سدسازی های فرامرزی ترکیه، محیط زیست و امنیت غذایی ایران را به خطر انداخته /ترکیه به دنبال وابسته کردن سایر کشورها

سدسازی های ترکیه روی رودخانه ها فرامرزی این کشور از ابتدای دهه 1950 آغاز شده، اما در 20 سال گذشته یعنی دوران حاکمیت حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان، سدسازی های ترکیه با شتاب بسیار بیشتری ادامه یافته است. سدسازی های ترکیه در غالب ده ابرپروژه عظیم انجام می شود. در این میان پروژه های گاپ (سدسازی روی سرچشمه های دجله و فرات) و داپ (سدسازی روی سرچشمه ارس) بیش از سایر سدسازی های ترکیه تاثیر مستقیمی روی امنیت غذایی و محیط زیست ایران می گذارند؛ به نحوی که پیش بینی می شود اگر سدسازی های ترکیه روی رودخانه ارس به اتمام برسد، کشاورزی در شمال غرب ایران با محدودیت های جدی مواجه خواهد شد و همچنین در سال های اخیر اهالی استان های غربی کشور با پدیده ریزگردها به عنوان یکی از تبعات این سدسازی ها دست و پنجه نرم می کنند. 

تبعات سدسازی های ترکیه بر محیط زیست و امنیت غذایی ایران

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، از ابتدای دهه 1950 کشور ترکیه که سرچشمه بسیاری از رودخانه های فرامرزی است که به کشورهای دیگر شامل عراق، سوریه، ایران، ارمنستان و آذربایجان سرازیر می شود، با آگاهی نسبت به تحولات آتی منابع آبی و درگیری های سیاسی احتمالی بر سر آن، اقدام به اجرای پروژه های عظیم سدسازی کرده است؛ پروژه هایی که نه تنها می تواند در سال های آینده موجب بالاتر رفتن دست این کشور در نبردهای آبی احتمالی شود، بلکه تاثیراتی سوء نیز بر اکوسیستم کشورهای همسایه ترکیه به همراه خواهد داشت و از این لحاظ می توان گفت اقدامات ترکیه بدون رعایت حقوق انسانی دیگر کشورها انجام شده است. 

در این میان پروژه «گاپ» مشهورترین پروژه سدسازی ترکیه برای ایرانیان است؛ پروژه ای شامل 22 سد در حال احداث یا تکمیل شده روی سرچشمه های دجله و فرات که از میان این سدها، سد تکمیل شده «ایلیسو» که با حجم مخزن 7 میلیارد و 460 میلیون متر مکعب بر سرچشمه دجله ساخته شده، برای مردم ایران آشناتر است؛ چراکه ایرانیان سال هاست با تبعات زیست محیطی سد ایلیسو یعنی تبدیل شدن دشت های عراق به منشا بروز ریزگردها دست و پنجه نرم می کنند و بعد از تکمیل سایر سدهای پروژه «گاپ» نیز بی تردید تبعات زیست محیطی بیشتری متوجه مردم ایران و عراق خواهد شد. البته نباید از یاد برد که بخش زیادی از منشاهای ریزگردهای غربی ایران در داخل خاک خودمان قرار دارد. 

اما باید توجه داشت که ترکیه در دو دهه اخیر در مجموع اجرای ده ابرپروژه آبی شامل طرح های آناتولی جنوب شرقی (گاپ)، آناتولی شرقی (داپ)، آناتولی مرکزی، اگ‌گپ، توسعه تراکیه (تراگپ)، مرمرمه گپ، توسعه مدیترانه، توسعه غرب دریای سیاه، توسعه شرق دریای سیاه و توسعه دشت قونیه (کوپ) را در دستور کار خود قرار داده است. 

از میان این ده پروژه نیز فقط دو پروژه یعنی طرح های گاپ (سدسازی روی سرچشمه های دجله و فرات) و داپ (سدسازی روی سرچشمه های ارس) به صورت مستقیم روی محیط زیست یا منابع آبی کشورمان تاثیر می گذارند؛ به طور مثال، در حال حاضر سد کاراکوت با ظرفیت مخزن 600 میلیون متر مکعب روی رودخانه ارس ساخته شده است و کارشناسان محیط زیست معتقدند در صورت آبگیری این سد در آینده ای نزدیک، دشت مغان به طور کامل خشک خواهد شد و کشاورزی در آن به نابودی کشانده می شود. 

سد کاراکوت که با هزینه 220 میلیون دلار روی رودخانه ارس ساخته شده، قرار است آب شرب، آب مورد نیاز کشت و صنعت و آبیاری دشت های ایغدیر و استان قارص ترکیه را تامین کند. این در حالی است که رودخانه ارس یک رودخانه فرامرزی مشترک بین کشورهای ایران، ترکیه، ارمنستان و آذربایجان است و هرگونه بهره برداری از آن براساس معاهدات بین المللی باید با موافقت هر چهار کشور انجام شود. 

اما ترکیه همین حالا سدهای متعدد دیگری را نیز بر سرچشمه های ارس در دست احداث دارد که نحوه و میزان اثرگذاری احداث سدهای ترکیه در حوضه آبریز فرامرزی ارس، بر میزان و کیفیت آب ورودی از این حوضه و رودخانه به شمال غرب کشور و تبعات زیست محیطی ساخت این سدها، هنوز به روشنی مشخص نشده است؛ البته فرونشت دشت مغان یکی از تبعات حتمی تکمیل این سدها خواهد بود. 

ترکیه به دنبال وابسته کردن سایر کشورهاست 

نکته مهم دیگری که باید به آن توجه داشت این است که در حالی ترکیه در 19 سال گذشته، 585 سد روی رودخانه های این کشور احداث کرده است که تعداد سدهای احداث شده ترکیه در بین سال های 1954 تا 2002 تنها 276 سد بوده است. این مساله نشان می دهد که ترکیه در دوران حکومت حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان، بسیار بیشتر از دولت های قبلی بر سدسازی های بی رویه روی رودخانه های فرامرزی این کشور اصرار ورزیده است. 

در این میان تورج فتحی، کارشناس آب و محیط زیست در گفت و گو با رکنا علت اصلی تمرکز ترکیه بر سدسازی روی رودخانه های فرامرزی این کشور را تلاش دولت ترکیه برای توسعه کشاورزی در داخل خاک خود با استفاده از منابع آبی فرامرزی دانست و تاکید کرد: ترکیه در سال های اخیر با به‌کارگیری پیمانکاران اسرائیلی، در کنار سدسازی های عظیم خود، کانال کشی های زیادی هم انجام داده است تا بتواند کشاورزی را در این کشور توسعه دهد تا در دهه های اخیر هم امنیت غذایی این کشور تامین باشد و هم سایر کشورها به واردات محصولات غذایی از ترکیه وابسته شوند. 

وی افزود: تمرکز ترکیه بر سدسازی در حوضه های آبریز فرامرزی فقط بر سرچشمه های ارس و دجله و فرات محدود نمی شود و این کشور در تمام آب های فرامرزی داخل سرزمین خود پروژه های سدسازی زیادی را در دست اجرا دارد. اما آنچه که بیشتر روی منابع آبی و اکوسیستم کشور ما اثر می گذارد، سدسازی های ترکیه روی سرچشمه های دجله و فرات و رودخانه ارس است. 

البته به گفته این کارشناس مدیریت منابع آبی، تاثیر سدسازی های ترکیه روی سرچشمه های دجله و فرات با تاثیر سدسازی این کشور در حوضه آبریز ارس متفاوت است؛ به نحوی که سدسازی های ترکیه در حوضه های آبریز دجله و فرات منجر به خشک شدن دشت های عراق و تبدیل آن به کانون های ریزگرد و همچنین کاهش حقابه تالاب هورالعظیم می شود، اما سدسازی های ترکیه روی سرچشمه های ارس، هم تاثیر اکولوژیکی مستقیمی بر دشت مغان می گذارد و هم بخش زیادی از کشاورزی استان های شمال غربی ایران را نابود می کند.

اقدامات ترکیه بر خلاف معاهدات بین المللی است 

در این میان اما سوال مهمی که وجود دارد، این است که آیا اقدام ترکیه در زمینه ساخت سدهای عظیم روی رودخانه های فرامرزی این کشور، با توجه به کاهش منابع آبی و از بین رفتن کشاورزی در کشورهای همسایه و البته تاثیرات مخرب زیست محیطی این سدها بر اکوسیستم کشورهای دیگر، از منظر حقوق بین المللی پذیرفته شده است یا خیر؟ 

فتحی در پاسخ به این سوال گفت: مقامات ترکیه سال هاست که ادعا می کنند اقداماتی که در داخل مرزهای خودشان در زمینه اجرای طرح های توسعه منابع آبی انجام می دهند، به هیچ کشور دیگری مربوط نیست و کشور دیگری حق ندارد در این زمینه دخالت کند، چون این سدسازی ها صرفا مساله داخلی ترکیه محسوب می شود. 

اما از نظر این کارشناس آب و محیط زیست، با وجود این ادعای مقامات ترکیه، کنوانسیون های بین المللی مختلفی تاکید دارند که تمام تصمیماتی که یک کشور درباره مدیریت منابع آبی فرامرزی اتخاذ می کند، باید با هماهنگی سایر کشورهای بهره بردار از این منابع آبی اجرایی شود و اتفاقا در دهه های اخیر کشورهای آمریکای جنوبی نیز بر اساس همین قاعده جهانی به حل و فصل اختلافات خود بر سر سهمشان از رودخانه ها و تالاب های فرامرزی پرداخته اند. 

این کارشناس مدیریت منابع آبی همچنین به حل اختلافات کشورهای اروپایی بر سر سهم خود از رودخانه راین اشاره کرد و گفت: در شرایطی که رودخانه راین در ایام جنگ جهانی دوم به دلیل ورود آلودگی های روستایی، شهری و صنعتی به یک کانال بزرگ تخلیه فاضلاب تبدیل شده بود که تمام آبزیان آن تلف شده بودند، در سال های پس از جنگ، کشورهای اروپایی دارای مرز مشترک با این رودخانه، با مشارکت یکدیگر نه تنها حیات را به اکوسیستم راین را برگرداندند، بلکه اکنون سال هاست که اختلافات این کشورها درباره سهم هرکدامشان از این رودخانه نیز حل شده است. 

نفوذ سیاسی و نظامی اردوغان؛ مانع اتحاد کشورها علیه ترکیه 

موضوع دیگری که فتحی به آن اشاره کرد، این است که سازمان ملل در سال 1997 معاهده ای جهانی را تحت عنوان «کنوانسیون آبراه های بین المللی» مطرح کرد تا تمام کشورها اختلافات خود بر سر منابع آبی فرامرزی را مطابق این کنوانسیون حل و فصل کنند. اما با توجه به این که اساسا بیشتر کشورهایی که سرچشمه رودخانه های فرامرزی محسوب می شوند، تمایلی به انجام تعهدات خود نسبت به کشورهای همسایه ندارند، تا کنون تنها حدود 35 کشور به این کنوانسیون ملحق شده اند و کشورهایی مثل ترکیه که مدیریت منابع آبی فرامرزی خود را جزوی از حاکمیت ملی خودشان می دانند، از پیوستن به این کنوانسیون امتناع کرده اند؛ کنواسیونی که البته پیوستن به آن از منظر حقوق بین المللی الزام آور نیست. 

البته متاسفانه ایران هم با وجود این که چند سالی است با بحران های اجتماعی و زیست محیطی ناشی از اعمال مدیریت ترکیه و افغانستان بر حوضه های آبریز بین المللی دست و پنجه نرم می کند، به کنوانسیون 1997 نپیوسته است. این در حالی است که همین حالا مردم استان های غربی کشور همه ساله با ریزگردهای ناشی از سدسازی های ترکیه مواجه می شوند و اهالی استان سیستان و بلوچستان نیز با بی آبی ناشی از بسته شدن سرشاخه های هیرمند توسط دولت قبلی افغانستان دست به گریبان هستند. 

به گفته فتحی، در کنوانسیون 1997 تاکید شده است کشورهایی که منابع آبی فرامرزی دارند، باید با مطالعه مشترک روی این منابع آبی، راهکارهای خردمندانه ای را برای بهره برداری مشترک از این منابع آبی پیدا کنند و به نحوی از این منابع استفاده کنند که امنیت غذایی و اکوسیستم هیچ کدام از این کشورها تحت تاثیر قرار نگیرد و شرایطی پیش نیاید که یک کشور بخواهد برای توسعه اقتصادی خود به بهره بردای مضاعف از منابع آبی فرامرزی بپردازد و در عین حال، آلودگی های زیست محیطی فراوانی را نصیب کشورهای دیگر کند. 

بنابراین از نظر این کارشناس آب و محیط زیست، با توجه به این که هم اکنون پنج کشور ایران، عراق، سوریه، آذربایجان و ارمنستان با تبعات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی ناشی از سدسازی های عظیم ترکیه در حوضه های آبریز فرامرزی دست و پنجه نرم می کنند، منطقی ترین راهکار برای حل معضلات ناشی از این سدسازی ها، این است که این پنج کشور با یکدیگر متحد شوند و اولا خودشان به کنوانسیون 1997 بپیوندند و ثانیا از ترکیه بخواهند که ضمن پیوستن به این کنوانسیون، به تعهدات حقوقی خود نسبت به دیگر کشورها عمل کند. 

البته باید توجه داشت که طبیعتا اجرای این راهکار، به انجام مذاکرات فشرده سیاسی احتیاج دارد و آنچه در سال های اخیر درباره رابطه بین ترکیه و کشورهای همسایه خود مشاهده شده، این است که دولت اردوغان همواره سعی می کند با اعمال نفوذ سیاسی و نظامی در کشورهای دیگر، دست بالاتر را در تمام مذاکرات و چانه زنی ها برای خود حفظ کند و با بده بستان های گوناگون نگذارد که کشورهای دیگر علیه دولت ترکیه در هیچ زمینه ای متحد شوند. 

در چنین شرایطی هم چون هیچ معاهده بین المللی الزام آوری برای مجبور کردن ترکیه به حفظ حقوق دیگر کشورها در مدیریت منابع آبی فرامرزی وجود ندارد و معاهداتی مثل کنوانسیون 1997 نیز بیشتر شکلی نمادین دارند و امکان شکایت از ترکیه به دادگاه لاهه یا دیگر نهادهای حقوقی بین المللی برای سدسازی های مخرب این کشور وجود ندارد، بعید است که ایران و چهار کشور دیگری که از اقدامات آبی ترکیه متضرر می شوند، بتوانند در آینده ای نزدیک، این کشور را به صورت متحدالشکل به جلوگیری از سدسازی های خود وادار کنند.