سرنوشت 270 هزار تن زباله الکترونیکی در ایران نامشخص / از بازیافت هر یک میلیون موبایل 34 کیلو طلا و 15 تن مس به دست می آید

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، پسماندهای الکترونیکی یا همان پسماندهای برق و الکترونیک، بقایای لوازم الکترونیکی هستند که زمانی توسط انسان ها استفاده می شدند و حالا مانند سایر کالاهای مصرف‌شده به پسماند تبدیل شده اند. در واقع، زباله‌ های الکترونیکی گروهی از پسماندها هستند که قطعات اصلی آنها را انواع خازن، ترانزیستور، مدارهای الکترونیکی، قطعات کاتدی و آندی و دیگر قطعات الکترونیکی تشکیل می دهند؛ از جمله پسماندهای گروه برق و الکترونیک نیز می توان به موبایل، لپ تاپ، تلویزیون، رادیو، تلفن، دستگاه فکس، مانیتور، کامپیوترهای شخصی و لوازم جانبی آنها اشاره کرد که عمر مفید آنها به پایان رسیده است و باید به عنوان پسماند مدیریت شوند.

دفن پسماندهای الکترونیکی، دپوی غیراصولی آنها در دل سایت های پسماند و سوزاندن این دسته از پسماندها، خطرات زیادی را برای محیط زیست به همراه دارد و منجر به آلوده شدن هوا، خاک و سفره های آب زیرزمینی  می شود و اضافه شدن بار تشعشعات خطرناک الکترومغناطیس به محیط را به همراه دارد. این در حالی است که بازیافت پسماندهای الکترونیکی نه تنها به حفظ محیط زیست کمک می کند، بلکه صرفه اقتصادی فراوانی را هم به همراه دارد؛ زیرا بخش مهمی از مواد تشکیل دهنده لوازم الکترونیکی، فلزات گرانبها نظیر طلا، نقره، پلاتین، پالادیم و مس هستند.

در این میان آن طور که دکتر دردانه آقاجانی، مدیر امور تحلیل داده ها و آزمایشگاه های پژوهشکده محیط زیست و توسعه پایدار سازمان حفاظت محیط زیست به رکنا می گوید، در سال 2021 ، 57.4 میلیون تن زباله الکترونیکی در جهان تولید شده است و سرانه تولید این دسته از پسماندها در کشورمان براساس مطالعات مرکز پژوهش های مجلس، سالیانه 3.17 کیلوگرم به ازای هر نفر برآورد شده است. البته آماری دقیق در خصوص میزان زباله الکترونیکی تولیدی وجود ندارد، اما با توجه به جمیعت حدودا 85 میلیون نفری ایران می توان تخمین زد که سالانه 270 هزار تن پسماند الکترونیکی در کشورمان تولید می شود. اما با وجود این که رقم دقیقی از میزان بازیافت این پسماندها در ایران در دست نیست، بسیاری از کشورهای پیشرفته برای حفظ محیط زیست و کسب منافع اقتصادی، به سراغ بازیافت زباله های الکترونیکی رفته اند.

آلوده شدن هوا، خاک و آب های زیرزمینی با مدیریت غیراصولی زباله های الکترونیکی

با وجود این که بازیافت پسماندهای الکترونیکی، بهترین و سودآورترین روش مواجهه با این پسماندها است، اما به دلیل عدم گسترش کافی دانش و فناوری این چرخه، بازیافت زباله های الکترونیکی هنوز به شکل گسترده ای در سطح جهان توسعه پیدا نکرده است و هنوز هم بیشتر کشورها به دفن این زباله ها در دل سایت های مدیریت پسماند خود می پردازند. البته برخی کشورها هستند که زباله های الکترونیکی را از سایر پسماندها جدا می کنند و آنها را در محیط های مشخصی دپو کرده تا بعدا برای بازیافت این دسته از پسماندها برنامه ریزی کنند.

اما کشورهای پیشرفته عمدتا به سمت بازیافت پسماندهای الکترونیکی رفته اند و در سال های اخیر این رویکرد در کشورهای مختلفی  توسعه پیدا کرده است. اگرچه هنوز در کشوری مثل هند که یکی از بزرگترین تولیدکنندگان پسماندهای الکترونیکی محسوب می شود، توجه زیادی به لزوم بازیافت این پسماندها نمی شود. در این میان برخی کشورها هم هستند که زباله های الکترونیکی خود را در طبیعت رها می کنند یا آنها را می سوزانند؛ اقداماتی که هم بر آلودگی های زیست محیطی موجود در این کشورها می افزاید و هم ضرر اقتصادی فراوانی را بر آنها وارد می کند.

این نکته ای است که دکتر دردانه آقاجانی در گفت و گو با رکنا روی آن دست گذاشت و اظهار داشت: پسماندهای برق و الکترونیک حاوی فلزات سنگینی هستند که اگر وارد طبیعت شوند، هم خاک را آلوده می کنند و هم با نفوذ به دل زمین، به آلوده شدن سفره های زیرزمینی دامن می زنند. همچنین برخی زباله های الکترونیکی از قطعات الکترومغناطیس ساخته شده اند که اگر به صورت نادرست در دل زمین دفن شوند، تشعشعات خطرناکی را در زیر خاک ایجاد می کنند و می توانند باعث از بین رفتن پوشش های گیاهی شوند.

وی افزود: بخش زیادی از پسماندهای الکترونیکی از مواد پلاستیکی تشکیل شده است که امکان تجزیه آنها در طبیعت وجود ندارد و سوزاندن آنها در کنار سوختن فلزات سنگین موجود در این زباله ها می تواند باعث تولید گازهای سمی و آلودگی شدید هوا شود. بنابراین اساسا روش های دفن یا سوزاندن پسماندهای الکترونیکی، به تنهایی راهکار مناسبی برای مدیریت پسماندهای الکترونیکی نیستند و به همین دلیل، در کشورهای پیشرفته معمولا از روش های ترکیبی برای مدیریت این پسماندها استفاده می شود. البته در کشورهای پیشرفته عمدتا تلاش می شود تا با استفاده از روش بازیافت، حجم پسماندهای باقیمانده از وسایل الکترونیکی برای دفن یا سوزاندن به حداقل برسد و آلودگی زیست محیطی مربوط به این پسماندها کاهش یابد.

بازیافت زباله های الکترونیکی، سودمندترین روش مدیریت این پسماندها

آقاجانی با تاکید بر این که بازیافت پسماندهای الکترونیکی سودمندترین روش مدیریت این پسماندها محسوب می شود، عنوان کرد: بازیافت پسماندهای الکترونیکی نه تنها از نظر محیط زیستی سودمند است و باعث کاهش آلایندگی های زیست محیطی ناشی از دفن یا سوزاندن این پسماندها می شود، بلکه با احتساب ارزش گذاری اقتصادی محیط زیست، می تواند صرفه اقتصادی بالایی هم داشته باشد. همچنین بازیافت زباله های الکترونیکی به جلوگیری از اتلاف منابع مالی کمک می کند، زیرا در این پسماندها علاوه بر فلزات سنگین و مواد پلاستیکی، مقداری فلز گرانبها از جمله طلا، نقره، مس، پلاتین و پالادیم نیز وجود دارد. بنابراین فرآیند مدیریت پسماندهای الکترونیکی برای پیمانکاران یا دستگاه های دولتی  که این کار را انجام می دهند، قطعا سودمند است.

مدیر امور تحلیل داده ها و آزمایشگاه های پژوهشکده محیط زیست و توسعه پایدار ادامه داد: مطالعات انجام شده در سال 2020 نشان می دهد که از بازیافت هر یک میلیون موبایل، 75 پوند (معادل 34 کیلوگرم) طلا، 772 پوند (معادل 350 کیلوگرم) نقره، 35 هزار پوند (معادل 15 تن) مس و 35 پوند (معادل 15 کیلوگرم) پالادیم به دست می آید. این فلزات ارزشمند به همراه سایر موادی که از طریق بازیافت زباله های برق و الکترونیک به دست می آید، فرآیند بازیافت پسماندهای الکترونیکی را به عملی سودمند تبدیل می کند که می تواند درآمدزایی بالا را برای پیمانکاران و اشتغالزایی گسترده ای را برای عموم مردم به همراه داشته باشد.

وی در ادامه تاکید کرد: اکنون فناوری های نوینی برای بازیافت پسماندهای الکترونیکی در سطح جهان توسعه یافته است که برای آلودگی زدایی از زباله های الکترونیکی، جداسازی قطعات دستگاه ها و خالص سازی مواد تشکیل دهنده آنها کاربرد دارد؛ به نحوی که وقتی یک دستگاه الکترونیکی وارد یک کارخانه بازیافت می شود، ابتدا قطعات آن را باز می کنند و بعد مواد تشکیل دهنده این قطعات را از یکدیگر جداسازی می کنند. در ادامه برای مواد پلاستیکی و فلزات گرانبهای تشکیل دهنده قطعات الکترونیکی، فرآیند بازیافت جداگانه ای را انجام می دهند و سپس فلزات سنگین و سایر مواد خطرناک را به شیوه بهداشتی دفن می کنند. البته انجام تمام این فرآیندها به فناوری هایی نیاز دارد که هنوز به اندازه کافی در سطح جهان گسترده نشده است.

تولید 57 میلیون تن زباله الکترونیکی در جهان در سال 2021

آقاجانی با تاکید بر رو به رشد بودن فرآیند تولید پسماندهای الکترونیکی در سطح جهان گفت: با توجه به گسترش فناوری های نوین و افزایش کاربرد اینترنت و لوازم الکترونیکی در زندگی مردم، در سال های اخیر میزان تولید زباله های الکترونیکی با شدت زیادی افزایش یافته است، به نحوی که آمارهای جهانی نشان می دهد که در سال 2021 مجموعا 57 میلیون تن زباله الکترونیکی در سراسر دنیا تولید شد و برآوردها نشان می دهد که میزان تولید پسماندهای الکترونیکی در سطح جهان در هر سال نسبت به سال قبل به میزان 2 میلیون تن افزایش می یابد.

مدیر امور تحلیل داده ها و آزمایشگاه های پژوهشکده محیط زیست و توسعه پایدار ادامه داد: با توجه به این که مساله بازیافت پسماندهای الکترونیکی در سطح جهان یک موضوع نسبتا جدید محسوب می شود، از سال های گذشته حجم انبوهی از این پسماندها در کشورهای مختلف دپو شده است و برآورد می شود که 347 میلیون تن زباله الکترونیکی در سراسر جهان به صورت بازیافت نشده وجود داشته باشد. این حجم عظیم از زباله های برق و الکترونیک نیز یا در سایت های پسماند کشورهای مختلف رها شده است یا برخی کشورها آنها را دپو کرده اند تا بعدا برایش چاره اندیشی کنند.

وی در ادامه تاکید کرد: دانش و فناوری های مربوط به بازیافت پسماندهای الکترونیکی در سطح جهان رو به پیشرفت است و در این میان برخی کشورها توانسته اند بیشتر از سایرین، این دانش را توسعه دهند؛ به نحوی که چین، آمریکا و هند سه کشور اصلی تولیدکننده زباله های الکترونیکی در جهان هستند، اما نرخ بازیافت پسماندهای گروه برق و الکترونیک در چین و آمریکا به ترتیب 16 و 15 درصد است، اما این نرخ در هندوستان فقط یک درصد است؛ مساله ای که نشان می دهد با وجود پیشرفت هند در سال های اخیر، هنوز دانش این کشور در حوزه بازیافت زباله های الکترونیکی فاصله زیادی با چین و آمریکا دارد.

تنها 17.4 درصد از زباله های الکترونیکی جهان به درستی بازیافت می شوند

آقاجانی با بیان این که تنها 17.4 درصد از زباله های الکترونیکی جمع آوری شده در جهان  به درستی بازیافت می شوند، عنوان کرد: فرآیند بازیافت پسماندهای الکترونیکی در اروپا بیش از سایر نقاط جهان گسترش پیدا کرده است، به نحوی که قاره اروپا با 42.5 درصد، بالاترین نرخ جمع آوری و بازیافت زباله های الکترونیکی را به خود اختصاص داده است. همچنین سه کشور اروپایی استونی، ایسلند و نروژ نیز دارای بالاترین نرخ بازیافت پسماندهای الکترونیکی در جهان هستند که به ترتیب 76 درصد، 72 درصد و 70 درصد زباله های الکترونیکی خود را بازیافت می کنند.

مدیر امور تحلیل داده ها و آزمایشگاه های پژوهشکده محیط زیست و توسعه پایدار ادامه داد: یکی از مهمترین اقداماتی که در کشورهای پیشرفته برای بهبود شرایط مدیریت پسماندهای برق و الکترونیک انجام می شود، ارائه آموزش های گسترده به مردم درباره این پسماندها و لزوم بازیافت آنها است، به نحوی که در این کشورها از مردم خواسته می شود که زباله های الکترونیکی خود را در مبدأ تفکیک کنند و به مراکز پیش‌بینی‌شده برای جمع آوری این زباله ها تحویل دهند. همچنین در کشورهای پیشرفته به مردم آموزش داده می شود که با توجه به مخاطرات محیط زیستی ناشی از ورود فلزات سنگین موجود در زباله های الکترونیکی به طبیعت، بهتر است مردم تا حد امکان دستگاه های الکترونیکی خود را در صورت نیاز تعمیر کنند یا ارتقا دهند و از دور انداختن سریع این دستگاه ها بپرهیزند.

وی در ادامه تاکید کرد: با وجود این که در کشورهای پیشرفته تاکید می شود که دستگاه های الکترونیکی به سرعت دور ریخته نشوند، اما بازهم عمر مفید این وسایل در اروپا پایین است و این مساله در کنار پیشرفت تکنولوژی در قاره سبز باعث شده که سرانه تولید پسماندهای الکترونیکی در این قاره از سایر نقاط جهان بیشتر باشد؛ به نحوی که در اروپا سالانه به ازای هر نفر 16.2 کیلوگرم زباله الکترونیکی تولید می شود و در قاره اقیانوسیه این سرانه 16.1 کیلوگرم به ازای هر نفر است، اما در آمریکا هر نفر به طور متوسط سالانه 13.3 کیلوگرم پسماند الکترونیکی تولید می کند.

هر ایرانی سالانه 3.17 کیلوگرم پسماند الکترونیکی تولید می کند

آقاجانی با تاکید بر لزوم توسعه فناوری بازیافت زباله های الکترونیکی در ایران گفت: در کشورهای اروپایی حجم تولید پسماندهای الکترونیکی بسیار بالاست، اما هم زمان فناوری بازیافت این پسماندها نیز به حدی توسعه پیدا کرده است که بخش مهمی از این پسماندها بازیافت می شود؛ به نحوی که سرانه تولید زباله الکترونیکی در اروپا 16.2 کیلوگرم به ازای هر نفر است، اما نرخ بازیافت این پسماندها در قاره سبز حدود 42.5 درصد برآورد شده و از این لحاظ، اروپا دارای بالاترین نرخ بازیافت زباله های الکترونیکی در میان سایر قاره ها است.

مدیر امور تحلیل داده ها و آزمایشگاه های پژوهشکده محیط زیست و توسعه پایدار ادامه داد: مطابق مطالعاتی که در سال 97 توسط مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی انجام شده است، سالانه 3.17 کیلوگرم زباله الکترونیکی در ایران به ازای هر فرد تولید می شود و این در حالی است که اطلاعات دقیقی درباره نرخ بازیافت پسماندهای الکترونیکی در کشورمان وجود ندارد، اما با توجه به نقصی که به صورت کلی در فرآیند مدیریت پسماند در کشورمان وجود دارد، می توان پیش بینی کرد که ما از نرخ پایینی در بازیافت زباله های الکترونیکی برخوردار باشیم. البته در سال های اخیر اقدامات قانونی و اجرایی مناسبی برای بهبود وضعیت مدیریت پسماندهای گروه برق و الکترونیک در ایران انجام شده است، ولی تا رسیدن به شرایط مطلوب هنوز فاصله بسیاری داریم.

وی در ادامه تاکید کرد: از جمله اقدامات مناسبی که در کشورمان برای بهبود وضعیت مدیریت زباله های الکترونیکی انجام شده است، می توان به تصویب آیین نامه «ضوابط و روش های اجرایی پسماندهای برقی و الکترونیکی کشور» در شورای عالی حفاظت محیط زیست در سال 89 اشاره کرد؛ مساله ای که نشان می دهد از حداقل 12 سال قبل برای مدیریت بهینه پسماندهای الکترونیکی در کشور فکر شده است، اما در این سال ها در حوزه اجرا ضعیف عمل کرده ایم و تنها گام های کوچکی برای بهبود وضعیت مدیریت زباله های الکترونیکی در کشورمان برداشته شده است.

روند مدیریت زباله های الکترونیکی در ایران رو به بهبود است

آقاجانی با اشاره به برخی اقدامات انجام شده برای توسعه بازیافت زباله های الکترونیکی در ایران گفت: در سال های اخیر توجه دستگاه های متولی و بخش خصوصی به مدیریت بازیافت زباله های الکترونیکی مثبت ارزیابی می شود و روند احداث کارگاه و کارخانجات بازیافت این پسماندها رو به گسترش بوده است. البته تعداد این کارگاه ها در سطح کشور با میزان تولید زباله الکترونیکی در ایران متناسب نیست و همچنان نیاز به احداث کارخانجات بزرگ جمع آوری سراسری و بازیافت پسماندهای الکترونیکی در کشورمان وجود دارد.

مدیر امور تحلیل داده ها و آزمایشگاه های پژوهشکده محیط زیست و توسعه پایدار ادامه داد: با وجود این که ما از توسعه لازم در خصوص فناوری های روز بازیافت زباله های الکترونیکی برخوردار نیستیم، اما در چند سال گذشته وضعیت مدیریت این پسماندها در کشورمان بهبود یافته است و علاوه بر این، آیین نامه مدیریت پسماندهای برق و الکترونیک در شورای عالی حفاظت محیط زیست در حال به‌روزرسانی است و داده های مربوط به این گروه از پسماندها نیز در سامانه جامع مدیریت محیط زیست کشور در حال تکمیل است و امیدواریم در آینده نزدیک بتوانیم نقصان اطلاعات موجود درباره زباله های الکترونیکی در کشورمان را برطرف کنیم.

وی در پایان تصریح کرد: توسعه فناوری های لازم برای گسترش بازیافت زباله های الکترونیکی از دیگر موارد رو به بهبود مدیریت پسماندهای برق و الکترونیک در ایران محسوب می شود و خوشبختانه در سال های اخیر با ارتقای سطح دانش بومی و انتقال دانش و فناوری، در حال پیشرفت علمی مناسبی در زمینه بازیافت پسماندهای الکترونیکی هستیم. البته برای این که این پیشرفت علمی در عمل به نتیجه برسد و شاهد افزایش محسوس آمار بازیافت زباله های الکترونیکی در کشورمان باشیم، باید بستر مناسب سرمایه گذاری برای توسعه واحدهای مربوط به بازیافت این دسته از پسماندها از سوی دولت فراهم شود. این سرمایه گذاری قطعا سودده خواهد بود، زیرا پسماندهای الکترونیکی مانند گنجی هستند که فلزات گرانبهای زیادی در آنها نهفته شده اند.