ایران خریداری ندارد.

پس باید به فکر صنایع معطوف به آینده باشیم. یعنی باید برنامه ای تدوین کنیم که با برنامه ریزی و شیب مناسب وابستگی خود را از صنعت نفت و گاز محدود کرده و صنایع آینده را راه اندازی کنیم. مساله تنها انرژی نیست، مساله اشتغال و رشد اقتصادی است. باید هر چه سریعتر در کشور صنعت انرژی تجدیدپذیر را راه اندازی کنیم.

 زیرا در آینده ای نزدیک دیگر از نیروگاه های حرارتی با سوخت فسیلی خبری نخواهد بود و نیروی کار کشور باید در نیروگاه های بادی و خورشیدی کار کنند. این یک دوره انتقال است. جهان در این دوران گذار قدم گذاشته است و ایران نیز باید با این تغییر اساسی و پارادایمی که ابتدا از تفکر و الگوهای ذهنی و تحول در دیدگاه آغاز شده است، همگام شود.

با کاهش میزان مصرف سوخت های فسیلی به سمت انرژی های تجدیدپذیر حرکت کنیم

اورعی ضمن تاکید بر این که ضروری است مهمترین تغییری که ایجاد می کنیم این باشد که نگاه خود را به اقتصاد اقلیمی معطوف بسازیم، گفت: در این راستا باید متناسب با امکانات و اقلیم هر منطقه، صنعت را پایه گذاری کنیم. بر همان مبنا نیز تعریف رشته دانشگاهی و تحقیقات علمی خود را پایه گذاری کنیم. زیرا جوانان ما دیگر قادر نخواهند بود جذب صنعت نفت و گاز شوند. باید صنایع جدیدی را راه اندازی کنیم و به بازنگری اساسی در مدل توسعه اقتصادی مبتنی بر اقتصاد اقلیمی همت گماریم.

اگر زمانی برخی مناطق ایران مانند سیستان و بلوچستان به دلیل فراوانی آب به انبار غله ایران معروف بوده و اقتصاد این منطقه مبتنی بر کشاورزی بوده است، امروز به دلیل کمبود آب و تغییرات اقلیمی، باید با بازنگری در برنامه توسعه به عنوان مثال تولید انبوه توربین های بادی و پنل های خورشیدی را راه اندازی کنیم و نگاهی بلند مدت به آینده داشته باشیم.

در آینده مصرف سوخت های فسیلی که بخشی از منابع طبیعی محسوب می شوند، به شدت کاهش می یابد. سوخت های فسیلی که همان منابع هیدروکربوری است و از بقایای جنگل ها و جانوران طی چند میلیارد سال شکل گرفته است، پس از کشف توسط بشر در کوتاهترین زمان در حال مصرف است. لذا سرعت مصرف به مراتب بیشتر از سرعت شکل گیری آن است و از انقلاب صنعتی چندین برابر افزایش یافته است.

به این دلیل است که اکوسیستم ناپایدار شده و کره زمین با خطر انقراض مواجه شده است. باید با کاهش میزان مصرف سوخت های فسیلی و حرکت به سمت انرژی های تجدیدپذیر جان تازه ای به پیکر نیمه جان کره زمین داده و تعادل را به آن بازگردانیم.