سدسازی های ترکیه؛ عامل افزایش ریزگردها در ایران/ 300 میلیون هکتار اراضی تولیدکننده گرد و غبار در همسایگی کشور

با وجود این که گرد و غبار یکی از پدیده های طبیعی معمول است، اما در سال های اخیر شاهد تشدید وقوع گرد و غبار در کشورمان بوده ایم. تغییرات اقلیمی یکی از عوامل تشدید گرد و غبار در ایران است، اما عوامل انسانی نقش بیشتری در افزایش میزان وقوع گرد و غبار در ایران داشته است. این در حالی است که عوامل داخلی و خارجی مختلفی در تشدید پدیده گرد و غبار در ایران نقش داشته است که در این مطلب به بررسی آنها پرداخته ایم.

گرد و غبار چگونه به یک معضل ملی تبدیل شد؟

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، با وجود این که غبارآلود شدن هوا پدیده جدیدی نیست و از دیرباز بشر با این معضل زیست محیطی مواجه بوده است، اما در دو دهه گذشته شاهد تشدید بروز پدیده ریزگردها در سطح کشور بخصوص در استان های غربی و جنوب شرقی ایران و البته هجوم ریزگردها به بسیاری از شهرها و استان های مرکزی ایران بوده ایم.

در این میان با وجود این که در سال های اخیر وعده های زیادی برای مقابله با ریزگردها ارائه شده است، اما هنوز هم شاهد بروز این پدیده در استان های گوناگون هستیم و به نظر می رسد مسئولان کشور هنوز هم نتوانسته اند در مقابله با ریزگردها موفق باشند، چراکه به گفته کارشناسان محیط زیست، به نظر می رسد یک اجماع ملی و برنامه ریزی جامع برای مقابله با منشاءهای داخلی و خارجی بروز ریزگردها در کشورمان وجود نداشته است.

این نکته ای است که دکتر محمد خسروشاهی، رئیس بخش تحقیقات بیابان در موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور در گفت و گو با رکنا روی آن دست گذاشت و اظهار داشت: پدیده ریزگردها از گذشته های دور در کشورمان وجود داشته است، اما در دو دهه گذشته شاهد تشدید گرد و غبار و افزایش وسعت مناطق درگیر با پدیده ریزگردها در کشورمان بوده ایم.

مسئول طرح کلان پایش منابع تولید گرد و غبار و راهکارهای مقابله با آن ادامه داد: تا چند دهه پیش، ماسه های روان موجود در بیابان های کشور، مهمترین منابع ایجادکننده ریزگردها بودند، اما در یک تا دو دهه اخیر خشک شدن تالاب ها، تغییر کاربری و کاهش پوشش گیاهی اراضی و رشد بیابان زایی نقش مهمی در افزایش پدیده ریزگردها در کشورمان داشته و در این میان تغییرات اقلیمی نیز به تشدید ریزگردها در مناطق مختلف کشورمان دامن زده است.

وی با بیان این که حدود 20 سال است که پدیده ریزگردها به یک معضل زیست محیطی ملی تبدیل شده، عنوان کرد: از اوایل دهه 80، رسیدن گرد و غبار از استان های مرزی به استان های مرکزی کشور باعث شد که توجه مسئولان وقت به عوامل مختلف بروز پدیده ریزگردها در کشورمان جلب شود، به نحوی که در سال 84، گرد و غبار 20 استان کشور و حدود 52 میلیون نفر از جمعیت ایران را تحت تاثیر قرار داد و از آن زمان قرار شد بررسی های عمیق تری درباره علل بروز پدیده ریزگردها در کشورمان انجام شود.

خسروشاهی با اشاره به نقش مهم ریزگردهای خارجی در بروز پدیده گرد و غبار در کشورمان گفت: بخش زیادی از گرد و غباری که استان های مرزی غرب کشور را تشکیل می دهد، مربوط به گرد و غباری است که از کشورهایی نظیر عراق، سوریه و عربستان وارد کشور ما می شود. در این میان البته نباید از ورود گرد و غبار از طریق ترکمنستان و ازبکستان به دلیل خشک شدن دریاچه آرال به استان های شمال شرقی کشورمان غفلت کرد.

رئیس بخش تحقیقات بیابان در موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور ادامه داد: ریزگردهای خارجی از قبل هم در کشورمان وجود داشته است، اما قطعا سدسازی های سال های اخیر ترکیه بر سرشاخه های دجله و فرات، نقش مهمی در خشک شدن بخش های زیادی از این رودخانه ها و دشت های پایین دست آنها و در نتیجه تشدید پدیده ریزگردها داشته است.

خشک شدن تالاب های ایران ریزگردها را افزایش داده است

این کارشناس منابع آب و خاک با اشاره به منشاءهای داخلی بروز پدیده ریزگردها عنوان کرد: متاسفانه در سال های اخیر بسیاری از تالاب های کشورمان به دلیل سوء مدیریت منابع آبی خشک شده است و همچنین بخش زیادی از سیلاب‌دشت‌های کشور که قبلا دارای پوشش گیاهی وسیعی بودند، به دلیل همین سوء مدیریت ها از پوشش گیاهی خالی شده و به منشاء بروز پدیده ریزگردها تبدیل شده اند.

مسئول طرح کلان پایش منابع تولید گرد و غبار با تاکید بر این که عامل اصلی ایجاد منشاءهای گرد و غبار در داخل و خارج کشور سوء مدیریت منابع آبی است، اظهار داشت: متاسفانه سدسازی های ترکیه و سوء مدیریت منابع آبی در داخل کشورمان باعث شده است که بسیاری از تالاب های ایران و عراق خشک شوند و هم اکنون این تالاب ها به عامل اصلی بروز پدیده ریزگردها در کشورمان تبدیل شده است.

وی در ادامه تاکید کرد: متاسفانه برخی متولیان دستگاه های اجرایی نقش سوء مدیریت منابع آبی در بروز پدیده ریزگردها را نادیده می گیرند و افزایش میزان گرد و غبار در سال های اخیر را به گردن تغییر اقلیم می اندازند. این در حالی است که بسیاری از تالاب های داخلی کشور از جمله گاوخونی، به دلیل سوء مدیریت منابع آبی و گسترش بی ضابطه کشاورزی در بالادست خشک شده و به منابع تولیدکننده ریزگرد تبدیل شده اند.

نقش مهمتر سوء مدیریت آب نسبت به تغییرات اقلیمی در بروز ریزگردها

خسروشاهی با بیان این که سوء مدیریت منابع آبی سهم بیشتری در تشدید پدیده ریزگردها در کشورمان نسبت به تغییر اقلیم داشته است، گفت: بررسی های موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور درباره منشاءهای داخلی ریزگردها از این حکایت دارد که رابطه مستقیمی بین افزایش متوسط دمای هوا یا نوسانات مختلف بارندگی با کاهش یا افزایش تعداد روزهای وقوع گرد و غبار در شهرهای گوناگون کشور وجود ندارد.

رئیس بخش تحقیقات بیابان در موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور ادامه داد: اساسا تغییرات اقلیمی نقش کمتری نسبت به سوء مدیریت منابع آبی در تشدید پدیده ریزگردها در سال های اخیر داشته است و برآوردهای موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور از این حکایت دارد که عوامل اقلیمی تنها حدود 33 درصد در بروز پدیده ریزگردها در ایران نقش داشته و 67 درصد عامل بروز پدیده ریزگردها در ایران، عوامل انسانی بوده است.

90 درصد گرد و غبار استان های غربی ایران از منشاءهای خارجی است

خسروشاهی در پاسخ به این سوال که چند درصد گرد و غبار موجود در ایران مربوط به منشاءهای داخلی و چه مقدار از آن مربوط به منشاءهای خارجی است، گفت: مطالعات انجام شده در استان های مرزی غرب کشور از جمله ایلام و خوزستان از این حکایت دارد که حدود 90 درصد حجم گرد و غباری که این منطقه را تحت تاثیر قرار می دهد، ناشی از منشاءهای خارجی است، اما بخش عمده گرد و غبار استان های مرکزی کشور نظیر اصفهان، یزد و خراسان جنوبی ناشی از منشاءهای داخلی است.

این کارشناس منابع آب و خاک با اشاره به تشدید وقوع گرد و غبار در استان های کرمان و سیستان و بلوچستان در سال های اخیر توضیح داد: مهمترین علت تشدید پدیده ریزگردها در استان های جنوب شرقی کشور، خشک شدن تالاب های هامون و جازموریان و دشت های واقع در این منطقه بر اثر بسته شدن رودخانه هیرمند توسط افغانستان در سال های اخیر بوده است. البته تغییر کاربری اراضی مرتعی و رشد بیابان زایی در این استان ها نیز نقش مهمی در افزایش وقوع گرد و غبار داشته است.

وی با بیان این که اراضی خشکیده تالاب ها و زمین های کشاورزی رهاشده جزو مهمترین منشاءهای داخلی ریزگردها محسوب می شوند، گفت: هم اکنون یک میلیون و 400 هزار هکتار بستر خشکیده تالاب در کشورمان وجود دارد که تمام این اراضی می توانند جزو منشاءهای داخلی گرد و غبار محسوب شوند. همچنین ما شاهد وجود 4.5 میلیون هکتار از اراضی کشت دیم در کشورمان هستیم که به دلیل کاهش میزان بارندگی ها در سال های اخیر رها شده اند و این مساله باعث تبدیل شدن این اراضی به منشاءهای بروز پدیده ریزگردها شده است.

وجود 300 میلیون هکتار اراضی تولیدکننده گرد و غبار در همسایگی ایران

خسروشاهی با اشاره به آمارهای استخراج شده از منشاءهای تولید گرد و غبار در داخل و خارج کشور اظهار داشت: برآوردهای موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور نشان می دهد که حدود 8 تا 10 میلیون هکتار اراضی تولیدکننده گرد و غبار در کشورمان وجود دارد و همچنین بیش از 300 میلیون هکتار اراضی تولیدکننده گرد و غبار در خارج از ایران از جمله عراق، سوریه، عربستان، ترکمنستان و ازبکستان شناسایی شده است که ریزگردهای حاصل از آنها، بخش های مختلفی از کشورمان را تحت تاثیر قرار می دهد.

رئیس بخش تحقیقات بیابان در موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور ادامه داد: متاسفانه انسجام مناسبی بین متولیان گوناگون حوزه گرد و غبار در کشورمان وجود ندارد و همین مساله منجر به آن شده است که ما نتوانیم در مبارزه با این پدیده به موفقیت های مناسبی دست یابیم و سال به سال شاهد بدتر شدن وضعیت ریزگردها در کشورمان هستیم.

وی در ادامه تاکید کرد: هم اکنون موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع، سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی، پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری و بسیاری از دانشگاه های کشور در حوزه گرد و غبار فعالیت می کنند، اما چون هیچ کدام از آنها با یکدیگر انسجام ندارند، شاهد موازی کاری های زیادی در زمینه تحقیقات مربوط به شناخت راهکارهای مقابله با گرد و غبار در کشورمان هستیم.

این کارشناس منابع آب و خاک با تاکید بر این که هماهنگی مناسبی بین دستگاه های مختلف برای مقابله با پدیده ریزگردها وجود ندارد، عنوان کرد: متاسفانه با وجود این که تامین حقابه تالاب ها یکی از مهمترین راهکارهای کاهش گرد و غبار محسوب می شود، وزارت نیرو به دلیل کمبود منابع مورد نیاز برای شرب و کشاورزی، از تخصیص حقابه لازم برای بسیاری از تالاب ها خودداری می کند. همچنین با وجود این که عمده منابع آبی موجود در کشورمان در بخش کشاورزی مصرف می شود، وزارت کشاورزی هیچ گاه نتوانسته است که راهکار موثری برای اصلاح الگوی کشت و بهبود شیوه آبیاری انجام بدهد.

مسئول طرح کلان پایش منابع تولید گرد و غبار و راهکارهای مقابله با آن ادامه داد: متاسفانه نه تنها انسجام مناسبی بین نهادهای مختلف کشور برای مقابله با پدیده ریزگردها وجود ندارد، بلکه دیپلماسی فعالی هم برای رایزنی با کشورهایی که سوء مدیریت منابع آبی آنها منجر به افزایش میزان وقوع گرد و غبار در کشورمان شده است، وجود ندارد و اگر این وضعیت ادامه یابد، قطعا شاهد تشدید پدیده ریزگردها در سال های آتی خواهیم بود.  

وی در پایان تصریح کرد: معضل ریزگردها در کشورمان تنها زمانی برطرف خواهد شد که اولا آموزش های زیست محیطی برای ارتقای فرهنگ عمومی مردم به شکل کافی ارائه شود و ثانیا فرهنگ مسئولان و سیاست‌گذارانی که تصمیمات آنها می تواند تاثیر مستقیمی بر محیط زیست کشور بگذارد، اصلاح شود. این در حالی است که با وجود این که مهمترین راهکار مقابله با پدیده ریزگردها اصلاح تصمیم های مدیریتی است، اما متاسفانه بسیاری از مسئولان کمترین توجهی به اصول زیست محیطی ندارند.