بررسی سیل مرگبار مشهد، 15 روز بعد از وقوع / تخلفات گسترده موجب تخریب منازل و مرگ انسان‌ها شد

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، سیل مشهد و حوادث ناشی از آن، بدون تردید یادآور و تکرار سیل شهری ناگهانی ۵ فروردین 1398دروازه قرآن شیراز است و نشان می دهد در توسعه شهرها توجه به مخاطرات و اثرات آن تا چه اندازه مهم و غیرقابل اغماض است.

سیل ناگهانی (flash flood)  شهر مشهد در روز 26 اردیبهشت 1403 با شروع بارش بمدت 30 دقیقه و با ارتفاع بارندگی 38 میلی متر، منجر به فوت 12 نفر(بر مبنای آخرین اخبار اعلامی مسئولین شهری مشهد) و ترک خانه و اسکان موقت حدود 250 خانوار شد.

محله سیدی، میدان انقلاب، محدوده ترمینال،خیابان حر، بلوار نمازی، تقاطع جهاد و جمهوری و استقلال، منطقه سرافرازان از جمله نقاط تحت تاثیر این سیلاب شهری بودند.

بارش شدید باران و تگرگ موجب جاری شدن سیل در شهر مشهد، مسدود شدن برخی تقاطع‌های این کلانشهر و گرفتار شدن برخی از خودروها در سیلاب شد. براساس گزارش های هواشناسی، بارش ۳۸ میلی متر در ۳۰ دقیقه در مشهد یک رخداد تاریخی را رقم زد.

سیلاب روز 26 اردیبهشت، خودروهای بسیاری را با خود برد و جریان سیلاب در برخی خیابان‌ها و مناطق به حدی بود که سبب وحشت مردم شد. با توجه به بارندگی های پیش از رخداد سیل، از سوی مرکز پیش‌بینی هواشناسی خراسان رضوی، در مشهد و استان خراسان رضوی هشدار نارنجی صادر شده بود.

قطعی برق و محبوسی شهروندان در آسانسور بیشترین فراوانی حوادث روز رخداد سیل در مشهد را به خود اختصاص داده بود. همچنین سقوط درخت و آب افتادگی منازل و معابر نیز از دیگر مواردی است که در جریان سیل 26 اردیبهشت مشهد، اعلام شده بود.

بنا به گفته فرماندار مشهد، حداقل ۲۵۰ خانواده سیل زده در مناطق مختلف شهر مشهد و روستاهای این شهرستان اسکان یافتند. در شهر مشهد، بنا به گفته ایشان، ۱۵۰ خانوار سیل زده در نقاط مختلف شهر اسکان یافتند. همچنین با رخداد سیل، بالغ بر ۳۰۰ نفر از اهالی روستای سلطان آباد در بخش احمد آباد نیز به محل امن منتقل شده و اسکان داده شدند.

 برآورد حجم رواناب در بارش 26 اردیبهشت ماه مشهد

در سیل 26 اردیبهشت ماه 1403 مشهد، روز چهارشنبه، از ساعت 14:30 تا 15:00 (مدت زمان 30 دقیقه ای) در پلیگون در برگیرنده مشهد و اطراف آن بمساحت تقریبی 40 هزار هکتار و با بارش 38 میلیمتری، حدود 15 میلیون متر مکعب حجم آب باران برآورد شده است که عمدتا بدلیل بارش 5 میلی متری روز قبل و اشباع سطح زمین، بصورت رواناب جریان پیدا کرده است. جهت کلی جریان رواناب ها از جنوب و جنوب غرب به سمت شمال و مسیر کشفرود و از شمال غرب به جنوب شرق بوده است. مسیر طبیعی کشفرود در شمال مشهد آب را به اراضی جنوب شرقی و خارج از شهر مشهد هدایت کرده است. اما در جنوب مشهد و پای ارتفاعات بدلیل قطع شدگی های مکرر آبراهه های فرعی جنوبی - شمالی، آبگرفتگی ها و خسارت ها شدیدتر بوده است.

انسداد مسیرهای اصلی رواناب های مشهد

مسیر اصلی زهکش آب در سوی شمال شهر مسیر قدیمی کشفرود است که بطور طبیعی خروج رواناب ها را از سطح شهر میسر ساخته و خطر ماندابی در مشهد را بطور متمایزی کاهش می دهد. دخل و تصرف در حریم بستر این رودخانه قدیمی و تنگ کردن این معبر بطور قطع موجب پخش سیلاب در سطوح شهری در نوار شمالی و شمال شرقی شهر خواهد شد. مسیر اصلی و طویل کشفرود در امتداد کشیدگی شهر مشهد از شمال غرب به جنوب غرب است. عمود بر مسیر کشفرود، سه مسیر اصلی از ارتفاعات بینالود در جنوب غرب و غرب مشهد به شمال شرق و بسمت کشفرود قابل تفکیک هستند. لازم بذکر است که مسیرهای متعدد دیگری نیز بموازات آنها وجود دارد. مسیر اول در شمال غرب مشهد و خارج از محدوده شهری، مسیر شاندیز است، مسیر دوم مسیر طرقبه و مسیر سوم در جنوب شرق مشهد (جنوب شرق فرودگاه مشهد) مسیر رود طرق و شاخه جاده عارفی است. این سه مسیر آبراهه ای در راستای جنوب غرب به شمال شرق زهکش رواناب های ارتفاعات بینالود را به مسیر اصلی کشفرود انجام می‌دهد.

بررسی دقیق تر مسیرهای شاندیز، طرقبه و طرق نشان می دهد که مسیرهای شاندیز و طرقبه بشدت تحت تاثیر عوامل انسانی، احداث بنا و عملیات عمرانی دیگر نظیر احداث جاده های دسترسی گردیده که امکان تنگی و یا انسداد موضعی آبراهه ها را ایجاد کرده اند که در بارندگی های شدید نظیر بارش 26 اردیبهشت 1403 میتواند با خروج آب و هجوم آن به مستحدثات خسارت بار باشد.

نقش فرم خاص مورفولوژیکی جنوبی شهر مشهد در کاهش خطرات سیل

ارتفاعات خلج و سنگر مشرف به سوی جنوبی و حنوب غربی مشهد نشان میداد این ارتفاعات بطور طبیعی رواناب های ارتفاعات بلندتر جنوب غربی (ارتفاعات بینالود) را به دو مسیر زهکش اصلی طرقبه در شمال غرب و طرق در جنوب شرق(جنوب فرودگاه مشهد) هدایت و خطر سیلاب های شدیدتر را کاهش می‌دهد. همچنین نقش هدایت رواناب ها از طریق کشفرود نیز بعنوان مسیر اصلی خروج آب های جاری از محدوده شهری مشهد مسجل است.

حوضه آبریز کوچک ارتفاعات سنگر و خلج(مشرف به شهر مشهد از سمت جنوب) که آسیب های وارده به محله سیدی ناشی از تجمع آب در بخشی از این حوضه می باشد، دارای مساحت تقریبی 100 کیلومتر مربعی است. حوضه مشرف به کوی سیدی 1000 هکتار، حوضه کوچک مشرف به شهرک بهارستان( جنوب فرودگاه مشهد) 700 هکتار، حوضه مشرف به میدان انقلاب 300 هکتار وسعت دارد. با توجه به مورفولوژی کلی مشهد و آبراهه های اصلی آن و موقعیت قرارگیری ارتفاعات سنگر و خلج در جنوب شهر،

 اگر مسیر آبراهه های اصلی شهر با مستحدثات و دخالت های غیرکارشناسانه انسانی دچار انسداد و یا تنگی مسیر نمی‌شد خطر سیل سهمگین در مشهد منتفی می شد.

علل وقوع و یا تشدید اثر سیل 26 اردیبهشت1403 مشهد

در بررسی علت وقوع سیل اردیبهشت 1403 مجموعه ای از عوامل  تاثیر گذار بوده است که نشان می دهد متحدثات و دخلات‌های غیر کارشناسانه و انسداد آبراهه های اصلی شهر به طور قطع موجب سیل سهمگین مشهد بوده است

 در حوضه آبخیز کشف رود به نظر میرسد با گسترش و توسعه شهر بسیاری از آبراهه ها و مسیرهای طبیعی جریان از بین رفته و کانال های با عرض های متفاوت احداث شده است.

 به نظر میرسد در میدان تلویزیون، بلوار شهید کاوه و بلوار شهید ناصری بعد از احداث خیابان و بلوار، مسیل‌های طبیعی جمع آوری آب‌های سطحی تخریب شده و کانال جایگزین هم احداث نشده و بنابراین حجم زیادی آب از مسیر بلوار وارد بزرگراه شده است.

  از جمله نقاط بحرانی که منجر به سیل شد عبارتند از میدان تلویزیون، بلوار شهید ناصری و پل روگذر بلوار شهید کلانتری، پل ترمینال (منجر به فوت شد) بلوار فرودگاه و همچنین بلوار سپاه (سیدی) بوده است.

 در بررسی کانال‌های اصلی و فرعی به نظر میرسد کانال آب اقبال کانال مهم جنوب شهر مشهد است و  وظیفه جمع آوری وانتقال آب مناطق جنوب و جنوب غرب  مشهد را به عهده دارد، از محدوده کوه سنگی تا امتداد بزرگراه کلانتری و از زیر بلوار فرودگاه عبور کرده و آب این کانال به کشف رود تخلیه می‌شود.

 با مشاهده تصاویر هوایی به نظر می رسد در منطقه ی بزرگراه کلانتری یک بلوار جدید درحال احداث است که بلوار امام خمینی را به بلوار نماز و سپس به کوهسار متصل می‌کند. در تصاویر هوایی یک شکستگی در مقاطع کانال رخ داده است (کانال اقبال) در نتیجه در صورت صحت چنین واقعه ای، بارش شدید باران موجب طغیان آب  و سرریز شدن آن شده است. این منطقه بلوار در حال احداث است و در حال حاضر فاقد کانال انتقال آب است احتمالا در حین عملیات عمرانی و در محل تلاقی با کانال اقبال، کانال اقبال دچار شکستگی و تخریب شده است. دقیقا در همین محل یعنی پل زیر گذر و ترمینال سیل رخ داده است.

در منطقه بلوار سپاه (سیدی) که در بالا دست حوضه آن کوه خلج و صنایع شهید کاوه خراسان قرار دارد تمام آبراهه ها  و مسیل های طبیعی جریان آب توسط ساخت و ساز در عرصه منابع طبیعی مسدود شده است و حتی قسمتی از زمین های کوه پایه ای فوق جدول کشی شده و آماده ساخت و ساز است و در نهایت کانال انتقال آب جایگزینی برای آن در نظر گرفته نشده است.

پل ترمینال، میدان انقلاب و کوی سیدی مشرف به همین کوه ها است که دیوارکشی در زمین‌های انتهایی همانند سد عمل کرده و هنگام باران شدید مانع عبور آب شده و بعد از انباشت آب پشت دیوار، دیوار شکسته و سیل سنگینی به کوچه‌ها و خانه‌های این مناطق خسارت وارد کرده است.

"یک شاهد عینی در خیابان «سپاه ۶۹» محله سیدی، در جنوب‌شرق شهر مشهد، ویرانی سیل را ناشی از ساختن خانه‌ها در دره و ساخت دیواری دانسته که مانند سد عمل کرده و بعد باعث سرازیر شدن حجم عظیمی آب شده است. او در ویدئویی که خبرگزاری‌ها منتشر کردند، گفته است که تا سقف طبقه همکف بسیاری از خانه‌های این محله را آب گرفته است. این شاهد عینی گفته است: «پشت دیواری که ته کوچه است یک دره بوده است. دره را برای خانه‌سازی پر کردند و جدول‌کشی کرده بودند» اما حالا آب آمده و پشت دیوار جمع شده و خانه‌های آن‌ها را تخریب کرده است. حدود ۲۰۰ واحد مسکونی در این محله مشهد خسارت دیدند و یک زن و چهار کودک در این محله جان باختند"

توسعه ساخت و ساز موجب افزایش سطوح غیر غابل نفوذ و و افزایش حجم رواناب میشود با توجه به طغیان کانال های احداث شده به نظر میرسد در خصوص سیستم جمع آوری رواناب شهری در بارش های با دوره بازگشت 50 و 100 ساله در سطح شهر پاسخگو نبوده و دچار طغیان می‌شود.

در منطقه چهل بازه و قصرفرمانیه هم گزارشاتی از سیل منتشر شد که دلیل عمده سیل ساخت و ساز در حریم رودخانه  است.

مشکلات کانال اقبال شرقی به عنوان کانال مهم جنوب شهر مشهد غیر قابل پیش بینی نبوده و در تحقیقات متعدد به مشکلات عدیده این کانال پرداخته شده است و استفاده از مخازن ذخیره در کاهش دبی پیک سیلاب یکی از پیشنهادات بود که گویا مورد توجه هم قرار نگرفته است.

امید است که درس آموخته های سیلاب شهری ناگهانی ساعت 14:30  روز چهارشنبه  26 اردیبهشت ماه 1403 کلانشهر مشهد بکار گرفته شود وبا توجه به اینکه  انتظار می رود که لاجرم شاهد رخداد حوادثی مشابه در شهرهای مختلف کشور خواهیم بود،  ضرورت دارد در جهت کاهش خطرات سیلاب های شهری اقدام جدی بعمل آورد.