اعتماد مردم به حاکمیت؛ مهمترین عامل افزایش جمعیت / اختصاص 18 هزار میلیارد تومان برای جلوگیری از پیری جمعیت در یک سال + صوت

بحران پیری جمعیت یک مساله ساختگی نیست بلکه معضلی است که در آینده ای نه چندان دور، جامعه ایران را به شدت تهدید خواهد کرد؛ زیرا با وجود این که در دهه 60 نرخ رشد جمعیت در کشورمان به 3.8 درصد رسیده بود، هم اکنون این نرخ به 0.7 درصد سقوط کرده است. همچنین نرخ باروری در ایران نیز به رقمی بسیار پایین تر از سطح جانشینی یعنی 1.7 فرزند به ازای هر زن رسیده است و اگر این روند ادامه یابد، تا سال 1430، بیش از 30 درصد جمعیت ایران را سالمندان تشکیل خواهند داد. به مناسبت فرا رسیدن «هفته ملی جمعیت»، در گفت و گو با امیرحسین بانکی پورفرد، رئیس کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت و نماینده مردم اصفهان در مجلس به بررسی معضل اساسی پیری جمعیت و راهکارهای جلوگیری از آن پرداخته ایم.

ارقام نگران کننده نرخ رشد جمعیت و نرخ باروری در ایران

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، با وجود این که آخرین برآوردهای مرکز آمار ایران از این حکایت دارد که جمیعت کشورمان به بیش از 84 میلیون و 870 هزار نفر رسیده، اما گزارشات رسمی این مرکز حاکی از افت محسوس نرخ رشد جمعیت و نرخ باروری در ایران است؛ به نحوی که هم اکنون نرخ رشد جمعیت در کشورمان از یک درصد هم کمتر شده و این نرخ در سال 1400 رقم 0.7 درصد را ثبت کرده است و همچنین نرخ باروری به ازای هر زن نیز به شکل محسوسی از نرخ جانشینی یعنی رقم 2.1 کمتر شده و به رقم نگران کننده 1.7 فرزند به ازای هر زن رسیده است.

در این میان اما مساله مهمی که باید به آن توجه داشت، این است که تداوم روند کاهش رشد جمعیت در کشورمان می تواند ایران را در آینده ای نه چندان دور با بحران پیری جمعیت مواجه کند و اگر روند کنونی ادامه یابد، در سال 1430، بیش از 30 درصد جمعیت ایران را سالمندان تشکیل خواهند داد؛ اتفاقی که می تواند ایران را با کمبود شدید نیروی کار روبه‌رو سازد و توسعه توسعه کشور را بیش از پیش با مشکل مواجه کند.

این نکته ای است که بسیاری از کارشناسان علوم اجتماعی روی آن اتفاق نظر دارند، اما آنچه در این بین مورد اختلاف کارشناسان است، دلایلی است که افراد گوناگون به عنوان ریشه های کاهش نرخ رشد جمعیت در ایران در سال های اخیر برمی‌شمارند؛ به نحوی که بعضی کارشناسان معتقدند که معضلات اقتصادی مهمترین عامل کاهش تمایل زوج های ایرانی به فرزندآوری است، اما برخی کارشناسان، عوامل فرهنگی را به عنوان ریشه کاهش تمایل زوج های جوان به فرزندآوری معرفی می کنند.

رغبت جوانان به فرزندآوری با سر دادن شعار محقق نمی شود

در این میان اما صرف نظر از این که کدام دسته از مسائل بیش از همه روی کاهش نرخ رشد جمعیت ایران در سال های اخیر تاثیر گذاشته، نکته اساسی که باید به آن توجه داشت این است که در دهه 60 که مسئولان ارشد کشور با توجه به شرایط جنگی حاکم بر ایران بر لزوم افزایش جمعیت تاکید داشتند، بسیاری از مردم از این درخواست استقبال می کردند و نرخ رشد جمعیت به عدد بی سابقه 3.8 درصد رسید. بعد از آن هم که در دهه 70 تا اوایل دهه 80 سیاست های تنظیم خانواده با شعار «فرزند کمتر، زندگی بهتر» در کشورمان اجرا شد، نرخ باروری در ایران به شکل محسوسی کاهش یافت و نرخ رشد جمعیت نیز تا رقم 1.4 درصد پایین آمد.

ولی در شرایط کنونی با وجود این که از سال های پایانی دهه 80 بسیاری از مسئولان ارشد کشور بر لزوم افزایش نرخ فرزندآوری برای جلوگیری از بحران پیری جمعیت در دهه های آتی تاکید دارند، بازهم ارقام مربوط به نرخ رشد جمعیت و فرزندآوری در ایران سال به سال دچار کاهش می شود و به نظر می رسد سیاست های اجرایی برای افزایش جمعیت در کشور در یک دهه گذشته نتوانسته است چندان مثمر ثمر واقع شود.

نکته مهمی که باید به آن توجه داشت، این است که اساسا افزایش فرزندآوری موضوعی نیست که با شعار قابل تحقق باشد و تا زمانی که معضلات مهمی مانند دشواری های معیشتی و کاهش امید به آینده پیش روی مردم باشد، بسیاری از جوانان تمایلی به ازدواج نخواهند داشت و زوج های جوان هم رغبت چندانی به بچه دار شدن پیدا نمی کنند؛ زیرا اساسا افزایش فرزندآوری با سر دادن شعار محقق نمی شود و تا زمانی که مردم اعتماد لازم را به شعارهای حاکمیت در این زمینه نداشته باشند، شاهد بهبود وضعیت فرزندآوری در کشورمان نخواهیم بود.

فقط 5 سال برای جلوگیری از ابربحران پیری جمعیت فرصت داریم

در چنین شرایطی برخی کارشناسان علوم اجتماعی، معضلات معیشتی مردم و کاهش سرمایه اجتماعی حاکمیت را به عنوان مهمترین مانع تحقق سیاست های جمعیتی کلان کشور معرفی می کنند و بعضی دیگر از کارشناسان نیز تاکید دارند که مسئولان دستگاه اجرایی و قوه مقننه در دوره های گذشته کمتر توانسته اند به رهنمودهای مقام معظم رهبری برای اجرای سیاست های جلوگیری از بحران پیری جمعیت در ایران جامه عمل بپوشانند.

در این میان اما یکی از آخرین طرح هایی که برای افزایش جمعیت در کشورمان اجرایی شده است، قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت است که مهرماه 1400 در مجلس به تصویب نهایی رسید و آبان پارسال برای اجرا به تمام دستگاه های دولتی ابلاغ شد. در همین راستا و به مناسبت فرا رسیدن «هفته ملی جمعیت» با دکتر امیرحسین بانکی پورفرد، رئیس کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت و نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی به گفت و گو نشسته ایم.

بانکی پور فرد در ابتدای اظهاراتش با نگرانی از بروز ابربحران پیری جمعیت در ایران در سال هایی نه چندان دور به خبرنگار رکنا گفت: اگر ما برای اصلاح روند کاهش نرخ رشد جمعیت در ایران مداخله نکنیم، قطعا پیری جمعیت در چند دهه آتی به فاجعه ای عظیم برای کشور ما تبدیل خواهد شد. این در حالی است که ما فقط 5 تا 6 سال فرصت داریم که جلوی بروز ابربحران پیری جمعیت در آینده را بگیریم.

وی افزود: مهمترین راهکار برای جلوگیری از بروز فاجعه پیری جمعیت در ایران، شناسایی موانع فرزندآوری در کشورمان و تلاش برای رفع این موانع است. ما هم در همین راستا در کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت، 21 مانع فرزندآوری در ایران شناسایی کردیم و برای رفع هرکدام از این موانع، راهکارهایی را در تدوین قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت ارائه دادیم. بنابراین مهمترین هدف این قانون، از بین بردن موانع فرزندآوری و اجرای برنامه هایی عملی برای جلوگیری از کاهش نرخ رشد جمعیت کشور است.

رفع مشکلات اقتصادی، لزوما به حل مساله جمعیت منجر نمی شود

بانکی پورفرد با بیان این که مشکلات معیشتی قطعا یکی از مهمترین موانع فرزندآوری محسوب می شود، عنوان کرد: قطعا مسائل اقتصادی بر کاهش روند نرخ رشد جمعیت در ایران تاثیر می گذارد، ولی ما نباید گمان کنیم که با حل مشکلات اقتصادی، الزاما معضل کاهش نرخ رشد جمعیت در ایران برطرف خواهد شد؛ زیرا ما هم اکنون شاهد آن هستیم که نرخ فرزندآوری در بسیاری از خانواده های ثروتمند از اقشار ضعیف جامعه کمتر است و آمارهای کشوری نیز نشان می دهد که اساسا نرخ باروری در مناطق کم برخودار عموما از نرخ باروری در کلانشهرها بیشتر است.

رئیس کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت ادامه داد: ما در تدوین قانون جوانی جمعیت سعی کردیم توجه ویژه ای به ابعاد معیشتی موضوع فرزندآوری داشته باشیم و به همین منظور، مشوق های خوبی را برای ترغیب زوج های جوان به فرزندآوری در نظر گرفتیم. البته مشوق های پیش بینی شده در این قانون بیشتر نقش رفع مانع و تسهیل شرایط برای فرزندآوری را ایفا می کنند که از جمله آنها می توان به افزایش مبلغ وام ازدواج و ارائه تسهیلات فرزندآوری به زوج های جوان اشاره کرد.

نماینده مردم اصفهان با موفقیت آمیز ارزیابی کردن روند اجرای قانون جوانی جمعیت در 6 ماه گذشته اظهار داشت: مرکز آمار ایران پیش بینی کرده بود که در صورت عدم دخالت موثر در روند فرزندآوری، نرخ رشد جمعیت و نرخ باروری در ایران تا سال 1405 به بحرانی ترین وضعیت خود می رسد، ولی خوشبختانه با اجرای قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت شاهد آن هستیم که برای نخستین بار در هفت سال گذشته، سیر نزولی نرخ رشد جمعیت در ایران متوقف شده است و در سه ماهه پایانی 1400، نرخ رشد جمعیت نسبت به رقم قبل از آن با کاهش بیشتری مواجه نشد.

وی در ادامه تاکید کرد: در زمانی که مشغول تدوین قانون جوانی جمعیت، پیش بینی می کردیم که با شروع اجرای این قانون در مرحله اول سیر نرخ رشد جمعیت در ایران کاهش می یابد و در ادامه، سالیانه به میزان 0.1 واحد به نرخ باروری زنان ایرانی اضافه می شود تا در پایان اجرای قانون جوانی جمعیت که به صورت هفت ساله پیش بینی شده است، نرخ باروری در ایران به بالاتر از سطح جانشینی برسد. البته نمی توان انکار کرد که شوک های اقتصادی تاثیراتی مقطعی روی نرخ رشد جمعیت در ایران خواهند گذاشت، اما به نظر می رسد این تاثیرات بلندمدت نخواهند بود.

نقش کاهش سرمایه اجتماعی حاکمیت در نزولی شدن روند رشد جمعیت ایران

بانکی پورفرد در بخش دیگری از صحبت هایش با تایید این نکته که کاهش سرمایه اجتماعی حاکمیت و کم شدن امید به آینده در میان زوج های جوان از جمله عوامل موثر بر کاهش تمایل برخی جوانان ایرانی به فرزندآوری است، عنوان کرد: اگر در قانون جوانی جمعیت مشوق هایی را در نظر می گرفتیم که مردم با اعتماد کردن به آنها به فکر فرزندآوری می افتادند، قطعا به دلیل کاهش سرمایه اجتماعی آحاد جامعه نمی توانستیم موفق باشیم. بنابراین ما در تدوین این قانون تسهیلاتی را برای ترغیب زوج های جوان به فرزندآوری در نظر گرفتیم، زیرا معتقدیم که مردم، خود را از دریافت تسهیلات محروم نخواهند کرد.

رئیس کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت ادامه داد: در جلسه ای که اخیرا با مدیران عامل برخی بانک ها داشتم، آنها تاکید داشتند که به دلیل افزایش مبلغ وام ازدواج در سال 1401 پیرو تصویب قانون جوانی جمعیت، در سال جاری استقبال مردم از این تسهیلات به مراتب نسبت به سال های گذشته بیشتر شده است. این مساله نشان می دهد که اگر ما تسهیلاتی را برای ترغیب مردم به فرزندآوری اختصاص بدهیم، قطعا عموم ایرانیان نسبت به دریافت آن روی خوش نشان خواهند داد.

وی در ادامه تاکید کرد: مهمترین مساله ای که درباره روند جمعیتی کشور باید به آن توجه داشت، هرم سنی جمعیت است که باید به شکل یک کوه باشد؛ یعنی هرم سنی جمعیت باید به گونه ای باشد که همواره تعداد جوانان در یک جامعه به شکل محسوسی از تعداد افراد کهنسال آن بیشتر باشد، این در حالی است که هم اکنون سالمندان حدود 10 درصد جامعه ایران را تشکیل می دهند و اگر ما دخالت موثری در روند کاهش نرخ رشد جمعیت کشورمان نداشته باشیم، تا 30 سال دیگر حدود 30 درصد جامعه ایران را سالمندان تشکیل خواهند داد که این همان ابربحران پیری جمعیت محسوب می شود.

رسیدن نرخ باروری در ایران به 2.5 با اجرای دقیق قانون جوانی جمعیت

بانکی پورفرد با بیان این که هم اکنون نرخ باروری در ایران به 1.7 فرزند به ازای هر زن رسیده است، اظهار داشت: کارشناسان حوزه جمعیت همواره رقم 2.1 را به عنوان نرخ جانشینی در نظر می گیرند، ولی با توجه به این که مدت زیادی است آمار فرزندآوری در ایران به کمتر از نرخ جانشینی رسیده است، ما باید هرچه زودتر آمار فرزندآوری خود را به بالاتر از این رقم برسانیم. در این میان هدف اولیه قانون جوانی جمعیت، رسیدن نرخ باروری در ایران به سطح جانشینی در طول هفت سال اجرای این قانون است، ولی ما امیدواریم با اجرای دقیق قانون جوانی جمعیت، نرخ باروری در ایران در آینده ای نه چندان دور به 2.5 فرزند به ازای هر زن برسد.

رئیس کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت ادامه داد: در قانون بودجه 1401، مبلغ 11 هزار میلیارد تومان برای تشکیل «ستاد ملی جمعیت» و اجرای برنامه های این ستاد در نظر گرفته شده و البته در برخی مواد دیگر قانون بودجه نیز ردیف هایی برای اجرای قانون جوانی جمعیت توسط سایر دستگاه های اجرایی پیش بینی شده است. یعنی این ردیف بودجه ها به طور مستقیم به ستاد ملی جمعیت اختصاص پیدا نمی کند، اما در نهادهای دیگر برای اجرای قانون جوانی جمعیت هزینه می شود.

وی در پایان تصریح کرد: صرف نظر از بودجه 11 هزار میلیارد تومانی ستاد ملی جمعیت در سال 1401، اعتبارات ویژه ای نیز برای حمایت از زوج های نابارور، پرداخت وام ازدواج، ارائه تسهیلات فرزندآوری و ... در نظر گرفته شده است که مجموع مبلغ این اعتبارات نیز به حدود 7 تا 8 هزار میلیارد تومان می رسد. همچنین در قانون جوانی جمعیت ظرفیت هایی برای ترغیب زوج های جوان به فرزندآوری پیش بینی شده است که مطابق آنها، بدون صرف بودجه از بیت المال، مشوق هایی برای فرزندآوری به زوج ها ارائه می شود که از جمله آنها می توان به ارائه خودرو بدون قرعه کشی به مادرانی اشاره کرد که فرزند دوم به بعد خود را به دنیا می آورند.