انتقال آب مجازی صحیح تر از انتقال فیزیکی/ افزایش بهره وری آب، مقدم بر شیرین سازی و انتقال آب دریاست

سال هاست که منابع آبی کشور با انتقال آب مدیریت می شود. انتقال آب بین حوضه ای از جمله مهمترین راهکارهایی است که در سال های اخیر، مسئولان برای جبران کسری آب در مناطق کویری کشور آن را اجرایی کرده اند. یعنی مدیران بدون توجه به آثار سوء بلنمدت زیست محیطی و اجتماعی انتقال آب، به جای این که به سراغ افزایش بهره وری آب در مناطق مرکزی کشور بروند، به انتقال آب از مناطق پرآب به کویر خشک ایران و توسعه صنعت و کشاورزی در مرکز کشور پرداخته اند. اکنون هم چند سالی است که دولت به سراغ اجرای پروژه های عظیم انتقال آب مبتنی بر شیرین سازی آب دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان رفته است؛ پروژه هایی که اگر ضوابط زیست محیطی آنها رعایت نشود، می تواند تبعات برگشت ناپذیری را برای طبیعت کشور به همراه داشته باشد.

افزایش قدرت ترکیه و افغانستان در مدیریت آب با سدسازی‌های فرامرزی

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، در روزهای اخیر ‌سرانجام رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه دستور بهره برداری رسمی از «سد ایلیسو» را علی رغم مخالفت ‎ایران، ‎عراق و سوریه صادر کرد. سدی که یکی از زیرمجموعه های پروژه بزرگ «گاپ» یعنی سدسازی های ترکیه روی سرچشمه های دجله و فرات محسوب می شود و بهره برداری از آن می تواند از ورود 56 درصد منابع آب دجله به ایران و عراق جلوگیری کند، چراکه گنجایش سد ایلیسو 43 میلیارد متر مکعب است و این سد سه برابر بزرگترین سد ایران یعنی سد ‎کرخه ظرفیت دارد.

سد ایلیسو و 21 سد دیگری که ترکیه در پروژه گاپ در نظر گرفته است، تنها بخش سدسازی های فرامرزی ترکیه نیست که آثار مخرب زیست محیطی آن به صورت مستقیم ایران را تحت تاثیر قرار می دهد، بلکه اجرای پروژه داپ یعنی سدسازی ترکیه روی سرچشمه های ارس هم به شکل مستقیم برمنابع آبی کشورمان تاثیر می گذارد؛ به طور مثال، در حال حاضر سد کاراکوت با ظرفیت مخزن 600 میلیون متر مکعب روی رودخانه ارس ساخته شده است و کارشناسان محیط زیست معتقدند در صورت آبگیری این سد در آینده ای نزدیک، دشت مغان در ایران به طور کامل خشک خواهد شد و کشاورزی در آن به نابودی کشانده می شود.

ساخت همه سد های بالادست اقلیم ایران بر محیط زیست کشور تاثیر دارند

دکتر فاطمه کاراندیش، دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه زابل در گفت و گو با رکنا درباره آسیب های زیست محیطی سدسازی های فرامرزی ترکیه بر ایران توضیح داد: طبیعتا هر سدی که در بالادست اقلیم کشور ما ساخته می شود، بر محیط زیست و منابع آبی ایران تاثیر می گذارد، نمونه این مساله را هم سال هاست در افغانستان مشاهده می کنیم و شاهد آن هستیم که سدسازی های افغانستان بر رودخانه هیرمند، قدرت مدیریت این کشور بر منابع آبی را افزایش داده و موجب آن شده است که افغانستانی ها صرفا آب مازاد بر نیاز خود یا آب حاصل از سیلاب ها را به سمت ایران بفرستند که حجم این آب ها بسیار کمتر از نیاز منطقه سیستان و بلوچستان است.

وی با بیان این که ایران در پایین دست ترکیه قرار دارد، عنوان کرد: طبیعتا وقتی سدی بر سرچشمه های دجله، فرات و ارس تاسیس می شود، می تواند حجم ورودی آب به ایران را تحت تاثیر قرار دهد و در چنین شرایطی ترکیه می تواند به راحتی از مدیریت منابع آبی سدهای خود برای تحت فشار قرار دادن کشور ما در مواقع لزوم استفاده کند. این اقدام قطعا برخلاف قواعد حقوق بشری است، ولی بازهم ما باید در حوزه دیپلماسی با مقامات ترکیه وارد مذاکره شویم و سعی کنیم با این کشور به تعامل برسیم.

باید با ترکیه و افغانستان به تعامل سیاسی برسیم

کاراندیش با تاکید بر این که ایران و ترکیه هیچ معاهده آبی مشترکی ندارند، گفت: با توجه به این که ایران و ترکیه هیچ معاهده ای را درباره حقابه دو کشور با یکدیگر امضا نکرده اند، ترک ها موظف به تامین حقابه ایران نیستند. البته حتی در مواردی هم که ایران با کشورهای دیگر از جمله افغانستان معاهده آبی امضا کرده است، بازهم شاهد آن هستیم که ما سال هاست که نمی توانیم بخش زیادی از حقابه خودمان را از مقامات این کشور دریافت کنیم.

این فوق دکترای توسعه پایدار کشاورزی ادامه داد: عمل نکردن کشورهای دیگر به معاهدات آبی خود نشان می دهد که ما عملا نمی توانیم چندان به معاهدات این چنینی اعتماد کنیم و باید تمام تلاش خود را به کار ببندیم تا از نظر سیاسی با ترکیه و افغانستان که اقلیم آنها در بالادست اقلیم ایران قرار دارد، به تعامل برسیم.

البته به گفته این فارغ التحصیل دانشگاه توئنته هلند، در شرایط کنونی به نظر می رسد که سکوت عمده مسئولان ما در برابر سدسازی های فرامرزی ترکیه به دلیل آن است که ما فعلا قصد نداریم که مناقشات خود را با ترک ها افزایش دهیم، اما بازهم مسئولان ما باید به نحوی در زمینه تامین حقابه ایران از سدهای ترکیه با این کشور به تعامل سیاسی برسند تا پروژه های آبی ترکیه در بلندمدت تاثیر زیادی روی محیط زیست کشور ما نگذارد.

خشکسالی اخیر در نیم قرن گذشته کم سابقه بود

نکته دیگری که باید به آن توجه داشت، این است که سال آبی گذشته یعنی سال آبی 1399-1400 یکی از خشک ترین سال ها در 52 سال اخیر بود و در مهرماه امسال نیز شاهد افت محسوس بارندگی ها در سراسر کشور بودیم و تازه چند روزی است که با بارش باران در نقاط مختلف کشور در ماه آبان، کمی وضعیت بارندگی در کشورمان بهتر شده، اما ایران همچنان در وضعیت خشکسالی قرار دارد و منابع آبی کشور به شکل محسوسی کاهش یافته است.

کاراندیش ضمن اشاره به این نکته گفت: در سال آبی گذشته شاهد نوعی از خشکسالی بودیم که در نیم قرن اخیر کمتر تجربه کرده بودیم، اما نکته اساسی این است که ما نمی توانیم بحران آب کنونی کشور را صرفا به خشکسالی ربط بدهیم، زیرا ما بیشتر از آن که از خشکسالی طبیعی رنج ببریم، از خشکسالی مدیریتی یعنی سوء مدیریت منابع آبی رنج می بریم؛ زیرا ما حتی در سال هایی هم که حجم آب زیادی در اختیار داشتیم، بازهم آن قدر بد عمل کردیم که هم اکنون تمام منابع آبی کشور در معرض نابودی قرار گرفته است.

سوء مدیریت 50 ساله منابع آبی، عامل فرونشست این روزهای زمین

عضو فعال شبکه جهانی رد پای آب با اشاره به کاهش شدید حجم آب سفره های زیرزمینی کشور عنوان کرد: عامل اصلی بروز مشکلات کنونی در آب های زیرزمینی ایران، مدیریت نادرستی است که در 50 سال گذشته در این حوزه انجام شده است؛ چراکه ما در دهه های 70 و 80 در سال هایی که شاهد خشکسالی بودیم، متاسفانه به جای تعدیل مصارف آب، به صورت بی رویه از منابع آب زیرزمینی بخصوص برای تامین آب کشاورزی برداشت کردیم.

این در حالی است که به گفته دبیر سلسله نشست های بهره وری و رد پای آب، اثر اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی در سال های بعدی مشخص می شود و فرونشست زمین در شرایط کنونی در دشت های مختلف ایران نیز ناشی از برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی ایران در 50 سال گذشته بخصوص در ایام خشکسالی دهه های 70 و 80 بوده است.

ایران دیگر ظرفیت توسعه سازه‌ای منابع آبی را ندارد

در چنین شرایطی که هم کشور دچار خشکسالی است و هم سدسازی های فرامرزی ترکیه و افغانستان بر بخش هایی از منابع آبی شمال غرب و جنوب شرق ایران تاثیر گذاشته و سوء مدیریت منابع آبی نیز منجر به هدر رفت بخش زیادی از آب در فلات مرکزی و سایر مناطق کشورمان شده است، دولت در سال های اخیر راهکاری را برای مقابله با بحران آب کشورمان در پیش گرفته و آن، شیرین سازی آب دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان و انتقال آن به بخش های مختلف کشور بوده است؛ راهکاری که البته موافقان زیادی در میان صنعتگران و کشاورزان و مخالفان زیادی در میان کارشناسان مدیریت منابع آبی و علاقمندان محیط زیست دارد.

کاراندیش در پاسخ به این که انتقال آب شیرین‌شده دریا به فلات مرکزی ایران تا چه حد می تواند جلوی بحران آب در کشورمان را بگیرد، عنوان کرد: متاسفانه در زمان هایی که سازه های هیدرولیکی به اندازه کافی در ایران وجود نداشت، ما رویکردی را در پیش گرفته بودیم مبنی بر این که باید تلاش کنیم تا حجم آب کشورمان را به صورت فیزیکی افزایش دهیم. اما این رویکرد فقط در زمانی جواب می داد که ما هیچ سدی در کشور نداشتیم یا تعداد چاه هایمان کمتر از حد نیاز بود و عملا نمی توانستیم به اندازه کافی از منابع آبی داخل کشور، بهره برداری کنیم.

اما به گفته دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه زابل، در شرایط حاضر آن قدر سد و چاه در ایران احداث شده است که منابع آبی کشور ما دیگر ظرفیت توسعه سازه ای ندارد، اظهار داشت: در وضعیت موجود که کشور به دلیل سوء مدیریت دچار بحران آب شده است، ما چاره ای نداریم جز این که رویکرد کلان خود را در حوزه مدیریت منابع آبی تغییر دهیم. یعنی در شرایط کنونی ما باید با بیشترین احتیاط ممکن به سراغ روش های مدیریت سازه ای آب از جمله شیرین سازی آب دریا برویم و لازم است به صورت همه جانبه به سراغ افزایش بهره وری آب های موجود در کشور حرکت کنیم.

به خطر افتادن اکوسیستم دریا با شیرین سازی بی رویه آب

در این میان اما با وجود این صحبت های عضو فعال شبکه جهانی رد پای آب، برخی کارشناسان مدیریت منابع آبی تاکید دارند که با توجه به محدود بودن حجم آب شیرین موجود در رودخانه ها، نباید روش های مدیریت سازه ای آب را در حوزه آب های داخلی کشور اجرایی کرد، اما با توجه به نامحدود بودن آب دریا، امکان اجرای این روش ها بخصوص آب های خلیج فارس و دریای عمان وجود دارد و در چنین شرایطی نباید از طرح عظیمی که دولت از سال های گذشته برای شیرین سازی و انتقال آب خلیج فارس و دریای عمان به کویر مرکزی ایران آغاز کرده است، خرده گرفت.

کاراندیش در پاسخ به اظهار نظرهایی از این دست گفت: به هیچ وجه این طور نیست که ما بتوانیم به صورت نامحدود از منابع آب دریا برداشت کنیم، زیرا هرگونه برداشت بی رویه ای از آب دریا منجر به وارد شدن آسیب های زیست محیطی به اکوسیستم دریا می شود؛ زیرا وقتی آب شیرین شده دریا به خطوط لوله انتقال آب هدایت می شود و نمک اضافی به دریا منتقل می شود، در چنین شرایطی اثرات زیست محیطی مخربی برای دریا ایجاد می شود که حتی می تواند برگشت ناپذیر باشد.

این فوق دکترای توسعه پایدار کشاورزی ادامه داد: تا وقتی که راهکارهای غیرسازه‌ای گوناگون برای مدیریت منابع آبی کشور اجرایی نشده است، ما نباید به سراغ راهکارهای سازه ای از جمله شیرین سازی و انتقال آب دریا به کویر مرکزی کشور برویم. البته درست است که برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس از جمله امارات هم اکنون با شیرین سازی آب دریا مشغول تامین آب مورد نیاز خود هستند، اما نکته مهم این است که حجم بارندگی در نقاط مختلف ایران چند برابر حجم بارندگی در امارات است و ما نباید شرایط اقلیمی کشورمان را با کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس مقایسه کنیم.

لزوم تعدیل مصارف آب برحسب توان اکولوژیکی کشور

کاراندیش با بیان این که راهکارهای غیرسازه‌ای زیادی برای مدیریت منابع آبی کشور وجود دارد، گفت: ما باید الگوی مدیریت منابع آبی کشورمان را از سمت مدیریت سازه ای به سمت مدیریت نرم ببریم. یعنی اولا ما باید میزان مصرف آب خودمان را برحسب توان اکولوژیکی تعدیل کنیم و ثانیا تمام بخش های مصرف کننده آب باید بیشترین بهره وری آب را داشته باشند تا دیگر نیازی به انتقال آب شیرین بین حوضه ای یا شیرین سازی و انتقال آب دریا به کویر مرکزی کشور وجود نداشته باشد.

این فارغ التحصیل دانشگاه توئنته هلند با تاکید بر هدر رفت بسیار بالای آب در حوزه کشاورزی در ایران عنوان کرد: در همین استان سمنان که ما برای تامین آب شرب و صنایع آن مشغول انتقال آب از رودخانه های مازندران و دریای خزر به این استان هستیم، کشاورزی بسیار ناکارآمدی وجود دارد که میزان هدررفت آب در آن بسیار زیاد است. اما اگر الگوی کشت در استان سمنان اصلاح شود، آب شرب و صنایع استان سمنان با صرفه جویی در مصرف آب همین استان قابل بهره برداری است و دیگر نیازی به صرف هزینه های اقتصادی و زیست محیطی فراوان برای انتقال آب از رودخانه های مازندران و دریای خزر به سمنان نیست.

عضو فعال شبکه جهانی رد پای آب ادامه داد: مهمترین راهکار برای صرفه جویی در مصرف آب که مقدم بر هر نوع انتقال آب و شیرین سازی آب دریا تلقی می شود، این است که ما بهره وری تمام مصرف کنندگان آب در حوزه های کشاورزی، صنعت، شرب و ... در هر منطقه ای را تا حد امکان افزایش دهیم. این کار نیز جز با اصلاح الگوی کشت، استفاده از فناوری های نوین در صنعت و کشاورزی و تعیین سقف برداشت برای مصرف کنندگان آب شرب ممکن نیست.

انتقال آب مجازی مقدم بر انتقال آب فیزیکی است

کاراندیش در بخش دیگری از صحبت هایش تاکید کرد: در شرایطی که حتی بعد از انجام حداکثر صرفه جویی ممکن در مصرف منابع آبی بازهم ما در یک منطقه با کمبود آب مواجه شدیم، به جای انتقال فیزیکی آب به صورت انتقال آب شیرین بین حوضه ای یا شیرین سازی و انتقال آب از دریا، می توانیم به سمت انتقال مجازی آب حرکت کنیم. منظور از انتقال مجازی آب نیز انتقال محصول آب بر از یک منطقه به منطقه دیگر به جای انتقال آب در میان این دو منطقه است.

دبیر سلسله نشست های بهره وری و رد پای آب با تاکید بر مغفول ماندن موضوع انتقال آب مجازی در سطح کشور گفت: ما هیچ گاه نباید آب را به صورت فیزیکی از منطقه ای که بهره وری آن بالاتر است، به منطقه ای انتقال دهیم که بهره وری پایین تری در آن وجود دارد. بنابراین وقتی ما آب شیرین شده دریا را از سواحل به کویر مرکزی کشور منتقل می کنیم، در واقع، مشغول انتقال آب از مبدأیی هستیم که میزان تبخیر آب در آن بیش از سه برابر کمتر از مقصد است. مساله ای که نشان می دهد این سبک از انتقال آب، حتی اگر با انتقال آب شیرین‌شده دریا انجام شود، بازهم کاملا در خلاف جهت بهره وری آب است.

اشتغالزایی باید براساس مزیت های نسبی و توان اکولوژیکی هر منطقه باشد

دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه زابل ادامه داد: ما باید به جای این که به فکر انتقال فیزیکی آب باشیم، برای انتقال مجازی آب برنامه ریزی کنیم، یعنی به جای این که آب را از یک مبدا به یک مقصد منتقل کنیم، محصولات آب بر را در مبدأیی که بهره وری آب در آن بالاتر است، تولید کنیم و این محصولات را به مقصد انتقال دهیم. البته در چنین شرایطی ما باید برای پرهیز از بروز اختلافات آبی بین دو منطقه مختلف، در هر دو منطقه برحسب مزیت های نسبی هرکدام به اشتغالزایی بپردازیم.

وی در ادامه تاکید کرد: اشتغالزایی در هر منطقه باید براساس مزیت های نسبی و توان اکولوژیکی آن منطقه انجام شود، نه این که ما برای توسعه اشتغال در یک منطقه، آب را از یک محل به محل دیگر منتقل کنیم. به عنوان مثال، در شرایطی که در سال های اخیر طرح های انتقال آب کم اثر زیادی در استان سیستان و بلوچستان اجرایی شده است، مسئولان کمتر به نعمت های خدادادی اصلی این استان یعنی باد و خورشید توجه کرده اند. این در حالی است که ما می توانیم با توسعه نیروگاه های بادی و خورشیدی در سیستان و بلوچستان، بدون نیاز به مصرف آب، به اشتغالزایی و ثروت آفرینی در این استان بپردازیم.

حاشیه سواحل جنوبی کشور، بهترین نقطه برای استفاده از آب شیرین دریا

موضوع دیگری که باید به آن توجه داشت، این است که با توجه به عبور خطوط لوله انتقال آب دریای خزر به سمنان از میان جنگل های هیرکانی، فعالان محیط زیست به شدت مخالف اجرای این طرح هستند، اما برخی فعالان محیط زیست با بیان این که شیرین سازی آب خلیج فارس و دریای عمان می تواند به توسعه صنایع جنوب کشور منجر شود، با شیرین سازی آب های آزاد جنوب کشور و استفاده محدود از آن در صنایع سواحل جنوبی ایران موافقند.

کاراندیش ضمن اشاره به این نکته تاکید کرد: توسعه صنعتی جزو پیش شرط های امروز توسعه است و نمی توانیم به طور کامل از توسعه صنعتی دست بکشیم، اما الگوهای صحیح مدیریت منابع آبی به ما یادآوری می کند که نباید آب را از ساحل که بهره وری آب آن بالاتر است، به کویر مرکزی انتقال دهیم. در چنین شرایطی اگر هم ما قصد داریم که به توسعه صنعتی بپردازیم، بهترین نقطه برای احداث صنایع جدید، حاشیه سواحل جنوب کشور است و تنها در صورتی که ما بتوانیم استفاده از آب شیرین شده دریا را به صنایع سواحل جنوبی‌مان محدود کنیم، شیرین سازی آب خلیج فارس و دریای عمان از نظر زیست محیطی توجیه خواهد داشت.

این فوق دکترای توسعه پایدار کشاورزی ادامه داد: در صورت توسعه صنایع بزرگ در جنوب کشور مبتنی بر استفاده از آب شیرین شده دریا، بدون شک شاهد مهاجرت مردم از مرکز به جنوب ایران خواهیم بودیم. یعنی با ایجاد فرصت های شغلی در سواحل جنوبی، نه تنها این سواحل توسعه می یابند، بلکه از تمرکز جمعیتی مناطق مرکزی کشور نیز کاسته می شود؛ بخصوص که در شرایط کنونی توسعه نامتوازن بخش های مختلف ایران منجر به تراکم نامناسب جمعیت در نقاط مختلف کشور شده و تمرکز  بیش از حد جمعیت در مناطق کویری کم آب کشور را به همراه داشته است.

صنایع سواحل جنوبی را با تبعات تغییرات اقلیمی سازگار کنیم

عضو فعال شبکه جهانی رد پای آب با اشاره به وقوع تغییرات اقلیمی ادامه داد: چند سالی است که تمام جهان درگیر نوسانات آب و هوایی شده و از جمله تاثیرات این نوسانات، بالا آمدن سطح آب های آزاد و افزایش احتمال وقوع طوفان های دریایی در سال های آینده است. در چنین شرایطی ما برای این که توسعه صنعتی در سواحل جنوب کشور به شکل پایدار انجام شود، چاره ای نداریم جز این که صنایع خود را نسبت به این دو پدیده اقلیمی مقاوم کنیم.

وی در پایان تصریح کرد: سازگاری با تبعات تغییر اقلیم و مقاوم سازی صنایع موجود در سواحل نسبت به طوفان های دریایی، مهمترین اقدامی است که این روزها کشورهای مختلف در راستای توسعه صنعتی خود انجام می دهند و ما هم برای این که مدیریت آب صحیحی داشته باشیم و هم به توسعه پایدار مبتنی بر سازگاری با تبعات تغییر اقلیم دست یابیم، چاره ای نداریم جز این که اولا صنایع جدید را در سواحل جنوبی ایران گسترش دهیم، ثانیا استفاده از آب شیرین دریا را به صنایع جنوبی محدود کنیم و ثالثا صنایع سواحل جنوبی کشورمان را به گونه ای توسعه دهیم که با تبعات ناشی از تغییرات اقلیمی سازگار باشند.