56هزار کیلومتر مربع از مساحت ایران با فرونشست زمین درگیر شد/ فرونشست به زیرساخت‌های خطوط لوله های استراتژیک کشور رسید

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، فرونشست زمین در ایران یکی از بحران‌های جدی زیست‌محیطی است که در دو دهه اخیر توجه زیادی را در محافل علمی و رسانه‌ای به خود جلب کرده است. این پدیده عمدتاً ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در مناطق مختلف کشور بوده و باعث آسیب‌های جدی به زیرساخت‌ها، محیط‌زیست، و حتی میراث فرهنگی ایران شده است. در حالی که پژوهشگران به طور مداوم نسبت به تهدیدات فرونشست زمین هشدار می‌دهند، متاسفانه این بحران در برنامه‌های اجرایی و سیاست‌های دولتی کم‌تر مورد توجه قرار گرفته است. در این شرایط، عوامل مختلفی همچون ناآگاهی مسئولان، اولویت‌بندی منافع کوتاه‌مدت، و ساختار پراکنده حکمرانی به بی‌توجهی به این معضل منجر شده‌اند. از خطوط لوله نفت و گاز گرفته تا آثار تاریخی و فرودگاه‌ها، بسیاری از زیرساخت‌های حیاتی ایران در معرض خطر فرونشست قرار دارند و ضرورت توجه جدی به این بحران را اجتناب‌ناپذیر می‌کند.

فرونشست زمین در ایران؛ تهدید جدی برای زیرساخت‌ها و میراث فرهنگی کشور به دلیل برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی

دکتر مهدی زارع- زمین شناس در این خصوص به خبرنگار اجتماعی رکنا گفت: در دو دهه اخیر طرح موضوع فرونشست زمین از سمینارهای آکادمیک و انتشارات دانشگاهی به عرصه رسانه های عمومی آمده و کمابیش هر از گاهی اخباری از نتایج مطالعات پژوهشگران در این زمینه منتشر می شود. برای تعیین اینکه چند کیلومتر از خطوط لوله ایران در مناطق فرونشست زمین قرار دارد، ابتدا باید مقیاس فرونشست زمین در سراسر کشور را درک کنیم. بر اساس یافته‌های اخیر، تقریباً 56000 کیلومتر مربع (3.5%) از مساحت ایران عمدتاً به دلیل برداشت شدید آب‌های زیرزمینی با فرونشست زمین مواجه است. البته توجه کنیم که تخمین زده می‌شود که حدود 10 تا 15 درصد از کل مساحت ایران به عنوان شهری طبقه‌بندی شده است. این بدان معناست که تقریباً بین  شانزده هزار کیلومتر مربع (10 درصد) تا بیست و پنج هزار کیلومتر مربع (15 درصد) از مساحت ایران شهرنشین هستند. از اناج که پهنه های فرونشست عمدتا همانجا هستند که مردم زندگی می کنند می توان گفت که حدود ۲۳ تا ۳۵ درصد از مناطق شهری ایران در معرض فرونشست زمین هستند.

  فرونشست خطرات قابل توجهی را برای زیرساخت ها از جمله خطوط لوله ایجاد می کند

 چه میزان از خطوط استراتژیک نفت و گاز کشور در مناطق درگیر با فرونشست است؟ دکتر زارع اینچنین گفت: اطلاعات مشخصی در مورد طول کل خطوط لوله در این مناطق فرونشست به صراحت در اطلاعات موجود منتشر نشده  ولی تخمین زده می شود که  بخش قابل توجهی از زیرساخت های خط لوله ایران – به ویژه در مناطقی مانند تهران، استان کرمان (به ویژه بخش رفسنجان)، اصفهان، خراسان رضوی، سمنان، آذربایجان شرقی و غربی، همدان و فارس، یزد و سیستان و بلوچستان به دلیل ادامه  فرونشست زمین در معرض آسیب هستند .با توجه به اینکه تهران به تنهایی زیرساخت‌های شهری حیاتی را در معرض خطر میزان فرونشست بیش از 20 سانتی‌متر در سال در مناطق خاص از پهنه پیرامن تهران در شهریار، ملارد و ورامین دارد، منطقی است که نتیجه بگیریم هزاران کیلومتر از خطوط لوله در استان تهران و پیرامون آن  در مناطق مختلف با شرایط مشابه تحت اثر فرونشست زمین  قرار دارند.البته بدون ارقام یا مطالعات دقیق که طول دقیق خطوط لوله را در این مناطق خاص فرونشست زمین نشان دهد، نمی توان عدد دقیقی را به طور قطع بیان کرد. در مورد مناطقی در ایران که تاسیسات حیاتی در محدوده فرونشست زمین و مناطق سکونتگاهی قرار دارند، ابتدا باید تعریف کنیم که «تاسیسات حیاتی»  شامل زیرساخت‌های حیاتی مانند سامانه های  تامین آب، خطوط لوله نفت و گاز، سدها، نیروگاه‌ها، تونل ها، جاده ها و  شبکه‌های حمل و نقل و تاسیسات شهری می‌شوند.

فرونشست زمین در تهران؛ تهدید جدی برای تاسیسات حیاتی به دلیل برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی

دکتر زارع تاکید داشت : در تهران با سرعت فرونشست بالا  در مناطق خاص به دلیل برداشت بیش از حد آب های زیرزمینی تاسیسات حیاتی کلیدی تحت تاثیر قرار گرفته اند از جمله سامانه های تامین آب، زیرساخت های حمل و نقل، جاده ها و خطوط مترو و  خطوط لوله گاز. بخش رفسنجان در استان کرمان عمدتاً به دلیل کشاورزی که به شدت به آب های زیرزمینی متکی است و زیرساخت های کشاورزی به ویژه ​​تسهیلات مربوط به تولید پسته تحت تاثیر ویژه فرونشست زمین است. همچنین سامانه های مدیریت آب با خطرات ناشی از نشست زمین مواجه هستند. در اصفهان نیز فرونشست زمین در ارتباط با پهمپاژ آب‌های زیرزمینی است .  کارخانجات و کارخانه‌های تولیدی، سایت‌های میراث فرهنگی، بناها و محوطه‌های تاریخی در اصفهان در معرض فرونشست زمین هستند.   

فرونشست در استان خراسان رضوی به ویژه اطراف مشهد دلیل مهم تهدید تاسیسات حیاتی است

وی افزود: در استان خراسان رضوی به ویژه در اطراف مشهد، فرونشست زمین به دلیل برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی دلیل مهم تهدید تاسیسات حیاتی است از جمله زیرساخت های شهری، خطوط مترو ، ساختمان های مسکونی و موسسات تجاری و جاده‌های مشهد  به سایر شهرها اولین جاهای در معرض آسیب هستند.  یزد نیز با فرونشست زمین و آسیب پذیری پهنه های شهری و کارخانه ها و همچنین سامانه های  آبیاری قنات باستانی مواجه است.  

فرودگاه های ایران در معرض فرونشست قرار گرفته اند

فرودگاه های ایران نیز در معرض فرونشست زمین هستند. فرودگاه بین‌المللی امام خمینی تهران در حدود 30 کیلومتری جنوب  تهران در منطقه‌ای قرار دارد که به دلیل برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی، فرونشست شدید زمین گزارش شده است. فرودگاه بین المللی شهید بهشتی اصفهان در شمالشرق شهراصفهان با مسائل مهم فرونشست زمین شناخته می شود. کاهش آب های زیرزمینی در این منطقه به ناپایداری زمین  پی زیرساخت می انجامد.

فرودگاه کرمان به دلیل شیوه های مدیریت ناپایدار آب در معرض آسیب فرونشست زمین قرار گرفته است.

فرودگاه یزد نیز مواردی از فرونشست زمین مربوط به برداشت آب های زیرزمینی را گزارش کرده است. فرودگاه بین‌المللی مشهد در جنوب شرق شهر مشهد نشانه‌هایی از فرونشست زمین در ارتباط با برداشت آب زیرزمینی نشان داده‌است. فرودگاه بین‌المللی شیرازدر جنوب شرق شیراز و مناطق اطراف آن با چالش‌های برداشت آبهای زیرزمینی در معرض اثرهای  فرونشست زمین نیز هست.

آثار باستانی کشور از تهدید فرونشست در امان نیستند

مهدی زارع با گفتن از اینکه مکان های باستانی مهم و قابل توجه ایران نیز در مناطق فرونشست زمین قرار دارند  گفت: در تهران محوطه‌های باستانی متعددی از جمله شهر باستانی ری تحت اثر فرونشست شدید زمین، به ویژه به دلیل برداشت بیش از حد آب های زیرزمینی در محدوده شهر ری قرار دارد.  

در استان کرمان محوطه های باستانی در شهر کرمان و در  شهر باستانی بم، ارگ بم  در معرض فرونشست زمین قراردارند . در اصفهان چندین مکان تاریخی مانند مسجد جامع و کاخ عالی قاپو و مسجد جامع به دلیل کاهش آب‌های زیرزمینی درگیر فرونشست زمین هستند. در نزدیکی شیراز، محلهای قرارگیری تخت جمشید، نقش رستم  و پاسارگاد مناطقی در معرض فرونشست زمین هستند . در استان خوزستان محدوده های باستانی در شوش و پیرامون اهواز در معرض نشست زمین هستند.

در  یزد محوطه های باستانی و مساجد تاریخی در معرض خطر فرونشست زمین هستند. در شهر قم اماکن مذهبی و فرهنگی  و به ویژه محوطه حرم حضرت معصومه (س) و بازار تاریخی و تحت اثر  فرونشست زمین هستند. این محوطه های باستان‌شناختی نه تنها به دلیل اثرهای مستقیم فرونشست زمین، بلکه از تغییرات محیطی حاصل از آن در معرض آسیبند که به آسیب‌های ساختاری یا از دست دادن ارزش میراث در طول زمان موجب معرضیت بیشتر این محوطه ها هستند.

مساله ای دانشگاهی و نه اجرایی؟ چرا؟

دکتر زارع تاکید داشت: موضوع فرونشست زمین در ایران یک نگرانی محیط زیستی مهم است که موضوع تحقیقات دانشگاهی و هشدارها بوده است. با این حال، علی‌رغم تلاش‌های پژوهشگران برای برجسته کردن خطرات مرتبط با این پدیده، به نظر می‌رسد که هشدارهای آنها اغلب از سوی مقامات دولت و حاکمیت نادیده گرفته می‌شود. در این غفلت عوامل مختلفی دخیل هستند. یکی از دلایل اصلی عدم آگاهی عمومی  سیاستگذاران و سیاستمداران در مورد شدت و پیامدهای فرونشست زمین است. بسیاری از مقامات دولتی اطلاعات اولیه علمی در مورد  پیامدهای بالقوه بلندمدت فرونشست زمین بر زیرساخت ها، کشاورزی و منابع آب ندارند و مساله را درک نمی کنند. این عدم درک می منجر به اولویت بندی ناکافی مشکل در برنامه های دولتی می شود.دولت ها معمولا تامین نیازمندیهای اولیه، رشد اقتصادی یا پروژه های توسعه فوری را بر مسائل پایداری بلندمدت مانند فرونشست زمین اولویت میدهند. در بسیاری از موارد، منافع کوتاه مدت از پروژه های ساختمانی یا استخراج منابع بر پرداختن به مخاطرات محیط زیستی ارجحیت داده می شود.

وی با اشاره به شرایط اقتصادی کشور گفت : ایران با چالش‌های اقتصادی متعددی از جمله تحریم‌ها و ممنوعیت ارتباطات و تبادلات مالی بین المللی و  حیف و میل بودجه عمومی در یک حکمرانی پر هزینه مواجه است که توانایی برای حفظ نیروهای تخصصی برای سرمایه‌گذاری در نظارت بر محیط‌زیست و راهبردهای کاهش ریسک فرونشست زمین را در سطح دولت محدود می‌کند. دولت به جای سرمایه‌گذاری در پژوهش یا بهبود زیرساخت‌ها با هدف کاهش مخاطرات فرونشست، منابع خود را معمولا صرف توسعه ای همچنان ناپایدار میکند که به فرونشست بیشتر در مناطق مختلف ایران می انجامد. تداوم شیوه های گذشته کشاورزی در دولت چهاردهم، تداوم شهرک سازی و نهضت ملی مسکن در همین دولت، توسعه شهرهای اقماری مانند پردیس و پرند در استان تهران همگی نشانه ها و نمونه های برنامه هایی است که فرونشست زمین را در سالهای پیش رو بیشتر و سریعتر میکند.ساختار حکمرانی نیز در ایران با پراکندگی در وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مختلف مسئول مدیریت محیط‌زیست، برنامه‌ریزی شهری و واکنش به سوانح روبروست.  این تکه تکه بودن منجر به خنثی شدن تلاش های ناهماهنگ برای مقابله موثر با فرونشست زمین شده است.  هنگامی که نهادهای مختلف به طور مستقل و بدون یک راهبرد واحد عمل می کنند، هر نوع تلاش موجود علمی و اجرایی در تضاد و اشتراک منافع سازمانهای مختلف خنثی می شوند. یکی دیگر از عواملی که در بی توجهی به هشدارهای دانشگاهی نقش دارد، مشارکت محدود عمومی در مسائل محیط زیستی در ایران است.  حمایت کافی از سوی سازمان های جامعه مدنی برای تاکید بر مساله فرونشست زمین صورت نمی گیرد.  بدون حمایت یا تقاضای قوی عمومی برای تغییر،  نهادهای دولتی کمتر احساس میکنند که نیاز به توصیه‌های دانشگاهی وجود دارد.  نگرش فرهنگی نسبت به علم و دانشگاه نیز در نحوه درک مدیران دولتی از هشدارهای دانشگاهی در مورد مخاطرات محیط زیستی مانند فرونشست زمین نیز موثر است . همچنان نسبت به یافته‌های علمی تردید وجود دارد یا سامانه های دانش و آگاهی سنتی بر شواهد علمی و نتایج پژوهشهای دانشگاهی ترجیح داده می‌شود.