5 عامل اصلی تهدیدکننده تنوع زیستی ایران / حق تقدم اقتصاد بر محیط زیست در تفکر مسئولان + صوت

با وجود تاکید مکرر دوستداران محیط زیست بر لزوم حفاظت از تمام اجزای طبیعت، متاسفانه در طول تاریخ شاهد بی توجهی بسیاری از مردم و مسئولان ایران نسبت به حفظ تنوع زیستی ارزشمند کشورمان بوده ایم. در همین راستا در «روز جهانی تنوع زیستی» پای صحبت های دکتر عرفان خسروی، متخصص جانورشناسی و کارشناس حیات وحش نشسته ایم تا مروری کنیم که ما ایرانیان در طول تاریخ چه اشتباهاتی را در حفظ تنوع زیستی کشورمان انجام داده ایم تا شاید درس گرفتن از این اشتباهات چراغ راه آینده باشد.

تنوع زیستی؛ زنجیره به هم پیوسته

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، تمام جانداران روی سیاره زمین از گیاهان گرفته تا حشرات، حیوانات، آبزیان و سایر موجودات زنده در زنجیره ای به هم پیوسته قرار گرفته اند که وارد شدن آسیب به هر جزء از آن، می تواند منجر به ایجاد اختلال در سایر اجزا شود. این زنجیره «تنوع زیستی» نام دارد که ارزشمندترین گنجینه کره خاکی محسوب می شود و متاسفانه مهمترین تهدید برای آن هم فعالیت انسان هایی است که خودشان را برتر از سایر موجودات زنده می دانند، ولی هیچ توجهی به لزوم حفظ طبیعت پیرامون خود و موجودات زنده درون آن ندارند.

در ایران هم متاسفانه سرعت آسیب دیدن تنوع زیستی نسبت به بسیاری از کشورهای دیگر جهان بالاتر است؛ به نحوی که حسن اکبری، معاون محیط طبیعی سازمان محیط زیست اخیرا گفته است که در نیم قرن اخیر 70 درصد گونه های برجسته حیات وحش ایران از بین رفته اند و بسیاری از گونه ها از جمله یوزپلنگ آسیایی نیز در لبه پرتگاه انقراض قرار دارند. در این میان به نظر می رسد گسترش فقر، رواج خرافات، ناآگاهی مردم نسبت به اهمیت حفظ گونه های گیاهی و جانوری مختلف، بی توجهی دولت ها به حفاظت از محیط زیست و توسعه ناپایدار صنایع و معادن مهمترین عوامل تهدید تنوع زیستی کشورمان در طول تاریخ بوده است.

این نکته ای است که دکتر عرفان خسروی، متخصص جانورشناسی در گفت و گو با رکنا روی آن دست گذاشت و اظهار داشت: مهمترین عامل فرسایش تنوع زیستی در ایران، تعارض میان انسان با طبیعت بوده است؛ به نحوی که در دهه های اخیر با گسترش مناطق مسکونی، جاده ها، مزارع، کارخانجات، معادن و مراتع دام های اهلی شاهد تخریب شدید زیستگاه های حیات وحش و از بین رفتن بسیاری از گونه های گیاهی بوده ایم.

وی افزود: زنجیره تنوع زیستی به قدری به هم پیوسته است که وقتی یک بخش از آن آسیب ببیند، خواه ناخواه شاهد تخریب سایر بخش ها خواهیم بود. به طور مثال، وقتی به دلیل از بین رفتن پوشش گیاهی بر اثر چرای بی رویه دام ها، جمعیت حیوانات گیاهخوار در یک منطقه کم شود، جانوران گوشتخوار در آن منطقه گرسنه می مانند و ناچار به حمله کردن به دام های انسان ها می شوند. این در حالی است که اگر شاهد برقراری تعادل در بهره برداری انسان از طبیعت می بودیم، هیچ گاه حیات وحش با انسان ها تعارض منافع پیدا نمی کردند.

وجود سنت های اشتباه؛ عامل تهدید تنوع زیستی ایران

خسروی در بخش دیگری از اظهاراتش، ناآگاهی مردم را یکی از مهمترین عوامل تهدید تنوع زیستی دانست و گفت: متاسفانه یکی از خطاهای فرهنگی ما ایرانیان در طول تاریخ، این اشتباه بوده است که از دوران پیش از اسلام تا کنون، برخی گونه های جانوری را موجوداتی اهریمنی محسوب می کردیم. به طور مثال در سنت ایرانیان، موجوداتی مثل حشرات، مار، موش، موش کور و ... جزو موجودات شیطانی محسوب می شدند و از بین بردن آنها یک اقدام نیک تلقی می شد.

این کارشناس حیات وحش ادامه داد: متاسفانه از پیش از اسلام تا کنون شاهد رواج این سنت اشتباه در فرهنگ ایرانیان بوده ایم و ضرب المثل های بسیاری هم در زبان ما رایج شده است که از بین بردن برخی جانوران را پسندیده می داند. البته متاسفانه اشتباه تاریخی ما ایرانیان در آسیب رساندن به تنوع زیستی، صرفا محدود به جانورانی نیست که از نظر عرفی اشتباها به عنوان جانوران موذی شناخته می شوند، بلکه یکی از مهمترین دلایل انقراض برخی گوشتخوران بزرگ هم از بین بردن آنها توسط انسان ها بوده است.

وی در ادامه تاکید کرد: متاسفانه در سنت ما ایرانیان، کشتن حیواناتی مثل شیر و ببر نه تنها مذموم نبود، بلکه امری پسندیده محسوب می شد و به همین دلیل است که اکنون هیچ اثری از شیر ایرانی یا ببر مازندران نمی بینیم و همچنین شاهد کاهش محسوس جمعیت پلنگ ایرانی و رو به انقراض رفتن یوز آسیایی هستیم. چون متاسفانه گذشتگان ما این حیوانات را عامل ناامنی برای انسان تلقی می کردند و آنها را می کشتند. البته در سال های اخیر با فرهنگسازی مدوام دوستداران محیط زیست، این سنت اشتباه تا حد زیادی از بین رفته است، اما هنوز رد پایی از این باورهای خرافی را در تفکر برخی مردم ملاحظه می کنیم.

تهدید تنوع زیستی ایران با ترویج رمالی و تجارت حیات وحش  

نکته دیگری که باید به آن توجه داشت، این است که با وجود اصلاح تفکر عمومی مردم درباره اهمیت تنوع زیستی، هنوز هم شاهد رواج کشتار حیات وحش برای به چنگ آوردن برخی اجزای بدن آنها در جهت استفاده در امور رمالی یا تجارت پوست و سایر اعضای بدن حیوانات در ایران هستیم؛ به طور مثال، برخی افراد به دلیل بعضی توصیه های خرافی رمالان، اقدام به کشتن خرس، روباه و گرگ می کنند و همچنین هنوز هم به دست آوردن پوست پلنگ یا شاخ قوچ برای برخی سودجویان ارزشمند است. این مساله نشان می دهد که صرف نظر از مسائل فرهنگی، نفع اقتصادیِ تجارت حیات وحش نیز باعث می شود که عده بسیاری در ایران به از بین بردن تنوع زیستی دست بزنند.

خسروی ضمن تایید این نکته گفت: بخشی از ریشه های تجارت حیات وحش، به باورهای اشتباه فرهنگی بازمی‌گردد، اما قطعا گسترش فقر و بیکاری در جوامع محلی مهمترین عاملی است که عده زیادی را به تجارت حیات وحش سوق می دهد؛ زیرا وقتی روستاییان نتوانند درآمد مناسبی را از کشاورزی، دامداری یا سایر مشاغل روستایی داشته باشند، مجبور می شوند که به طبیعت دست درازی کنند. همچنین اساسا وقتی در یک جامعه مشکلات اقتصادی تشدید می شود، زمینه برای ترویج باورهای خرافی افزایش می یابد و بسیاری از افراد صرفا به دلایل همین باورهای خرافی، حیوانات را می کشند.

این متخصص جانورشناسی تاکید کرد: طبیعی است که وقتی گسترش فقر در میان انسان ها یکی از مهمترین عوامل تهدید تنوع زیستی محسوب می شود، پس هرچه دشواری های معیشتی مردم کمتر شود، احتمال حفظ تنوع زیستی نیز بالاتر می رود. اما اگر شرایط برای اشتغال جوامع محلی در مشاغل مناسب فراهم نباشد، طبیعی است که برخی افراد به خرید و فروش اعضای بدن حیوانات روی می آورند و بعضی سودجویان هم به بهانه وجود خاصیت درمانی یا جادویی در اجزای حیوانات، عده ای از جوامع محلی را به کشتن حیوانات وامی‌دارند و از این طریق کسب درآمد می کنند.

تعارض میان گسترش صنایع و معادن با حفظ محیط زیست ایران

خسروی در بخش دیگری از اظهاراتش با تاکید بر این که شیوه حکمرانی در ایران در طول تاریخ معمولا در راستای حفظ تنوع زیستی نبوده است، عنوان کرد: متاسفانه نه تنها در گذشته حکمرانان ایران عمدتا توجهی به لزوم حفظ تنوع زیستی نداشته اند، بلکه در سال های اخیر نیز تشدید مشکلات اقتصادی منجر به آن شده است که با وجود آگاهی بیشتر مردم و حاکمیت نسبت به لزوم حفظ محیط زیست، حکومت به ناچار برای اشتغالزایی به فکر توسعه صنایع و معادن در طبیعت باشد.

این کارشناس حیات وحش ادامه داد: در چند دهه گذشته تعارض موجود میان گسترش صنایع و معادن با حفظ محیط زیست و احداث کارخانجات در محل های نامناسب منجر به تخریب بسیاری از زیستگاه های حیات وحش شده است؛ به طور مثال، گسترش صنایع آب بر در مناطق کویری منجر به وارد شدن فشار بیش از حد به منابع آبی این مناطق شده است و استفاده از این منابع آبی برای کارخانجات، کاهش سهم آب حیوانات و مراتع را به همراه داشته و جمعیت حیات وحش را به خطر انداخته است.

وی پایان تصریح کرد: متاسفانه در سال های اخیر شاهد تعارض شدید میان توسعه صنعتی و حفظ محیط زیست در ایران بوده ایم و با توجه به این که کشورمان معمولا در تنگنای اقتصادی قرار داشته است، همواره گسترش معادن و کارخانجات در اولویت قرار داشته است و کمتر شاهد آن بوده ایم که حفظ محیط زیست برای مسئولان کشور در اولویت قرار گیرد؛ به نحوی که عمدتا تا وقتی احداث یک صنعت یا معدن در زیستگاه های حیات وحش و سایر نقاط طبیعت ایران مورد اعتراض افکار عمومی و رسانه های اجتماعی قرار نگرفته، کمتر دولتی حاضر شده است که پروژه اقتصادی یا عمرانی مد نظر خود را متوقف کند.